جمع بندی معضل اعیان ثابته .....

ملاهادی سبزواری نیز در پاسخ شبهه جبر علمی منسوب به خیام می گوید:
«پس فعل هر كس كه در علم و قضا و قدر گذشته به طرز اين جا گذشته، يعنى فعل از تو واقع شد مسبوق به وجود نو و ايجاد تو و شعور تو به فعل تو و اراده و اختيار تو، و به همين طور در مراتب سابقه هم ثبت بوده‏اند. پس آن كه گفته:

شاید این بحث، شبیه این گزاره باشد که :
انسان در اختیار داشتن خودش ، مختار نیست! یعنی: انسان ، "مجبور" است که موجودی "مختار" باشد.

پرسش:

شاید قوی ترین پاسخ به مساله اختیار و سرنوشت مساله اعیان ثابتهاست.باور به اعیان ثابته هرچند مساله جبر و اختیار را کلا منتفی می سازد اما معضل دیگری ایجاد می کند و آن غیر مجعول بودن اشیاء است. پس اراده انسان چه نقشی دارد؟

پاسخ:
این مطلب با اراده آزاد انسان منافاتی ندارد؛ زیرا اراده آزاد انسان نیز یکی از احوال وجودی اوست که تحت استعداد کلی نامجعول در عین ثابت است و علم حضرت حق به عین ثابت انسان، علم به تمام احوال وجودی او، از جمله اراده آزاد وی خواهد بود. در واقع عین ثابت انسان اقتضای وجود خارجی همراه با اراده و عقل است و با زبان استعداد، وجود خارجی خود را از حق تعالی درخواست می کند و علم حضرت حق هم به این خصوصیات که از جمله آن اراده است تعلق گرفته است.همه آنچه که یک فرد در طول مراحل مختلف زندگی اش به دست می آورد، همگی در عین ثابت آن فرد موجود است منتها با همان قیدی که عرض شد یعنی اراده، که اگر این کارها را انجام می دهد با اراده و اختیارش می باشد. (1)
در واقع همان سرنوشتی هم که برای او مشخص شده با لحاظ اراده است. یعنی خدا می داند که او با اراده خویش این سرنوشت را برای خود رقم می زند. لطفا روی این نکته تامل بفرمایید.حضرت علامه حسن زاده آملی (حفظه الله تعالی) در کتاب خیر الاثر در رد جبر و قدر اختصاصا به موضوع جبر و اختیار پرداخته است، از حسن بن ملاعبد الرزاق لاهیجانی مولف کتاب شمع الیقین، شبهه جبر علمی و پاسخ آن را این چنین نقل می کند:«اگر گويند اشكال ديگر از راه علم لازم آيد چه علم الهى شامل همه اشياء است كه از آن جمله افعال عباد است، پس هرگاه او در ازل از كافر، كفر و از عاصى‏، عصيان‏ دانسته باشد، ايشان خلاف آن نتوانند كرد و اين، معنى جبر است.گوييم علم، تابع معلوم است، نه معلوم تابع علم. به اين معنى كه چون ذات كافر و عاصى، به خودى خود چنين است كه هرگاه موجود شوند اختيار كفر و عصيان كنند، او در ازل از ايشان كفر و عصيان دانست و اگر ايمان و طاعت مى ‏كردند طاعت و ايمان مى ‏دانست‏»(2)
حضرت علامه سپس شبهه منسوب به خیام و پاسخ خواجه نصیر الدین طوسی را نقل می فرمایند:
من می خورم و هر که چو من اهل بود
می خوردن من به نزد وی سهل بود
می خوردن من حق ز از می دانست
گر می نخورم علم خدا جهل بود
جواب اين است:
این نکته نگوید آن که او اهل بود
زیرا که جواب شبهه اش سهل بود
علم ازلی علت عصیان کردن
نزد عقلا ز غایت جهل بود
ملاهادی سبزواری نیز در پاسخ شبهه جبر علمی منسوب به خیام می گوید:
«پس فعل هر كس كه در علم و قضا و قدر گذشته به طرز اين جا گذشته، يعنى فعل از تو واقع شد مسبوق به وجود نو و ايجاد تو و شعور تو به فعل تو و اراده و اختيار تو، و به همين طور در مراتب سابقه هم ثبت بوده‏اند. پس آن كه گفته:
می خوردن من حق ز ازل می دانست
گر می نخورم علم خدا جهل بود
بايد به او گفت: چنان كه مى خوردن را كه فعل توست، مى‏ دانست، توئى تو را، و وجود تو را كه ذات توست مى‏دانست، و شعور تو را به آن، و اراده و اختيار مضاف به تو را كه صفات توست مى‏ دانست. چه وجود دارى، پس صفات دارى، پس فعل تو مسبوق به صفاتت در علم گذشته. و اگر توئى ندارى، پس وجود هم ندارى و شعور و اختيار نيز ندارى، ليكن چون هستى دارى، همه را دارى، پس چنان كه فعلت واجب الوقوع است در ما لا يزال كه در علم ازلى بوده، اراده و اختيارت نيز واجب الوقوع است در ما لا يزال چه در علم ازلى بوده‏».(3)[=system]
پی نوشت:
1. برای اطلاع بیشتر ر. ک، مبانی و اصول عرفان نظری، سید یدالله یزدانپناه، ص485، موسسه امام خمینی.
[=system]2. حسن زاده آملی، حسن، خیر الاثر در رد جبر و قدر، ص 86، دفتر تبلیغات اسلامی.
[=system]3. همان، ص .88