جمع بندی ارتباط بازگشت همه مخلوقات به سوی خدا و معاد

پرسش:
منظور از اینکه توحید با معاد تمام می شود، چیست؟

پاسخ:
اهمیت اصل معاد تا آنجاست که حتّی اعتقاد به توحید، به تنهایی و بدون اعتقاد به معاد، نمی‌تواند تأثیر کامل و گسترده‌ای در بخشیدن جهت مطلوب به زندگی داشته باشد. همین مسئله به‌روشنی راز توجه و تأکید ادیان آسمانی و به‌ خصوص دین اسلام به آن، و تلاش فراوان پیامبران الهی برای محکم شدن این عقیده در دل مردم را آشکار می‌کند.(1) اما براي تبيين رابطه توحيد و معاد، مي توان از دو راه پيش رفت؛ يكي از طريق قوس نزول و صعود در عالم هستي و ديگري ضمان اجرايي بودن معاد براي آموزه توحيد.
راه اول؛
هر مبدئي معادي خواهد داشت، همانطور كه هر ابتدائي، انتهايي دارد. چرخه عرفاني كه از وحدت شروع مي شود، در نهايت هم به وحدت باز مي گردد. به تعبير استاد جوادي آملي: «معاد همان مبدأ است و مبدأ در معاد به خوبي تجلّي مي‌كند؛ به‌طوري كه مايه اعتراف منكران شده؛ چه اينكه پايه تكامل معرفت معترفان خواهد بود؛ لذا معادشناسي بدون مبدأ باوري ميسور نيست و مبدأشناسي نيز بدون معادباوري ميسّر نخواهد بود».(2)
راه دوم؛
اثبات اينكه خدايي هست و چيزهايي از انسان خواسته که تنها با ضمان اجرايي آن قابل اجراست و ضمان اجرايي توحيد و دستورات الهي، وجود حساب و كتاب و معاد است. به تعبير ديگر، ممکن نیست خدا باشد ولی معادی نباشد، یعنی اگر معاد نباشد خلقت عبث است. این خودش یک استدلال است. قرآن خواسته‏ روی این مطلب استدلال کند: «افحسبتم انما خلقناکم عبثا و انکم‏ الینا لا ترجعون»؛ آیا چنین پنداشتید که ما شما را عبث آفریده‏ایم و به سوی ما بازگشت نخواهید کرد؟(3) بر اساس آيه عدم اعتقاد به معاد به معناي عدم اعتقاد به خلقت يا عبث بودن آنست. پس اگر كسي معتقد به عبث نبودن خلقت است، بايد به معاد هم معتقد باشد و پيوند اين دو ناگسستني است. به تعبير آيت الله مكارم شيرازي: «عجيب نيست فلاسفه مادى‏گرا كه اعتقاد به قيامت و جهان ديگر ندارند اين عالم را بى هدف و پوچ بدانند، و براستى اگر ما نيز اعتقاد به چنان جهانى نداشتيم با آنها هم صدا مى‏شديم، اين است كه مى‏گوئيم اگر مرگ نقطه پايان باشد آفرينش جهان بيهوده خواهد بود.(4)
بنابراین ابتدای بی انتها معنا نداشته و اگر معاد نباشد، ضمانتی برای اعتقاد به توحید و گوش دادن به فرامین پیامبران وجود نخواهد داشت و این همان معنای تمام شدن توحید با معاد است.

پي نوشت ها:
1. مصباح یزدی، محمد تقي، (۱۳۷۷)، آموزش عقائد، ص340.
2. جوادي آملي، عبدالله، (1383)، سرچشمه اندیشه، قم، اسراء، ج5، ص221.
3. مؤمنون: 115.
4. مكارم شيرازي، ناصر، (1374)،‌ تفسير نمونه، تهران، دار الكتب الاسلاميه، ج‏14، ص 348.