جمع بندی عدالت و قیامت

کارشناس بحث: استاد کریم

با عرض سلام

دوتا سوال داشتم در مورد قیامت

1.رابطه بین عدالت و قیامت چیست؟
سلام علیکم
سوال بسیار خوبی است. وبنده از این بابت از حضرتعالی تشکر می کنم.
قیامت محل تحقق وتجلی کامل عدالت است. جایی است که در آن برعکس دنیا در حق کسی ظلم نمی شود. وکسی هم نمی تواند به دیگری ظلم کند. ظالم به سزای ستمش می رسد. وانسانهای مظلوم هم حق خود را می گیرند. جایی که ذره ذره اعمال انسان محاسبه خواهدشد. در اثبات این مساله با وجود دهها وصدا آیه در این زمینه تامل وتفکر در دو آیه زیر کافی است تا بدانیم عدالت در قیامت چگونه خواهد بود.

2.قیامت موجودات دیگر (غیر انسان) چگونه است ؟

مبنای حشر در قیامت وجود تکلیف است. وتکلیف زمانی است که موجودی شعور و درک داشته باشد. حیوانات هم علی الظاهر از این هوش بی بهره نیستند، ودلیل بر این مساله تفاوت حیوانات از نظر خشونت، مهربانی، لطافت واخلاق است. واین مساله در یک نوع حیوان وتفاوت اخلاقی که مثلا دو تا اسب ویا خرس با هم دارند دیده می شود. لذا حیوانات کلا بی عقل وخالی از شعور نیستند. بلکه برخی شواهد نشان می دهد، حیواناتی همچون زنبور عسل، مورچه سیستم های پیشرفته فکری برای اداره زندگی وحفظ خود دارند.
برخی شواهد قرآنی هم موید این مساله است. از جمله آیه ای که مفسران قرآن ذیل آن در مورد حشر حیوانات صحبت می کنند، آیه شریفه 38 سوره انعام است.

خلاصه کلام اینکه؛ از مجموع آنچه گفته شد بدست می آید: حیوانات دارای فهم وشعور هستند، هر چند این فهم در حد انسان نمی باشد

سلام
آیا فقط حیواناتی که کمی شعور دارند محشور میشوند یا هر نوع جانوری که در زمین وجود داشته محشور میشود؟ مثلا مگس مورچه و حتی باکتری ها و درختان و گیاهان

با عرض سلام

دوتا سوال داشتم در مورد قیامت

1.رابطه بین عدالت و قیامت چیست؟
2.قیامت موجودات دیگر (غیر انسان) چگونه است ؟
سلام
عدالت مشاهده اعمال و آثار آنها در رابطه دو طرفه بلکه همه جانبه پدیده ها با یکدیگر است و این امکان پذیر نیست مگر در قیام آگاهی و عقلانیت ما که از آن به قیامت تعبیر می کنند
به عبارت دیگر ما وقتی عادلانه به امور نگاه می کنیم یا ارتباط برقرار می نماییم که بتوانیم در یک رابطه همه جانبه پدیده ها را ببینیم نه فقط از منظر وجود محدود خودمان و این وقتی ممکن می شود که ما به حقیقی متصل شویم که ربط همه اشیاء با همدیگر است. وقتی به چنین وجودی متصل شدیم همه امور را در ارتباطی همه جانبه می یابیم و این همان قیامت است که در ارتباط انسان به ملکوت و خداوند محقق می گردد. اغلب افراد با مرگ جسمشان به این مرتبه از وجود و آگاهی می رسند اما برخی افراد خاص در همین حیات مادی هم به آن رسیده و خبر آن را به دیگران می دهند.
قیامت سایر موجودات هم در ادراک اتصال به همگان تحقق می یابد.
یا علیم

[FONT="Tahoma"]
سلام
عدالت مشاهده اعمال و آثار آنها در رابطه دو طرفه بلکه همه جانبه پدیده ها با یکدیگر است و این امکان پذیر نیست مگر در قیام آگاهی و عقلانیت ما که از آن به قیامت تعبیر می کنند
به عبارت دیگر ما وقتی عادلانه به امور نگاه می کنیم یا ارتباط برقرار می نماییم که بتوانیم در یک رابطه همه جانبه پدیده ها را ببینیم نه فقط از منظر وجود محدود خودمان و این وقتی ممکن می شود که ما به حقیقی متصل شویم که ربط همه اشیاء با همدیگر است. وقتی به چنین وجودی متصل شدیم همه امور را در ارتباطی همه جانبه می یابیم و این همان قیامت است که در ارتباط انسان به ملکوت و خداوند محقق می گردد. اغلب افراد با مرگ جسمشان به این مرتبه از وجود و آگاهی می رسند اما برخی افراد خاص در همین حیات مادی هم به آن رسیده و خبر آن را به دیگران می دهند.
قیامت سایر موجودات هم در ادراک اتصال به همگان تحقق می یابد.
یا علیم

سلام
اتصال به حقیقتی برتر چگونه جبران ظلم میکند؟
برداشت من از سخن شما این بود که اصلا در حقیقت ظلم و بی عدالتی وجود ندارد که بخواهد جبران شود

[FONT="Tahoma"]
سلام
عدالت مشاهده اعمال و آثار آنها در رابطه دو طرفه بلکه همه جانبه پدیده ها با یکدیگر است و این امکان پذیر نیست مگر در قیام آگاهی و عقلانیت ما که از آن به قیامت تعبیر می کنند
به عبارت دیگر ما وقتی عادلانه به امور نگاه می کنیم یا ارتباط برقرار می نماییم که بتوانیم در یک رابطه همه جانبه پدیده ها را ببینیم نه فقط از منظر وجود محدود خودمان و این وقتی ممکن می شود که ما به حقیقی متصل شویم که ربط همه اشیاء با همدیگر است. وقتی به چنین وجودی متصل شدیم همه امور را در ارتباطی همه جانبه می یابیم و این همان قیامت است که در ارتباط انسان به ملکوت و خداوند محقق می گردد. اغلب افراد با مرگ جسمشان به این مرتبه از وجود و آگاهی می رسند اما برخی افراد خاص در همین حیات مادی هم به آن رسیده و خبر آن را به دیگران می دهند.
قیامت سایر موجودات هم در ادراک اتصال به همگان تحقق می یابد.
یا علیم

سلام
اتصال به حقیقتی برتر چگونه جبران ظلم میکند؟
برداشت من از سخن شما این بود که اصلا در حقیقت ظلم و بی عدالتی وجود ندارد که بخواهد جبران شود

سلام
آیا فقط حیواناتی که کمی شعور دارند محشور میشوند یا هر نوع جانوری که در زمین وجود داشته محشور میشود؟ مثلا مگس مورچه و حتی باکتری ها و درختان و گیاهان

عليكم السلام
آنچه از ادله ذکر شده وآیات قرآنی استفاده می شود. حشر تمام حیوانات است. واین مساله نشانگر این است که همه حیوانات بهره ای از هوش وآگاهی دارند. از باب نمونه می توان به سگ اشاره کرد که نسبت به صاحب خود واولادش خیلی مهربان و مطیع است. اما همان سگ در مقابل بیگانه یک درنده به تمام عیار می شود. همین سگ زلزله را قبل از اینکه اتفاق بیفتد می فهمد. در حالی که تا بحال با تمام پیشرفتهای علمی انسانها قادر به پیش بینی زلزله نیستند. ودر این مورد داستانهایی در کتاب داستانهای شگفت شهید دستغیب آمده است.

سلام
عدالت مشاهده اعمال و آثار آنها در رابطه دو طرفه بلکه همه جانبه پدیده ها با یکدیگر است و این امکان پذیر نیست مگر در قیام آگاهی و عقلانیت ما که از آن به قیامت تعبیر می کنند
به عبارت دیگر ما وقتی عادلانه به امور نگاه می کنیم یا ارتباط برقرار می نماییم که بتوانیم در یک رابطه همه جانبه پدیده ها را ببینیم نه فقط از منظر وجود محدود خودمان و این وقتی ممکن می شود که ما به حقیقی متصل شویم که ربط همه اشیاء با همدیگر است. وقتی به چنین وجودی متصل شدیم همه امور را در ارتباطی همه جانبه می یابیم و این همان قیامت است که در ارتباط انسان به ملکوت و خداوند محقق می گردد. اغلب افراد با مرگ جسمشان به این مرتبه از وجود و آگاهی می رسند اما برخی افراد خاص در همین حیات مادی هم به آن رسیده و خبر آن را به دیگران می دهند.
قیامت سایر موجودات هم در ادراک اتصال به همگان تحقق می یابد.
یا علیم

سلام وعرض ادب محضر جناب محی الدین
کاش مستند حرفهایی که فرمودید؛ بیان می داشتید. قیامتی که در قرآن هست ومحل تجلی عدل الهی است. همان قیامتی است که بعد از برزخ رخ خواهدداد. یعنی طبق آیه 101 سوره مبارکه مومنون انسانها بعد از مرگ وارد برزخ می شوند. قیامت زمانی است که همه انسانها بعد از مرگ زنده شده وبرای حسابرسی حاضر می شوند. آنچه از آیات قرآن استفاده می شود. همین است.
مراد از عدل هم همانطور که شهید مطهری در کتاب عدل الهی، بیان داشته اند؛ و ضع کل شئ فی موضعه؛ هر چیزی را در جای خودش قرار دادن است، خلقت دنیای خدا هم، طبق عدل است، ولی انسانها هستند که آنرا تغییر می دهند. در قیامت هم که دیگر پارتی بازی وغیره نیست. هر کسی به حق خود خواهد رسید وانسانها طبق اعمال خود وشایستگی که دارند در جایگاه حقیقی خود قرار خواهند گرفت.

عدالت مشاهده اعمال و آثار آنها در رابطه دو طرفه بلکه همه جانبه پدیده ها با یکدیگر است و این امکان پذیر نیست مگر در قیام آگاهی و عقلانیت ما که از آن به قیامت تعبیر می کنند
به عبارت دیگر ما وقتی عادلانه به امور نگاه می کنیم یا ارتباط برقرار می نماییم که بتوانیم در یک رابطه همه جانبه پدیده ها را ببینیم نه فقط از منظر وجود محدود خودمان و این وقتی ممکن می شود که ما به حقیقی متصل شویم که ربط همه اشیاء با همدیگر است. وقتی به چنین وجودی متصل شدیم همه امور را در ارتباطی همه جانبه می یابیم و این همان قیامت است که در ارتباط انسان به ملکوت و خداوند محقق می گردد. اغلب افراد با مرگ جسمشان به این مرتبه از وجود و آگاهی می رسند اما برخی افراد خاص در همین حیات مادی هم به آن رسیده و خبر آن را به دیگران می دهند.
قیامت سایر موجودات هم در ادراک اتصال به همگان تحقق می یابد.

ملا صدرا در جلد 9 اسفار بحثی خوبی در مورد نعمتهای بهشتی دارند. ودر آنجا بیان می کنند که در قیامت آنهایی که برای بهشت، میوه وخوردنی و حورالعین خدا را بندگی می کردند؛ به این نعمتها خواهند رسید. ولی کسانی که خدا را بخاطر خداییش وشایستگی عبادت می کردند در جوار قرب الهی که بالاتر از بهشت است قرار خواهند گرفت. واین همان اتصال وارتباط با حقیقت هستی وقرب الهی یعنی خداوند متعال است.

سلام
اتصال به حقیقتی برتر چگونه جبران ظلم میکند؟
برداشت من از سخن شما این بود که اصلا در حقیقت ظلم و بی عدالتی وجود ندارد که بخواهد جبران شود

سلام
خیر چنین نیست
ظلم با توجه با آثار تکوینی اش در آن ارتباط جهانشمول با همه ابعادش ادراک می شود همچنانکه عدل و نیکی ادراک می شود.
یا علیم

سلام وعرض ادب محضر جناب محی الدین
کاش مستند حرفهایی که فرمودید؛ بیان می داشتید. قیامتی که در قرآن هست ومحل تجلی عدل الهی است. همان قیامتی است که بعد از برزخ رخ خواهدداد. یعنی طبق آیه 101 سوره مبارکه مومنون انسانها بعد از مرگ وارد برزخ می شوند. قیامت زمانی است که همه انسانها بعد از مرگ زنده شده وبرای حسابرسی حاضر می شوند. آنچه از آیات قرآن استفاده می شود. همین است.
مراد از عدل هم همانطور که شهید مطهری در کتاب عدل الهی، بیان داشته اند؛ و ضع کل شئ فی موضعه؛ هر چیزی را در جای خودش قرار دادن است، خلقت دنیای خدا هم، طبق عدل است، ولی انسانها هستند که آنرا تغییر می دهند. در قیامت هم که دیگر پارتی بازی وغیره نیست. هر کسی به حق خود خواهد رسید وانسانها طبق اعمال خود وشایستگی که دارند در جایگاه حقیقی خود قرار خواهند گرفت.

سلام
قرآن کریم می فرماید شما با مرگ بسوی خدا بر می گردید و او به آنچه کرده اید آگاهتان می کند ( جمعه 8 و سایر آیات)
از نظر ما قدر متیقن از معاد و قیامت همین بازگشت به خدای متعال است که بازگشتی ادراکی و وجودی است و آنگاه که به او بازگشتیم ارتباط خود با تمام هستی را می یابیم چون او مرتبط با کل هستی است. آنگاه در یک آگاهی فوق تصور همه اعمال و آثار خود را می بینیم ( فمن یعمل مثقال ذره خیرا او شرا یره) و این همان نگاه و ارتباط عادلانه است که پایه اش اتصال و ارتباط با خدای متعال است چون او طرف هیچ موجودی به نحو خاص نیست بلکه ارتباطش با همه علی السویه است و این همان عدالت محض است. ما در فضای این ارتباط در می یابیم کجا عادل و کجا ظالم بوده ایم و اثر عدل و ظلم ما چیست؟
بنابر این عدل یعنی با آگاهی کامل در همه اطراف پدیده بودن و نه فقط در یک طرف. و این اتصال جامع تعیین کننده موضع حقیقی و درست هر پدیده و هر کاری است. پس ما مبنای آن تعریف را عرض کرده ایم نه چیزی خلاف آن.

ملا صدرا در جلد 9 اسفار بحثی خوبی در مورد نعمتهای بهشتی دارند. ودر آنجا بیان می کنند که در قیامت آنهایی که برای بهشت، میوه وخوردنی و حورالعین خدا را بندگی می کردند؛ به این نعمتها خواهند رسید. ولی کسانی که خدا را بخاطر خداییش وشایستگی عبادت می کردند در جوار قرب الهی که بالاتر از بهشت است قرار خواهند گرفت. واین همان اتصال وارتباط با حقیقت هستی وقرب الهی یعنی خداوند متعال است.

از مرگ به آنسو برای انسان سعید تماما ارتباط و اتصال به نور الهی است البته شدت و ضعف دارد همچنانکه از برخی اهل معرفت نقل است که در بهشت غیر خدا چیزی نیست
یا علام

[FONT="Tahoma"]
سلام
قرآن کریم می فرماید شما با مرگ بسوی خدا بر می گردید و او به آنچه کرده اید آگاهتان می کند ( جمعه 8 و سایر آیات)
از نظر ما قدر متیقن از معاد و قیامت همین بازگشت به خدای متعال است که بازگشتی ادراکی و وجودی است و آنگاه که به او بازگشتیم ارتباط خود با تمام هستی را می یابیم چون او مرتبط با کل هستی است. آنگاه در یک آگاهی فوق تصور همه اعمال و آثار خود را می بینیم ( فمن یعمل مثقال ذره خیرا او شرا یره) و این همان نگاه و ارتباط عادلانه است که پایه اش اتصال و ارتباط با خدای متعال است چون او طرف هیچ موجودی به نحو خاص نیست بلکه ارتباطش با همه علی السویه است و این همان عدالت محض است. ما در فضای این ارتباط در می یابیم کجا عادل و کجا ظالم بوده ایم و اثر عدل و ظلم ما چیست؟
بنابر این عدل یعنی با آگاهی کامل در همه اطراف پدیده بودن و نه فقط در یک طرف. و این اتصال جامع تعیین کننده موضع حقیقی و درست هر پدیده و هر کاری است. پس ما مبنای آن تعریف را عرض کرده ایم نه چیزی خلاف آن.

از مرگ به آنسو برای انسان سعید تماما ارتباط و اتصال به نور الهی است البته شدت و ضعف دارد همچنانکه از برخی اهل معرفت نقل است که در بهشت غیر خدا چیزی نیست
یا علام

سلام
همان برخی از اهل معرفت در مورد همین دنیا هم میفرمایند غیر خدا چیزی نیست برادر
پس این مطلب نفی نعمات بهشتی نمیکند لزوما

سلام
همان برخی از اهل معرفت در مورد همین دنیا هم میفرمایند غیر خدا چیزی نیست برادر
پس این مطلب نفی نعمات بهشتی نمیکند لزوما

سلام
بحث ما در کیفیت نعمات بهشتی نیست
یاعلیم

از مرگ به آنسو برای انسان سعید تماما ارتباط و اتصال به نور الهی است البته شدت و ضعف دارد همچنانکه از برخی اهل معرفت نقل است که در بهشت غیر خدا چیزی نیست

سلام وعرض ادب
لطف می کنید آدرس مطالب این بزرگان را بیان کنید. چون مبنا در این سایت این است که سخنان مستند به ادله ومنابع باشد. واز اینکه دلیل حرف نخست خود را هم بیان کردید ممنون هستم.

سلام وعرض ادب
لطف می کنید آدرس مطالب این بزرگان را بیان کنید. چون مبنا در این سایت این است که سخنان مستند به ادله ومنابع باشد. واز اینکه دلیل حرف نخست خود را هم بیان کردید ممنون هستم.

سلام
هرچند این جمله خاص را از یکی عرفای متقدم در ذهن دارم که نامش را فراموش کرده ام اما بر مبانی اهل معرفت که قائل اند : لیس فی الدار غیره دیار به طریق اولی در بهشت چیزی جز خدا ندانند
یا علیم

پرسش:
رابطه بین عدالت و قیامت چیست؟ قیامت موجودات دیگر (غیر انسان) چگونه است ؟

پاسخ:
سوال شما دو بخش دارد که به صورت جداگانه به آنها پاسخ داده می شود:

اول: ارتباط عدالت با قیامت
در خصوص رابطه عدالت و قیامت خب پاسخ روشن است، اصلا مهمترین فلسفه ی قیامت برپایی عدالت است، و در تمامی کتب کلامی که از ضرورت معاد سخن به میان آمده، به «عدالت» به عنوان یکی از ادله ی ضرورت معاد اشاره شده است.

هرگز بدون قیامت، عدالت بر پا نمیشود، چرا که دنیا کشش و ظرفیت آن را ندارد که بتواند به صورت کامل عدالت در آن اجرا شود، نه به لحاظ زمانی، چرا که دنیا بسیار محدود است، و برخی با توجه به ظلم فراوان، یا سختی ها و کارهای مثبت فراوان اصلا امکان مجازات و پاداش آنها در دنیا نیست، یا اصلا زندگی شان ختم به شهادت میشود یا به قتل میرسند، خب اجرای عدالت در حق اینها جز با قیامت امکان پذیر نیست، و ثانیا سختی ها و مجازات های دنیا، مجازات محض نیست،بلکه توأم با سازندگی و تاثیرات مثبت است، و همچنین راحتی های آن هم توأم با آثار منفی است، بر خلاف آخرت که عذابش، عذاب محض، و پاداشش، پاداش محض است.

نکته دیگر آنکه علاوه بر اصل قیامت که بر اساس عدالت است، جزئیات حسابرسی در معاد نیز در نهایت عدالت شکل خواهد گرفت، همان طور که قرآن کریم می فرماید:
«فَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ خَيْراً يَرَهُ؛ وَ مَنْ يَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ شَرًّا يَرَهُ»؛ پس هر كه هم وزن ذرّه‏ اى نيكى كند آن را خواهد ديد. و هر كه هم وزن ذرّه‏ اى بدى كند آن را خواهد ديد.(1)

به هیچ کسی ظلم نخواهد شد، هیچ کسی بیش از اندازه جرمش، مجازات نخواهد شد، اما در مقابل، بیش از عمل نیکشان به آنها پاداش داده خواهد شد:
«إِنَّ اللَّهَ لايَظْلِمُ مِثْقالَ ذَرَّةٍ وَ إِنْ تَكُ حَسَنَةً يُضاعِفْها وَ يُؤْتِ مِنْ لَدُنْهُ أَجْراً عَظيماً»؛ در حقيقت، خدا هم‏ وزن ذرّه ‏اى ستم نمى‏كند و اگر [آن ذرّه، كارِ] نيكى باشد دو چندانش مى‏ كند، و از نزدخويش پاداشى بزرگ مى‏ بخشد.(2)
بنابراین قیامت اصلا خود عدالت است، تجسم تامّ عدالت است که در آن ذره ای بی عدالتی رخ نخواهد شد.

دوم: قیامت سایر موجودات غیر انسان
قرآن کریم در برخی آیات به این مسئله حشر اشاره دارد:
مانند اینکه می فرماید: «وَ إِذَا الْوُحُوشُ ‏حُشِرَتْ»؛ و آنگاه كه وحوش محشور شوند(3)
و نیز در آیه دیگری می فرماید:
«وَ ما مِنْ دَابَّةٍ فِي الْأَرْضِ وَ لا طائِرٍ يَطيرُ بِجَناحَيْهِ إِلاَّ أُمَمٌ ‏أَمْثالُكُمْ ما فَرَّطْنا فِي الْكِتابِ مِنْ شَيْ‏ءٍ ثُمَّ إِلى‏ رَبِّهِمْ يُحْشَرُون»؛ و هيچ جنبنده ‏اى در زمين نيست و نه هيچ پرنده ‏اى كه با دو بال خود پرواز مى‏ كند؛ مگرآنكه آنها [نيز] گروه‏هايى مانند شما هستند، ما هيچ چيزى را در كتاب [لوح محفوظ] فروگذار نكرده ‏ايم؛ سپس [همه‏] به سوى پروردگارشان محشور خواهند گرديد.(4)

وقتی قرآن کریم حیوانات را مانند انسان ها امتی می داند طبیعتا منظور از امت یعنی گروهی که جهت جامع و هدف مشترک دارند، وگرنه به صرف جمع شدن یک جماعت به آنها «امت» نمیگوید، و از آنجا که اشاره به «حشر» دارد و از این جهت با انسان ها اشتراک دارند، پس هر ملاکی که زمینه حشر انسان شده است، همان زمینه حشر حیوانات نیز خواهد بود، و روشن است که ملاک حشر در انسان شعور و آگاهی است، پس طبیعتا این شعور و آگاهی باید در بین حیوانات نیز باشد.(5)

در آیات و روایات نیز به این شعور در همه موجودات اشاره شده است؛ از دیدگاه قرآن کریم حیوانات، گیاهان، و بلکه حتی جمادات نیز بهره ای از علم و آگاهی دارند: «وَ إِنْ مِنْ شَيْ‏ءٍ إِلاَّ يُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَ لكِنْ لا تَفْقَهُونَ تَسْبيحَهُم‏»؛ وهيچ چيزى نيست مگر اينكه همراه با ستايش، تسبيح او مى‏گويد، ولى شما تسبيح آنها را نمى‏فهميد.(6)

بنابراین حشر آنها مسئله­ای مغایر با عقل و بی ثمر نیست، چرا که روشن است ادراک و آگاهی می تواند منشأ تکلیف شود، البته روشن است که هر موجودی متناسب با مرتبه ی وجودی خودش ادراک و شعور و آگاهی دارد، و متناسب با همان نیز تکلیف خواهد داشت.

روایات نیز در این خصوص زیاد هستند که به یک مورد اشاره می شود:
«أَنَّ النَّبِيَّ ص أَبْصَرَ نَاقَةً مَعْقُولَةً وَ عَلَيْهَا جَهَازُهَا فَقَالَ أَيْنَ صَاحِبُهَا مُرُوهُ فَلْيَسْتَعِدَّ غَداً لِلْخُصُومَة»؛ (7)

اما اینکه حشر حیوانات چگونه است و چه احوالی بر ایشان پس از حشر می گذرد، چندان شفاف نیست، دست عقل به این مطلب نمی رسد، و متون دینی نیز در این مورد سخنی نگفته اند، به همین خاطر برخی اندیشمندان دینی ضمن پذیرش اصل مسئله، تصریح نموده اند که دلیل قابل اعتمادی بر جزئیات آن در دسترس نیست و فقط خداوند است که از جزئیات بعد از حشر آنها آگاه است.(8)

پی نوشت ها:
1. زلزال:99/ 7و8.
2. نساء:40/4.
3. تکویر:5/81.
4. انعام:38/6.
5. طباطبایی، محمد حسین، ترجمه المیزان، ترجمه سید محمد باقر موسوی همدانی، دفتر انتشارات اسلامى جامعه‏ى مدرسين‏، قم، چاپ پنجم، 1374ش، ج7، ص103و104
6. اسراء:44/17.
7. صدوق، محمد، من لایحضره الفقیه، نشر جامعه مدرسین، قم، چاپ دوم، 1413ق، ج2، ص292
8. شبّر، سید عبدالله، حق اليقين في معرفة أصول الدين، أنوار الهدى‏، قم، چاپ دوم، 1424ق، ص 416؛ ترجمه المیزان، ج20، ص350