عرف

تعريف عرف و دين

يكى از مفاهيم مهم در فقه شيعه، مسأله عرف است كه در قانونگذارى اسلامى از نقش و جايگاه مهمى برخوردار است.

تعريف عرف:
عرف عبارت است از قول، فعل يا ترك فعلى كه در همه زمان‏ها و مكان‏ها يا در زمان و مكانى خاص در ميان مردم رواج يافته و به آن عمل مى‏شود. علامه طباطبايى در تعريف عرف مى‏نويسد: العرف هو ما يعرفه عقلاء المجتمع من السنن والسيرة الجميله الجاريه بينهم بخلاف ما ينكره العقل الاجتماعى من الاعمال النادره الشّاذه كلمه عرف به معناى آن سنن و سيره‏هاى جميل جارى در جامعه است كه عقلاى جامعه آنها را مى‏شناسند، به خلاف آن اعمال نادر و غيرمرسومى كه عقل اجتماعى انكارش مى‏كند (كه اين گونه اعمال «عرف» نبوده بلكه منكر است).

اقسام عرف:
عرف را بر چند قسم تقسيم كرده‏اند:
الف) عرف عام؛ روشن است كه بيشتر مردم آن را پذيرفته‏اند. به بيان ديگر عرف متداول ميان گروهى از مردم كه جهت جامع صنفى و يا گروهى ندارند مانند عرف افراد يك مملكت يا يك مذهب.

ب ) عرف خاص: تلاش است كه افراد يك گروه خاص از يك طبقه و يا صنف و يا يك محل معين به آن اعتقاد دارند مانند عرف قاضيان، تجار و صاحبان صنعت.

ج ) عرف لفظى: عرفى است كه مدلول يك لغت يا عبارت است و گاه غير از معناى لغوى آن است. به طور مثال كلمه دابّه (در عربى) به معناى جنبده است ولى در ميان طوايف خاصى به معناى چهارپايان است.

د ) عرف عملى: روشن است كه اكثر مردم از آن پيروى مى‏كنند. به بيان ديگر، قاعده‏اى است كه در مدت طولانى و به طور مستمر در عمل رعايت مى‏شود. مثل سكوت يك دختر در عقد نكاح كه دلالت بر قبول عقد نكاح است.

ه ) عرف صحيح: روشى است كه مردم آن را پذيرفته‏اند ولى با نصوص شرعى مغايرتى ندارد.

و ) عرف فاسد: روشى است كه ميان مردم رواج دارد اما شارع آن را نمى‏پذيرد مانند معاملات ربوى.

ز ) عرف متشرعه: امورى است كه در ميان پيروان يكى از اديان الهى (مثلاً پيروان اسلام) رايج است و افراد در به كارگيرى آن از دين خاص تبعيت مى‏كنند مانند الفاظ صلوة، صوم و زكاة.

نقش عرف در استنباط احكام:

جايگاه عرف در استنباط احكام شرعى در سه جهت است:

الف) عرف لفظى در فهم ظهورات نقش اساسى دارد: فهم متون دينى مربوط به فهم ظهورات آن متون است. در واقع فهم مراد شارع، از راه ظهورات كلام او به دست مى‏آيد. متون فقهى شامل معانى و مفاهيم عرفى بسيارى است كه فهم آنها مبتنى بر تفاهمات عرفى است. ظهورى كه اهل عرف و محاوره از كلام و سخن مى‏پذيرند اصالت دارد. آنچه در مقام محاوره مهم است ارتكازات اهل محاوره است.
ب ) تنقيح موضوع يا تشخيص مصداق برخى از مفاهيم، بر عهده عرف است. به استثناى عبادات (كه تعيين حد و مرز آن بر عهده شرع و شارع مقدس است) بسيارى از ابواب فقه را موضوعاتى تشكيل مى‏دهد كه ماهيت عرفى دارند. مانند بيع، اجاره، نكاح، هبه، صلح و... تشخيص برخى موضوع‏هاى شرعى بر عهده عرف است. در اين موارد اگر عرف تغيير كند حكم نيز به تبع آن تغيير پيدا مى‏كند. به بيان ديگر اگر صورت‏ها و شكل‏هاى عمل بر اثر عرف تغيير پيدا كند حكم هم تغيير پيدا خواهد كرد. براى مثال بازى با شطرنج قبلاً حرام بوده ولى امروز بنا به فتواى امام خمينى بى‏اشكال است چرا كه قبلاً به عنوان آلت قمار مورد استفاده قرار مى‏گرفته است اما امروزه كه از آن به عنوان يك ورزش فكرى - نه قمار بازى - استفاده مى‏شود حلال است.
همچنين، غنا و موسيقى از جمله مسايلى است كه در حرمت آن ترديد نيست، اما اين كه چه چيزى غنا است بر عهده عرف مى‏باشد. چنان كه شهيد ثانى مى‏گويد:الاولى الرجوع فيه الى العرف، فما يسمّى فيه غناء يحرم لعدم ورود الشرع ما يضبطه فيكون مرجع الى العرف بهتر است كه در تشخيص موضوع غنا به عرف رجوع شود پس هر آنچه كه در عرف غنا ناميده مى‏شود حرام است براى اين كه در دين چيزى براى تشخيص غنا وارد نشده است (چرا كه فقط حكم آن را بيان كرده كه حرام است). بنابراين تشخيص غنا و موسيقى به عرف واگذار شده است.
ج ) كشف حكم شرعى در مواردى كه نصى وارد نشده بر عهده عرف است: به اين معنا كه اگر در زمان معصوم(ع) چيزى رواج داشته و تقرير معصوم مؤيد آن بوده است مورد پذيرش مى‏باشد، مانند عقد فضولى. با توجه به مباحث ياد شده پيرامون عرف، به اين نتيجه مى‏رسيم كه در واقع «عرف» نشانه پويايى و رمز بالندگى فقه است و موجب مى‏شود تا اسلام با مقتضيات معقول زمان سازگار باشد. اين كه اسلام به عرفيات و سيره عقلا توجه كرده، زمينه حضور خود را در همه عرصه‏ها و در همه زمان‏ها و مكان‏ها فراهم آورده است.

(لوح فشرده پرسمان، اداره مشاوره نهاد نمايندگي مقام معظم رهبري در دانشگاه ها، كد: 1/100104720)

در آموزه‌های عرفان اسلامی انسان به عنوان مظهر اسماء الهی مطرح است و هدف از شناخت انسان، شناخت اسماء و صفات الهی است که شناخت ذات حق است. هدف عارف و در واقع موضوع عرفان «شناخت حق تعالى» است و شناخت انسان و جهان، تنها مقدمه‌ای برای شناخت خداست، چون انسان مظهر کامل اسما و صفات الهی است.
این مظهریت همان است که قرآن کریم از آن به خلافت الهی در روی زمین یاد کرده: «إنّی جاعل فی الأرض خلیفة؛ من در زمین جانشینی خواهم گماشت».(1)
خلافت الهی در واقع تعبیر دیگری از مظهریت انسان از اسماء و صفات حق تعالى است که از آن به آیت و آینة وجود بودن و مانند آن یاد می‌شود و گرنه خدا (که در همه جا حاضر و ناظر است) به خلیفه به معنای جانشین نیازی ندارد.(2)
یکی از راه‌های انسان‌شناسی عرفان، رویکرد تفسیر عرفانی آیة مبارکه یاد شده (آیه خلافت) است. در تبیین این مسئله باید گفت: خلافت الهی انسان درجات و مراتب متفاوتی دارد، زیرا هر انسانی به تناسب کمالات وجودی و میزان تجلی صفات الهی در وجودش می‌تواند خلیفه اسم و مظهر صفاتی خاص از صفات خداوند باشد.
به عبارت دیگر: مراتب خلافت خدا بستگی به نوع پیوند صفات الهی با روح متصف به آن دارد و نحوة ارتباط آدمیان با صفات متعالی حق در درجات متفاوت با کیفیت‌های مختلفی ممکن است حاصل گردد، مثلاً برای برخی تنها در پاره‌ای از اوقات، حالات معنوی پدید می‌آید و بعضی صفات الهی در وجودشان متجلی می‌گردد و پس از اندک زمانی، دیگر خبری از آن حالت و ظهورِ آن صفت در او دیده نمی‌شود.
برای چنین افرادی، خلافت و مظهریت الهی در حد «حال» است و دوره خلافت‌شان زودگذر و مقطعی خواهد بود.
ظهور اوصاف حق در بعضی افراد ممکن است در حد ملکه باشد (یعنی زوال‌پذیر باشد، ولی به آسانی زایل نشود).
خلافت الهی چنین است. هم در همان حد است، اما آراستگی به صفات الهی و مظهریت اسمای خداوند برای انسان کامل، مقوّم و شکل دهنده و جودی او است، از این رو خلافت الهی نه تنها جزو ذات وی است، بلکه عین هویت او را تشکیل می‌دهد.(3)
رویکرد دیگر انسان‌شناسی عرفانی این است که عرفا معتقدند جهان و انسان مثل بدن و روح است، یعنی انسان روح جهان و جهان بدن اوست، از این رو تا انسان در عالم هست، جهان موجود با روح تلقی شده و از آن به انسان کبیر یاد می‌شود و نهایت و هدف آفرینش انسان است و فیض الهی از طریق وجود آدمی نصیب عالم می‌شود، و انسان مثل نگین انگشتر است، همان طور که پادشاهان گنجینه‌های خود را با نگین انگشتر خود مهر و موم می‌کنند، تا از گزند محفوظ بماند، خداوند عالم را در پرتو وجود انسان حفظ می‌کند.
انسان از دید عرفا عصاره و خلاصة نظام آفرینش است.(4)
از کسانی که درباره انسان با رویکرد عرفانی به تفصیل سخن گفته‌اند، عارف و حکیم بزرگ معاصر امام خمینی است .
در بخشی از سخنان ایشان دربارة انسان آمده است:
بشر خاصیت‌هایی دارد که در هیچ موجودی نیست، ‌از جمله این است که در فطرت بشر، طلب قدرت مطلق است، نه قدرت محدود. طلب کمال مطلق نه کمال محدود. علم طلق را می‌خواهد، قدرت مطلقه را می‌خواهد، و چون قدرت مطلق در غیر حق تعالى تحقق ندارد، بشر به فطرت، حق را می‌خواهد وخودش نمی‌فهمد.
یکی از ادلة محکم اثبات کمال مطلق همین عشق بشر به کمال مطلق است. عشق فعلی دارد به کمال مطلق. عاشق فعلی بدون معشوق فعلی محال است. بدان که انسان به حسب فطرت حبّ به کمال مطلق دارد و حبّ به وصول به کمال مطلق در فطرت آدمی نهفته است. انسان می‌خواهد قدرت مطلق جهان باشد و به هیچ‌قدرتی که ناقص است، دل نبسته است. اگر عالم را در اختیار داشته باشد و گفته شود جهان دیگری هم هست، فطرتاً مایل است آن جهان را هم در اختیار داشته باشد. انسان در باطن خود لا حد است در همه چیز.(5)
از مجموع آنچه بیان شد، تا اندازه‌ای روشن گردید که رویکرد عرفانی انسان‌شناسی چگونه است و در آموزه‌های عرفان از چه دید متعالی به انسان نگاه گردیده است. تمام این گفته‌ها در واقع بازتاب عرفانی آموزه‌های متعالی قرآن درباره انسان است، بخصوص اینکه فرمود:
«ولقد کرّمنا بنی آدم و حملناهم فی البرّ والبحر ورزقناهم من الطیّبات وفضّلناهم على کثیرٍ ممّن خلقنا تفضیلاً؛(5) و به راستی ما فرزندان آدم را گرامی داشتیم، و آنان را در خشکی و دریا بر نشاندیم،‌و از چیزهای پاکیزه به ایشان روزی دادیم و آنها را بر بسیاری از آفریده‌های خود برتری آشکار دادیم».
پی‌نوشت‌ها:
1. بقره (2) آیه 30.
2. پیامبر اعظم در نگاه عرفانی امام خمینی، نشر مؤسسه امام، 1386ش.
3. همان، ص 192.
4. عبدالرحمان جامی، نقد النصوص فی شرح نقش الفصوص، ص 3، فص آدمی، نشر مؤسسة مطالعاتی و تحقیقاتی فرهنگی، تهران ـ 1370ش.
5. ر،ک : امام خمینی، انسان‌شناسی در اندیشة امام خمینی، ص 325، نشر مؤسسه امام ـ 1385ش.

[="Tahoma"]سلام
آیا جانورانی مثل سوسک، پشه، مگس، مورچه، ملخ، مارمولک و از این دست حیوانات در عرف موذی محسوب می‌شوند؟[/]

با عرض قبولی طاعات و عبادات

1- به خودی خود و فی نفسه دیدن تا کجای بدن زن غیر مسلمان توسط مرد مسلمان حلال است؟

2- آیا به خودی خود و فی نفسه نگاه کردن مرد مسلمان به شرمگاه مرد غیر مسلمان حرام است؟

آیت الله العظمی مکارم شیرازی

با سلام
من فردی هستم که مذهب رو خیلی دوست دارم. آقا خامنه ای رو دوست دارم. نظام جمهوری اسلامی رو قبول دارم.
متاهل هستم. همسرم رو دوست دارم. به پدر مادرم هم نهایت احترام رو میگذارم در صورتی که اونها به من احترام نمی‌ذارن.
من خدا رو خیلی دوست دارم و بهم اثبات شده که خدا هم من رو خیلی دوست داره. هر وقت چیزی ازش بخوام سه سوت بهم میده.
من هم چون بنده خوبی براش نبودم و اون هم خیلی هوام رو داره چیز زیادی ازش نمی خوام جز سلامتی عزیزانم.
الآن هم چند وقتی هست که زدم توی کار حفظ قرآن و نزدیک شدن به امام زمان تا اگه بشه ان شاء الله از یاران حضرا باشم.
فقط این وسط مواردی هست که سخت برام سوال میشه... گاهی اوقات متوجه میشم که یک سری از همکاران خانم بهم ن علاقه دارن.
دروغ چرا من هم توی دلم دارم اما اصلاً بروز نمیدیم. نه من. نه اونها... یعنی اصلاً نمی‌شه و اگر هم شدنی باشه در حد یه حرف زدن ساده من
نمی‌ذارم که شیطان در من نفوذ کنه...
فقط سوالی برای من مطرح شده... من از ته قلبم دوست دارم که با اون خانم(ها) رابطه برقرار کنم و به دلایل اخلاقی، عرفی و رضایت خدا سمتش نمی‌رم
و نگاهم رو می‌پوشونم. می‌دونم که اون خانم(ها) هم دوست دارن. حالا ممکنه این ارتباط از کلام و هم صحبتی بودم شروع بشه و به جاهای دیگه:hamdel: هم کشیده بشه...:Moteajeb!:
می‌خوام بدونم خدا با این برنامه چطور برخورد میکنه. آیا بعد از مرگم این‌ها پاسخ مثبت یا منفی‌ای داره؟
اگر هر کدام از این‌ها هست چطور؟!!
آیا اون خانم(ها) به من می‌رسند؟
یا این علاقه ها در همین دنیا خاک میشه.
یا زلیخایی میشه و در همین دنیا پاسخ داده میشه...!!؟؟
ممنون میشم به من پاسخ بدید

سلام
مرجع بنده آیت الله سیستانی هستن
من کلا متعوجه نمیشم که عبارت "اگر زینت شمرده شود" یعنی چه و چگونه می توان فهمید چیزی زینت هست یا خیر؟
ممنون میشوم اگر دقیق و بدون ابهام راهنمایی بفرمایید

بازی بیلیارد در صورتی كه قمار نباشد چه حكمی دارد ؟