جمع بندی دین و شریعت انبیاء گذشته چه بوده است؟

جمع بندی

پرسش:
شریعت و مذهب حضرات نوح و ابراهیم و آدم (علیهم السلام) چه بوده است؟

پاسخ:
دین آدم(علیه السلام)
با توجه به اینکه حضرت آدم(علیه السلام) اولین پیامبر الهی بوده و در ابتدای سکونت بشردر دنیا میان ایشان زندگی می­کرده که هنوز اجتماعات و تمدن­های بشری شکل نگرفته بود و بشر در ابتدای راه خود بوده است دارای شریعت خاصی نبوده اند، و تعالیم ایشان همان اموری بوده که عقل بدان فرمان میداده چه در حیطه اعتقادی مانند توحید، و چه در حیطه رفتاری مانند نهی از ظلم و مانند آن.
شریعت ها و تعالیم خاص الهی از زمانی شروع شد که اجتماع های بشری شکل گرفت که نیازمند قوانین مدنی برای عدالت در جامعه بود:
«كاَنَ النَّاسُ أُمَّةً وَاحِدَةً فَبَعَثَ اللَّهُ النَّبِيِّنَ مُبَشِّرِينَ وَ مُنذِرِينَ وَ أَنزَلَ مَعَهُمُ الْكِتَابَ بِالْحَقّ‏ِ لِيَحْكُمَ بَينْ‏َ النَّاسِ فِيمَا اخْتَلَفُواْ فِيه‏»؛ (1)

شریعت نوح(علیه السلام)
از آیات قرآن بر می آید که اولین شریعت با حضرت نوح(علیه السلام) آغاز شد همانطور که قرآن می فرماید:
«شَرَعَ لَكُمْ مِنَ الدِّينِ ما وَصَّى بِهِ نُوحاً وَ الَّذي أَوْحَيْنا إِلَيْكَ وَ ما وَصَّيْنا بِهِ إِبْراهيمَ وَ مُوسى‏ وَ عيسى‏»؛ از دين آنچه را به نوح سفارش كرده بود، براى شما تشريع كرد و آنچه را به تو وحى كرديم و آنچه را به ابراهيم و موسى و عيسى به آن توصيه نموديم‏.(2)
بنابراین قبل از نوح وصیت و تشریعی در کار نبوده است، چون اگر قبل از نوح هم كتابى بوده، قهرا بايد شريعتى هم بوده باشد، و در آيه فوق بايد نام آن برده میشد.(3)
اما اینکه نام شریعت نوح و نام کتاب آسمانی او چه بوده مسئله ای است که عقل بدان دسترسی نداشته و در منابع روایی نیز چیزی نیامده است.

منتهی در مورد تعالیم او آنطور که از آیات قرآن بر می آید(4) مشتمل بر توحید و خداپرستی و پرهیز از شرک(5)، امر به معروف و نهی از منکر(6)، نماز(7)، رعایت مساوات و عدالت، پرهیز از فواحش و منکرات، و راستگویی و وفای به عهد(8) بوده است.

اسماعیل جعفی نیز از امام باقر(علیه السلام) نقل می کند که حضرت فرمودند:
«كانت شريعة نوح أن يعبد الله بالتوحيد و الإخلاص و... أمر بالصلاة و الأمر بالمعروف و النهي عن المنكر و الحلال و الحرام، و لم يفرض عليه أحكام حدود و لا فرائض مواريث- فهذه شريعته‏»؛ شريعت نوح (علیه السلام) اين بوده كه مردم خدا را به يگانگى و اخلاص بپرستند،... و دستور به نماز و امر به معروف و نهى از منكر و حلال و حرام داده بود، ولى احكام حدود و فرايض ارث برايش تشريع نشده بود.(9)

شریعت ابراهیم(علیه السلام)
پیامبر اولوالعزمی که بعد از نوح دومین شریعت را از جانب خداوند برای بشر به ارمغان آورد حضرت ابراهیم(علیه السلام) بود.
تعبیر قرآن کریم از کتاب آسمانی ابراهیم(علیه السلام) واژه «صحف» جمع صحیفه است که گاهی به صحائف هم جمع بسته می­شود(10):
«وَ الاْخِرَةُ خَيرٌ وَ أَبْقَى* إِنَّ هَذَا لَفِى الصُّحُفِ الْأُولىَ‏* صحُفِ إِبْرَاهِيمَ وَ مُوسى»؛ آخرت بهتر و پايدارتر(از دنیا) است. همانا اين [حقايق‏] در كتاب‏هاى آسمانى پيشين هست. [در] كتاب‏هاى ابراهيم وموسى(11)‏

برخلاف آنچه که برخی گمان می کنند نظر میرسد «صحف» نام کتاب آسمانی ابراهیم(علیه السلام) نبوده بلکه در معنای لغوی استعمال شده است، همانطور که حنیف نام آیین ابراهیم نیست، بلکه وصف آن است که برای سایر ادیان آسمانی هم به اقتضاء فطری بودنشان بر آنها صدق می کند.

بنابراین در خصوص نام شریعت و نام کتاب آسمانی ابراهیم(علیه السلام) نیز با قاطعیت نمیتوان ابراز نظر کرد، اگرچه گفته شده در عُرف اعراب حجاز در عصر بعثت «حنیف» بر کسانی که به باقی مانده تعالیم ابراهیم از جمله به جا آوردن حج عمل می کرده اند اطلاق میشده است.(12)

از روایات بر می آید این است که آنچه که بر ابراهیم(علیه السلام) نازل شده ده صحف بوده است: «(و أَنْزَل‏) عَلَى إِبْرَاهِيمَ عَشْرَ صَحَائِف‏»؛ و بر ابراهیم ده صحف نازل کرد. (13)
که در شب اول ماه رمضان بر او نازل شده است:
«نَزَلَتْ صُحُفُ إِبْرَاهِيمَ فِي أَوَّلِ لَيْلَةٍ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ»؛ صحف ابراهیم در اولین شب از ماه رمضان نازل شد.(14)

در تفسیر قمی تعالیم ابراهیم(علیه السلام) اینگونه تبیین شده است:
أنزل الله على إبراهيم الحنيفية، و هي الطهارة، و هي عشرة: خمسة في الرأس و خمسة في البدن، فأما التي في الرأس- فأخذ الشارب و إعفاء اللحى و طم الشعر و السواك و الخلال، و ما التي في البدن فأخذ الشعر من البدن و الختان- و قلم الأظفار و الغسل من الجنابة، و الطهور بالماء- و هي الحنيفية الطاهرة التي جاء بها إبراهيم- فلم تنسخ و لا تنسخ إلى يوم القيامة»؛ خدا حنيفيت كه همان پاكيزگى است را بر ابراهيم فرو فرستاد و آن ده چيز است؛ پنج چیز در سر و پنج چیز در تن. و آنچه در سر است: گرفتن سبيل، بلند گذاشتن ريش، فرو خواباندن مو، مسواك زدن و خلال کردن است. و آنچه در تن است: زائل کردن مو از تن، ختنه، ناخن‌ گرفتن، غسل جنابت و شستشو با آب است كه اين پنج چیز مربوط به تن، همان شيوه پاكيزگى است كه ابراهيم آورد و نسخ نشده و نشود تا روز قيامت. (15)

همچنین در روایتی امام صادق(علیه السلام) بعد از تبیین شریعت نوح، نسبت به آنچه که در شریعت ابراهیم(علیه السلام) افزوده شد میفرمایند: «زَادَهُ فِي الْحَنِيفِيَّةِ الْخِتَانَ وَ قَصَّ الشَّارِبِ وَ نَتْفَ الْإِبْطِ وَ تَقْلِيمَ الْأَظْفَارِ وَ حَلْقَ الْعَانَةِ وَ أَمَرَهُ بِبِنَاءِ الْبَيْتِ وَ الْحَجِّ وَ الْمَنَاسِكِ فَهَذِهِ كُلُّهَا شَرِيعَتُهُ»؛ در شریعت حنيفيت (نسبت به شریعت نوح) این چیزها را افزود: ختنه، چيدن سبيل، كندن موى زير بغل، گرفتن ناخن و ستردن موى زهار. و او را فرمان داد به ساختن خانه كعبه و حج و مناسك، اينها همه شريعت او است.(16)

پی نوشت ها:
1. بقره:213/2.
2. شوری:13/42.
3. طباطبایی، محمد حسین، ترجمه المیزان فی تفسیر القرآن، مترجم: سيد محمد باقر موسوى همدانى، انتشارات اسلامى جامعه‏ى مدرسين‏، قم، چاپ پنجم، 1374ش، ج2، ص192.
4. ر.ک: ترجمه المیزان، ج10، ص372.
5. دو سوره نوح و يونس، و همچنین سوره آل عمران: 19/3.
6. هود:28/11.
7. نساء:103/4؛ شورا:8/42.
8. انعام:6/ 151 و 152.
9. عياشى، محمد بن مسعود، تفسیر العیاشی، المطبعة العلمية، تهران، چاپ اول، 1380ق، ج2، ص144.
10. قرشى بنايى، على اكبر، قاموس قرآن، دار الكتب الاسلامية، تهران، چاپ ششم، 1412ق، ج5، صص110 و 111.
11. اعلی:87/ 17و18و19.
12. طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، دار احياء التراث العربى‏، بیروت، بی­تا، ج1، ص480.
13. ابن أبي جمهور، محمد بن زين الدين‏، عوالی اللئالی، دار سيد الشهداء للنشر، قم، چاپ اول، 1405ق، ج1، ص92.
14. کلینی، محمد، الكافي، دار الكتب الإسلامية، تهران، چاپ چهارم، 1407ق، ج2، ص629.
15. قمى، على بن ابراهيم‏، تفسیر قمی، دارالکتاب، قم، چاپ سوم، 1404ق، ج1، ص58.
16. طبرسى، حسن بن فضل‏، مکارم الاخلاق، نشر شریف رضی، قم، چاپ چهارم، 1370ش، ص60.