*تجلی هنر و معماری اسلامی در حریم رضوی*
تبهای اولیه
مدتها بود در نظر داشتم تاپیکی راجع به حرم مطهر امام رضا (ع) در سایت ایجاد کنم.
شکر که خداوند این فرصت رو به من داد تا با جمع آوری مطالب و تصاویری دراین مورد با تاپیک
[="Red"]*تجلی هنر و معماری اسلامی در حریم رضوی*[/] در خدمت باشم.
در این تاپیک در نظر دارم با معرفی معماری حرم رضوی و همچنین بیان تاریخچه ای از آن به
تمام فضاهای حرم مطهر اشاره کرده و باتوضیح مختصری آنها را معرفی نمایم.
مطالبی که تا اتمام تاپیک گذاشته خواهد شد شامل:
مقدمه
1.تاریخچه ی حرم
2.معرفی فضاها
3.توضیح و تفکیک فضاها
4.تزئینات به کار رفته در حرم رضوی
و همچنین مطالب متفرقه ی مرتبط با عناوین فوق می باشد مانند سبک های معماری و
توضیحات مربوط به تزئینات و ....
امیدوارم تاپیکی که در پیش رو داریم برای عاشقان آقا علی بن موسی الرضا (ع) مفید بوده وبهره ی
لازم را ببرند و حقیر را از دعای خیرشان بی نصیب نگذارند.
یا علی
[="Red"]مقدمه:[/]
[="blue"]زیارتگاهی به قدمت 12 قرن[/]
شهر مشهد با شهادت امام رضا (ع) در خاک توس و دهکده سناباد پایهگذاری شد و از آن زمان یعنی از سال 203
هجری قمری این منطقه به مشهد توس و مشهدالرضا شهرت یافت. هنگامی که در تمام خراسان در زمان
حکومت امویان مردم به رهبری "ابومسلم خراسانی" سردار شجاع ایرانی قیام ضد اموی راشروع کردند، سناباد
در کنار شهر نوغان روستایی بیش نبود. در اوج حکومت عباسیان وقتی هارون الرشید به خراسان آمد تا آتش
شورش راخاموش سازد در اینجا درگذشت و فرزند نیمه ایرانی وی به خلافت برگزیده شد. زمانی که حضرت رضا
(ع) در ادامه همان مبارزه ضد خلافت و شیعه خواهی به خراسان آمد با وجود شهادت آن حضرت برگ زرینی در
تاریخ این خطه رقم خورد و بدین سان سناباد شهری با اهمیت شد که اقتدار سیاسی و رونق اقتصادی را به
دنبال داشت . حضرت پیش از سفرمرو در بقعه هارونی با دست ، محلی را خط کشیده و فرمودند: اینجا محل
دفن من است. از آن تاریخ، آرام آرام گروههایی در اطراف مقبره امام رضا(ع) معتکف شدند و در قرن چهارم قلعه
بسیار محکمیدر اطراف مقبره امام ایجاد شد. در قرن هشتم، مشهد شهری کاملا بزرگ و آباد شد و بر اثر توجه
ثروتمندان شیعه، آبادانی و رونق آن فزونی یافت. در مدت دوازده قرن که از تاریخ خاکسپاری امام رضا(ع) میگذرد
مشهد نیز مانند دیگر نواحی ایران عموما در معرض تاخت و تازهای بسیار بوده و از نظر ویژگیهای مذهبی-
فرهنگی فراز و فرودهای خاص خود را نیز داشته است. این شهر گرچه بر اثر حملات و هجومهای مکرر، گاه تا مرز
ویرانی کامل نیز سقوط کرده اما به برکت بارگاه امام در کمترین زمان بازسازی و آباد شد،تا جایی که اکنون از
بزرگترین شهرهای مذهبی جهان به شمار میآید.
[="Blue"]حرم مطهر رضوی چگونه ساخته شد؟ [/]
دارالاماره یا باغ حمید بن قحطبه طایی، در دهکده سناباد دژ نظامی بود، که تاریخ پیدایش آن به پیش از اسلام
میرسد. این محل بر سر راه سناباد، نیشابور ، سرخس ، توس و رادکان قرار داشته و در واقع، به عنوان
راهداری، تأمین کننده امنیت راههای آن منطقه و محل استقرار مرزبانان بوده است که با مرگ هارون و دفن وی
در این محل، به بقعه هارونیه شهرت یافت. پس از گذشت نزدیک دو سال از ورود امام به ایران و استقرار در مرو،
مأمون که از واگذاری ولایتعهدی به امام به انگیزه آرام کردن اوضاع و شورشها و التهابهای جامعه طرفی
نمیبندد، نهایتا تصمیم هولناک و جنایت بار خویش را عملی ساخته و امام را در توس به شهادت میرساند .
پس از این اقدام ، برای دور داشتن خود از هر اتهامی، از سر تزویر در سوگ امام گریبان چاک داده، پیشاپیش
جنازه حضرت با شیون و گریه به عزاداری میپردازد و برای تبرئه کامل خود، فرمان می دهد امام در بقعه هارونیه و
نزدیک قبر پدرش دفن شود. اصل بنای داخلی تالار دارالاماره، معبد (آتشکده) بوده که پس از دفن هارون بهدستور
مأمون تخریب و به سبک معماری خراسان، چهار دیوار ساده با ارتفاعی نسبتا کوتاه که با گنبدی با خیز کم
پوشش یافته بود، بنا و با پنهان شدن در جسد امام، بقعه هارونیه به مشهدالرضا تغییر نام یافت و مشهور شد.
[="Red"]1.تاریخچه[/]
[="Red"]معماران حرم به روايت تاريخ [/]
[="Navy"]هر آجرش حكايتي دارد ... [/]
بناي حرم در طول تاريخ و بهتدريج ساخته شد و گسترش يافت. در بهوجود آمدن فضاي كنوني حرم، مردان و
زناني بلند همت، در هر دورهاي از تاريخ ايران زمين، نقشي داشتهاند كه نام خود را تا ابد زير نام حضرت رضا
(عليه السلام) جاودانه كردهاند. هر كاشي و سنگي كه بر ديوارهاي حرم جاي گرفته، نشان از عشق و ارادت
مردماني از اين سرزمين به مولا و آقايشان حضرت رضا (عليه السلام) دارد. تاريخ موجود در كتيبههاي حرم، از
دوره سامانيان تا دوره قاجاريه را نشان ميدهد.
[="DarkGreen"]سامانيان؛ اولين آبادگران[/]
به روايت تاريخ، بوبكر شهمرد، از پيشكاران نوح بن منصور ساماني، شهادتگاه علي بن موسي الرضا (عليه
السلام)، امام هشتم شيعيان را آباد كرد.
به گفته ابن بابويه، محمد بن عبد الرزاق طوسي و امير محمديه، از امراي عهد ساماني، در دوران امارتشان
نسبت به مرقد مطهر امام (عليه السلام) كمال ارادت و توجه داشتند و تزييناتي در حرم به وجود آوردند.
ديالمه؛ تزييناتي مختصر
در اوايل قرن چهارم هـ.ق به دستور عضد الدوله ديلمي، مرقد منور امام (عليه السلام) به سبك آن زمان تعمير و
تزيين شد.
[="DarkGreen"]غزنويان؛ يادگاران مسجد بالاسر[/]
يمين الدوله، سلطان محمود غزنوي، عمارت مشهد توس را كه مرقد علي بن موسي الرضا (عليه السلام) و
رشيد در آن دوران است، پس از تخريبي كه پدرش سبكتكين غزنوي در قبه به وجود آورد، از نو ساخت و بنايي
زيبا بر آن بنياد كرد.
علاوه بر اين، ابوالحسن عراقي معروف به دبير، در اوايل قرن پنجم ضمن مرمت بقعه رضوي، اقدام به ساخت
مسجد بالاسر در كنار حرم مطهر كرد. مسجد بالاسر يادگار دوره غزنويان است.
سلام
کاشی کاری های قدیمی خیلی عالی بودن
متاسفانه الان بیشتر به کمیت توجه میشه و تزئینات جدید زیبایی گذشته رو ندارن
تصویر مربوط به دوره ی قاجار
[="DarkGreen"]سلجوقيان؛ اولين گنبد [/]
در اين دوره اولين گنبد بر روي بقعه ساخته شد.
امير عماد الدوله در دوره سلجوقي و در اوايل قرن ششم هـ.ق حرم را مرمت كرد. شرف الدين ابو طاهر قمي، وزير
سلطان سنجر، گنبد را بر فراز بقعه بنا نهاد و تركان زمرد سلجوقي هم ازاره حرم مطهر را با كاشيهاي نفيس
سنجري به تاريخ اثني عشر و خمس مائه (512) آراستند.
[="DarkGreen"]خوارزمشاهيان؛ دوران كاشيهاي سنجري [/]
در دوره خوارزمشاهيان، كاشيكاري در حرم رنگ و بوي بيشتري يافت. در اوايل قرن هفتم هـ.ق بار ديگر ازاره
حرم مطهر با كاشيهاي ممتاز معروف به كاشي سنجري تزيين شد. اكنون اين كاشيها با تاريخ اثني عشر و
ست مائه (612) در حرم موجود است.
بهعلاوه در اين دوره، اطراف در پيش روي مبارك، در ضلع شمالي رواق دار الحفاظ، با كتيبهاي از كاشي چيني
مانند ممتاز تزيين شد. در اين كتيبه به خط ثلث برجسته، نام و نسب حضرت امام رضا (عليه السلام) تا حضرت
اميرالمؤمنين (عليه السلام) مكتوب شده است.
[="DarkGreen"]تيموريان؛ مسجد گوهرشاد و مدرسه دو در[/]
عهد تيموري، دوران پربار و با شكوهي از نظر معماري حرم بهشمار ميرود. گوهرشاد خاتون، همسر شاهرخ بن
امير تيمور گوركاني، باني معروف مسجد گوهرشاد، در اين دوره زندگي ميكرد. از آثار مهم اين دوره، بناي
باشكوه مسجد گوهرشاد در جنوب حرم مطهر و دو رواق تاريخي دار الحفاظ و دار السياده است. مدرسه پريزاد،
مدرسه دو در و مدرسه سابق بالاسر كه متصل به ضلع غربي دار السياده بود و اكنون جزء رواق دار الولايه است،
هم به اين دوره مربوط ميشود. همه اين بناها مربوط به دوران حكومت همسر گوهرشاد خاتون يعني شاهرخ
تيموري است.
از آثار ديگر عهد تيموري، ضلع جنوبي صحن انقلاب است كه به همت امير عليشير نوايي، وزير سلطان حسين
بايقرا، آخرين امير تيموري، بين سالهاي 885 ـ 875 هـ.ق ساخته شد.
مسجد گوهرشاد
مدرسه ی دودر
دوران صفويه نيز دوران مهمي در تاريخ معماري حرم به شمار ميرود. طلاكاري گنبد و گلدسته، ساخت اولين
ضريح مرقد منور، رواقهاي توحيدخانه، گنبد الله ورديخان و گنبد حاتم خاني، همه مربوط به اين دوره است. شاه
طهماسب، شاه عباس و شاه سليمان صفوي، از جمله شاهاني بودند كه در اين دوره با اقدامهاي اساسي
خود، نامشان را در تاريخ معماري حرم ثبت كردند. شاه طهماسب صفوي در سال 932 هـ.ق براي اولين بار گنبد را
به طلا آراسته كرد و اقدام به تهيه اولين ضريح مرقد منور به سال 957 هـ.ق كرد. علاوه بر اين، ايوان امير عليشير و
گلدسته كنار گنبد را هم طلاكاري كرد.
در زمان شاه عباس، صحن انقلاب وسعت يافت و اضلاع شرقي و شمالي و غربي آن با ايوانها و حجرهها ساخته
شد و شاه عباس دوم اقدام به تعمير و كاشيكاري آن كرد.
در سال 997 هـ.ق كه عبد المؤمن خان ازبك اقدام به غارت اموال آستان قدس رضوي و طلاهاي گنبد كرد، شاه
عباس اول در سفري كه به مشهد آمد، مجدداً گنبد را طلاكاري كرد. اين كار در سال 1016 هـ.ق پايان يافت.
عليرضا عباسي اين جريان، يعني آمدن شاه عباس و طلاكاري گنبد را با خط ثلث در كتيبه كمربندي گنبد
خطاطي كرده است.
شاه سليمان صفوي هم به تعمير رواق دار السياده و طلاكاري مجدد گنبد كه در اثر زلزله سال 1084 هـ.ق آسيب
ديده و فرو ريخته بود، اقدام كرد. طلاكاري مجدد گنبد در عهد شاه سليمان، بر چهار ترنج ساقه گنبد به خط
محمدرضا امامي كتيبه شده است.
بناي گلدسته ضلع شمالي صحن عتيق (صحن انقلاب)، طلاكاري مجدد ايوان امير عليشير و گلدسته بالاي آن و
سنگاب سقاخانه اسماعيل طلايي، همه مربوط به اين دوره هستند.
دوره قاجاريه هم از نظر معماري، دوران مهمي در تاريخ حرم به شمار ميرود. بناي صحن آزادي مربوط به اين دوره
است. در اين عهد، ايوان غربي صحن آزادي به طلا آراسته و به ايوان ناصري معروف شد. در همين دوران،
كاشيكاري و تزيينات صحن آزادي انجام شد. علاوه بر اين، در سال 1275 هـ.ق قائم مقام نوري اقدام به آينهكاري
روضه منوره كرد و در همين دوره بود كه رواقهاي توحيد خانه، دار الحفاظ و دار السياده آينهكاري شد.
رواق توحید خانه
در دوره ی بعد از قاجار آستان قدس رضوی به تبدیل محل بناهایی که اغلب مربوط به قرن های قبل بوده,
اقدام نمود. چند بنا مانند مسجد بنای قدیم زنانه, مسجد ریاض, گنبد اپک میرزا , رواق پشت,
راهرو سقاخانه , محل چلچراغ سابق به دارالشکر, دارالشرف, دارالسلام, دارالذکر, دارالعزه و دارالعباده درآمدند.
احداث صحن موزه (رواق کنونی امام خمینی(ره), تعویض صندوق عباسی به صندوق سنگی حاج حسین
حجارباشی, نصب ضریح چهارم و نوسازیی نقاره خانه نیز به این دوره مربوط است.
چهارمین ضریح به نام ضریح طلا و نقره معروف به (شیر و شكر) است كه در سال 1338 خورشیدى
ساخته شده است.
ضریح شیر و شکر
واژه «حرم» در ذهن اكثر زائران، ضريح مقدس را تداعي ميكند. اما در واقع به فضاي مربع شكلي كه بقعه مباركه
را در برگرفته و شامل گنبد، سنگ مرقد و ضريح مقدس ميشود، حرم ميگويند. حرم از طريق صفههايي به
داخل و خارج مرتبط ميشود.
شكل گيري حرم مطهر امام رضا (عليه السلام) از اوائل قرن پنجم هجري قمري با ساخت بناي زيبا و باشكوه
روضه منوره بر فراز مرقد شريف حضرت آغاز شد، و اين اولين و قديمي ترين بناي حرم مطهر محسوب مي شود،
روضه منوره كه پذيراي پيكر مطهر حضرت امام رضا (عليه السلام) شده است و معنوی ترین نقطه حرم، محسوب
می شود زير گنبدي زرين و باشكوه قرار دارد كه هسته مركزي بناهاي آستان قدس رضوي را تشكيل مي دهد.
این بنا تقريباً به شكل مربع مي باشد و پس از توسعه به حدود 139 متر مربع افزایش یافته است.
ساخت روضه منوره حرم مطهر حضرت امام رضا(ع) به سال 400 هجری بر می گردد.
نخستین و قدیمی ترین بخش حرم روضه منوره می باشد. روضه منوره همان بنای چهار دیواری اطراف
ضریح مطهر است كه مرقد شريف حضرت رضا (عليه السلام) در طبقه زيرين آن واقع شده است .
سقف این بنا، قبه نام دارد و ارتفاع آن از کف روضه منوره تا سقف، حدود 18 متر مي باشد.
بر فراز قبه در قرن ششم هجري قمري گنبد با شكوه حرم مطهر و مناره كنار آن
ساخته شد. ارتفاع گنبد از كف روضه منوره تا تيزي گنبد حدود 31 متر است و بين قبه (پوشش اول )و گنبد (
پوشش دوم ) 13 متر فضاي خالي وجود دارد.
مقطع گنبد حرم رضوی
کف روضه منوره با بهترین سنگ مرمر پوشیده شده است. دیواره های روضه منوره با كاشي هاي زرين فام ممتاز
و نفيس سنجري تزيين شده است. اين كاشي ها به صورت هشت ضلعی، شش ضلعی و کوکبی با رنگهاي
متنوع و مزین به احادیثی از معصومین (عليهم السلام)، نام كاشيكار و تاريخ كاشيكاري مي باشد، قدمت این
کاشی ها به قرن ششم هجری قمري ( سال 512 ) بر می گردد.
بالاتر از کاشی های ازاره كتيبه هايي نفيس از همان جنس كاشي هاي سنجري نصب شده است. اين كتيبه
هاي برجسته زيبا از قرن هفتم هجري به يادگار مانده است و دربردارنده آیاتی از قران و و احادیثی از معصومین
(عليهم السلام)، نام خطاط و تاريخ نوشتن كتيبه ها است .
بالای کتیبه های تاريخي زرين فام، کتیبه ای با خط نستعلیق روي سنگ مرمر با عرض 40 سانتیمتر حاوی قصیده
ای از مرحوم دبیر الملک و اشعاری از مرحوم دکتر قاسم رسا ملک الشعرای آستان قدس رضوی به صورت
هنرمندانه حجاري شده و نصب شده است.
دور دیواره روضه منوره بالاي صفه ها کتیبه بسيار زيبايي با خط ثلث سوره مبارکه جمعه توسط علیرضا عباسی
از خطاطان مشهور دوره صفویه نوشته شده است. این کتیبه گچبری در دوره قاجاریه با ظرافت خاصی آینه کاری
شده است.
سقف حرم در گذشته با نقاشي بسياز زيبايي از دوره صفويه و افشاريه تزئين شده يود كه در سال 1275 هجری
قمری با همت ميرزا صادق قائم مقام نوري با هنر آينه كاري پوشيده شد.
در دیوارهای حرم مطهر رضوی قاب های شیشه ای قرار دارد که در داخل این قاب ها اشیائی گرانبها ، قدیمی و با
ارزش نگهداری می شود، این أشیا در زمان های قدیم توسط ارادتمندان و شيفتگان حضرت رضا (عليه السلام)
به حرم این امام همام اهدا شده است.
[="DarkGreen"]صفه جنوبي [/]
صفه جنوبي در ضلع پيش روي مبارك واقع است و در طلاي پيش رو، در معبر اين صفه جاي دارد. اين صفه راه
ارتباطي رواق دار الحفاظ و روضه منوره است.
[="DarkGreen"]صفه شمالي [/]
اين صفه در پشت سر مبارك واقع شده و راه ارتباطي ميان حرم و دو رواق دار الفيض و توحيدخانه است.
[="DarkGreen"]صفه شرقي [/]
صفه شرقي در ضلع پايين پاي مبارك واقع شده و از اين طريق، رواق گنبد حاتم خاني به حرم مرتبط ميشود. بر
بلنداي قامت اين صفه نيز دري زرين نصب شده است.
[="DarkGreen"]صفه غربي يا صفه بالاسر حضرت [/]
اين صفه در ضلع غربي حرم واقع شده و راهي است بين حرم و مسجد بالاسر.
[="DarkGreen"]بقعه و بازسازي آن بعد از پيروزي انقلاب اسلامي[/]
افزايش جمعيت كشور پس از پيروزي انقلاب اسلامي كه توأم با افزايش علاقههاي مذهبي در مردم بود، موجب
شد تعداد زائران مرقد منور ثامن الائمه (عليه السلام) نيز بهطور چشمگيري افزايش پيدا كند، بهطوري كه وسعت
حرم جوابگوي انبوه زوار مشتاق نباشد.
از طرف ديگر، چون قسمت بالاسر مبارك، بتني بوده و پي سختي داشت و سه طرف ديگر با پي آجري و سست
بود، گنبد در مقابل نيروهاي جانبي مانند نيروهاي حادث از زلزله مقاومت نداشت. از اينرو بازسازي اطراف حرم
ضروري بود. عمليات توسعه پشت سر مبارك، از اول آبان ماه 1358 شروع شد كه طي آن به مساحت هجده متر
مربع وسعت يافت و نماي آن مانند مسجد بالاسر مبارك، كاشيكاري شد.
بار ديگر در سال 1359 عمليات تجديد بناي اساسي و توسعه دو ضلع پيشرو و پايين پاي مبارك به مساحت 36
متر مربع شروع شد و حرم مطهر در 25 اسفند سال 1359 بازگشايي شد. در اين بازسازي، درِ پايين پا تعويض و
اندازه آن به مقدار 70/1 متر افزايش يافت. عرض در چهار لتي فعلي 70/3 متر است. پيش روي مبارك داراي سه
راه ورودي شد و وسعت چشمگيري پيدا كرد. در حال حاضر زائران به آساني ميتوانند به زيارت بروند و يا هنگام
توقف در دار الحفاظ ضريح مطهر را مشاهده كنند.
[="DarkGreen"]صندوق مزار مقدس امام (عليه السلام)[/]
به روايت تاريخ، بر مرقد امام رضا (عليه السلام) علاوه بر سنگ قبر، صندوقي نيز تعبيه شده بود. سابقه اولين
صندوق به اوايل قرن ششم باز ميگردد. عماد الدين ابوجعفر محمد بن علي طوسي، معروف به ابن حمزه، از
علماي قرن ششم، كه شخصاً شاهد قضيه بوده، ميگويد: «انوشيروان زردشتي از اهالي اصفهان در پي
مشاهده كرامتي از امام، مسلمان شد و در سال 500 هـ.ق صندوقي چوبي با روكش نقره بر مرقد امام (عليه
السلام) نصب كرد.» (الثاقب في المناقب، ص 205-206)
صندوق دوم، صندوق چوبي با روكش و ميخهاي طلا، معروف به صندوق عباسي بود كه در سال 1022 هـ.ق بر
روي مرقد امام نصب شده بود. اين صندوق داراي تزيينات هنري و گرانبهايي بود كه پس از گذشت زمان به علت
متلاشي شدن اركان و پايههاي آن، در سال 1311 هـ.ق از روي مضجع شريف برداشته شد.
صندوق سوم، صندوق سنگي از سنگ مرمر معدن شانديز به رنگ سبز ليمويي و در چند قطعه بود كه در سال
1311 هـ.ق مرحوم حاج حسين حجار باشي زنجاني آن را تهيه كرد و بر روي مرقد منور امام (عليه السلام) نصب
كرد. اين صندوق سنگي كه عنوان سنگ قبر را داشت، تا سال 1379 هـ.ق درون ضريح چهارم جاي داشت و در
اين سال هنگام تعويض ضريح برداشته شد و سنگ قبر جديد بهجاي آن در زير ضريح پنجم جاي گرفت.
متن زير بر سطح سنگ جديد مرقد امام رضا (عليه السلام) حك شده است:
[="darkgreen"]«هذا هو المرقد الشريف للامام التقي النقي الصديق الشهيد، وارث الانبياء والمرسلين، ثامن الائمة المعصومين
من اهل بيت رسول رب العالمين، حجة الله علي الخلق اجمعين، سيدنا و مولانا ابي الحسن الرضا علي بن
موسي بن جعفر بن محمد بن علي بن الحسين بن علي بن ابي طالب صلوات الله و سلامه عليهم اجمعين.
ولد بالمدينة في الحادي عشر من ذي القعدة عام 148 و استشهد بطوس في آخر صفر سنة 203 من الهجرة
النبوية و قد جدّد هذا المضجع المطهر عام 1418 هـ.ق» [/]
ترجمه متن كتيبه:
«اين مرقد شريف امام پرهيزگار، پاك، راستگو، شهيد و وارث پيامبران و فرستادگان پروردگار، هشتمين فرد از
امامان معصوم اهل بيت پيامبر خداي جهانيان، حجت خدا بر تمام موجودات عالم، آقا و مولاي ما ابوالحسن رضا،
علي بن موسي بن جعفر بن محمد بن علي بن الحسين بن علي بن ابي طالب (عليه السلام)، كه سلام و
درود خداوند بر تمام آنان باد.
[="darkred"]در روز 11 ذي العقده سال 148 هـ.ق در مدينه متولد و در آخر ماه صفر سال 203 از هجرت پيامبر، در شهر توس
شهيد شد و اين مرقد مطهر در سال 1418 هـ.ق بازسازي شد.» [/]
و نيز دو بيت زير از اشعاري كه حضرت به قصيده دعبل ملحق فرمودهاند، بر آن حك شده:
و قبر بطوس يا لها من مصيبة * الحت علي الاحشاء بالزّفرات
الي الحشر حتي يبعث الله قائماً * يُفرّجُ عنا الغمّ و الكربات
(قبري در طوس است، چه عجب مصيبتي است، مصيبت آن با نالههاي دردناك، آتش حسرت را تا روز قيامت در
درون ميافروزد تا اينكه خداوند قائمي را برانگيزد و اندوه و سختيها را از ما برطرف سازد.)
علاوه بر اين، آياتي از كلام الله مجيد نيز زينتبخش سنگ شده است:
بالاي سر مبارك: يا ايتها النفس المطمئنة ارجعي الي ربك راضية مرضية فادخلي في عبادي و ادخلي جنتي
پيش روي مبارك: انما يريد الله ليذهب عنكم الرجس اهل بيت و يطهركم تطهيراً
پشت سر مبارك: سلام علي آل ياسين انا كذالك نجزي المحسنين انه من عبادنا المؤمنين
پايين پاي مبارك: يا ايها الذين آمنوا اطيعوا الله و اطيعوا الرسول و اولي الامر منكم
زير خطهاي كتيبه نوشته شده است:
سلام علي آل طه و يس * سلام علي آل خير النبيين
سلام علي روضة حل فيها * امام يُباهي به الملك و الدين
ضريح مقدس [/]
ضريح، شبكهاي محيط بر صندوق است. بنا بر شواهد تاريخي، نصب ضريح بر مرقد مطهر امام رضا (عليه السلام)
از دوره صفويه آغاز شده و سابقه ضريح تا پيش از اين دوره معلوم نيست. از آن زمان تاكنون پنج ضريح بر مرقد
مطهر امام رضا (عليه السلام) جاي گرفته كه هم سنگ مرقد و هم صندوق را دربرداشته است.
[="darkgreen"]ضريح اول؛ ضريح چوبي صفوي [/]
اولين ضريح، ضريحي چوبي طلا و نقره كوب، مربوط به اواسط قرن دهم بوده كه در دوره صفويه به سال 957 هـ.ق
ساخته و بر روي صندوق مرقد نصب شده است. در كتيبه دور اين ضريح سورة «هل اتي» به خط ثلث نوشته شده
و كتيبة سر در ضريح كه بر لوحهاي از طلا نوشته شده بود، سابقه تاريخي و نصب ضريح را چنين نشان ميدهد:
«در عهد سلطنت بنده شاه ولايت، طهماسب بن اسماعيل صفوي اين محجر مبارك در اين مكان مقدس نصب
گرديد. سنه 957.»
[="darkgreen"]ضريح دوم؛ ضريح نگين نشان نادري[/]
ضريح فولادي مرصع، معروف به نگين نشان است كه در سال 1160 هـ.ق به آستان قدس رضوي تقديم و نصب
شده است. واقف ضريح، شاهرخ ميرزا، فرزند رضا قلي ميرزا، نوة نادرشاه افشار بوده است.
ضريح نگين نشان كه اكنون در سرداب مقدس جاي دارد، از فولاد ساخته شده و بالغ بر دو هزار قبه مزين به
ياقوت و زمرد بدنه آن را زينت دادهاند. ضريح دوم بيش از 260 سال است كه بر مرقد امام (عليه السلام) نصب
شده است. اين ضريح ابتدا روي مضجع شريف و زير ضريح سوم و پس از آن زير ضريح چهارم جاي داشت. هنگام
نصب ضريح پنجم در سال 1379 هـ.ش به داخل سرداب انتقال يافت و روي مرقد منور امام (عليه السلام) نصب
شد. به اين ترتيب به نيت واقف جامة عمل پوشيده شد. در كتيبهاي كه بالاي در ورودي ضريح نصب شده، به خط
نستعليق نوشته شده است:
«نياز رحمت ايزد مستعان و تراب اقدام زوار اين آستان ملك پاسبان، سبط سلطان نادرشاه شاهرخ شاه
الحسيني الموسوي الصفوي بهادر خان به وقف و نصب اين ضريح و قبههاي مرصع چهار گوشه ضريح مقدس
مبارك موفق گرديد. سنه 1160 قمري»
ضريح فولادي سادهاي است به ابعاد 4*3 متر و ارتفاع حدود 2متر. اين ضريح مربوط به عهد قاجاريه است و در عصر
سلطنت فتحعلي شاه قاجار در سال 1238 هـ.ق روي ضريح نگين نشان در حرم مطهر جاي گرفت. اين ضريح نيز
مزين به طوق و گوي طلاي جواهر نشان است و در طرف پايين پاي مبارك، در مرصع تقديمي فتحعلي شاه قاجار
نصب شده بود. اين در ممتاز و ارزشمند، اكنون بالاي صفه غربي حرم مطهر در قابي مخصوص جاي دارد.
ضريح سوم پس از مدتي به علت پوسيدگي پايهها و تزلزلي كه در اركان آن به عمل آمده بود، در سال 1338
هـ.ش برچيده شد و به موزه انتقال يافت و بهجاي آن ضريح چهارم روي ضريح نگين نشان (ضريح دوم) نصب شد.
[="DarkGreen"]ضريح چهارم، ضريح شير و شكر[/]
چهارمين ضريح به نام ضريح طلا و نقره، معروف به «شير و شكر» است كه در سال 1338 هـ..ش. پس از برداشتن
ضريح سوم و انتقال آن به موزه، روي ضريح نگين نشان نصب شد. اين ضريح به اهتمام و نظارت مرحوم سيد
ابوالحسن حافظيان، توسط استاد هنرمند، مرحوم حاج محمد تقي ذوفن و تعدادي هنرمند و استادكار و قلمزن
اصفهاني، طراحي و ساخته شد.
ضريح چهارم حدود 4 متر طول و 60/3 عرض و 90/3 متر ارتفاع دارد. چهارده دهانه به نام چهارده معصوم (عليهم
السلام) بر روي آن وجود دارد و وزن آن 7 تن است. بر لبه ضريح سوره يس به خط ثلث بر صفحهاي از طلا به
خطاطي آقاي فضائلي اصفهاني نوشته شده و در كتيبه دوم، دور تا دور ضريح سوره هل اتي نيز به خط ثلث
مكتوب است. بر لبة ضريح تعداد 44 برگ از نقره ملمع به طلا، ميان 44 گلدان ملمع به طرز بسيار زيبايي نصب
شده است. همچنين تعداد 44 اسم از اسماي حسناي الهي به خط ثلث و به قلم حاج شيخ احمد زنجاني بر
صفحهاي با زمينة ميناكاري لاجوردي و گلهاي رنگارنگ، بهصورت خط برجسته طلاكاري شده، ضريح مطهر را
زينت بخشيدهاند.
سقف ضريح را صفحاتي آراسته به طلا و نقره پوشاندهاند. درون سقف ضريح بر كتيبهاي، آيهاي به خط ثلث و رنگ
سفيد بر زمينهاي لاجوردي نوشته شده و در همان كتيبه، اين آيه به خط طلايي كوفي نوشته شده و به عبارت
«لله الاسماء الحسني فادعوه بها» مكتوب است.
[="DarkGreen"] ضريح پنجم؛ ضريح آفتاب [/]
پس از گذشت 42 سال از عمر ضريح، به علت فرسوده شدن و ساييدگي شبكههاي اطراف و روكشهاي نقره و
طلايي ضريح و سست شدن اركان آن، ساخت و نصب پنجمين ضريح ضروري بود. از اينرو، آستان قدس رضوي
اقدام به طراحي و ساخت و نصب ضريح جديد كرد. اين امر يكي از اقدامهاي بسيار چشمگير دوران استقرار نظام
مقدس جمهوري اسلامي است كه در كنار ديگر فعاليتهاي وسيع و گستردة توسعه و بازسازي اطراف حرم مطهر
انجام گرفت.
در سال 1372 هـ.ش به دستور توليت آستان قدس رضوي، مطالعات و بررسيهاي مقدماتي ساخت ضريح جديد
آغاز شد. به دنبال آن طرحهاي متعددي از سوي هنرمندان نامي كشور ارايه شد كه در نهايت، توفيق طراحي
ضريح، نصيب استاد فرشچيان، طراح و هنرمند برجسته شد.
با برگزيده شدن طرح و همكاري ديگر هنرمندان و طراحان نامي كشور، كار ساخت ضريح، تحت نظارت هيئت
اجرايي سازمان عمران و توسعه حريم حرم حضرت رضا (عليه السلام) آغاز شد.
ضريح پنجم با كيفيتي مركب از ساختاري تشكيل يافته از آهن، فولاد، چوب گردو براي نصب روكشها و پوشش
طلا و نقره ساخته شد. كارهاي قلمزني و هنري متناسب با مباني و ابعاد هنري موجود در طرح اجرا شد و به
گونة نگارستاني بديع با نمادها و سمبولهاي معماري هنري، هماهنگ با بناهاي كهن آستان قدس رضوي
درآمد. ضريح پس از هفت سال كار مداوم با كيفيتي بسيار عالي و در نهايت استحكام به وزن 12 تن و ابعاد
78/4*73/3 و ارتفاع 96/3 متر ساخته و آماده نصب شد.
دور خارجي ضريح با سورة مباركة «يس» و «هل اتي» به خط ثلث با طلا و نقره تزيين شده است. در چهار سوي
اين ضريح، چهارده دهانه به نشانه چهارده معصوم (عليهم السلام) و طراحي گلهاي پنج و هشت پر، نمادي از
خمسة طيبه و هشتمين حجت خدا وجود دارد. طرح گلهاي آفتابگردان ضريح، نمودي است از لقب شمس
الشموس. سقف و ديوارهاي درون ضريح با خطوط اسماء الله و هنر خاتم كاري بسيار بديع و زيبا به طراحيهاي
استاد فرشچيان، توسط استاد هنرمند «كشتي آراي شيرازي» و همكارانشان تزيين شده است.
سرانجام، عمليات برچيده شدن ضريح چهارم و نصب ضريح جديد از روز 1379/10/21پس از انجام مراسم
غبارروبي آغاز شد و بعد از پنجاه روز كار شبانه روزي به پايان رسانيد. سرانجام روز سه شنبه 1379/12/16
هـ.ش. مصادف با عيد سعيد قربان با حضور مقام معظم رهبري، حضرت آيه الله خامنهاي و آيت الله واعظ طبسي،
توليت عظمي آستان قدس رضوي، روضة منوره رضوي با ضريح پنجم بازگشايي شد.
گنبد نمادي ويژه در شهرها و سرزمينهاي كهن و مذهبي و نشانگر علاقه و ارادت مردم به پيشوايان ديني و
اولياي خداست. گنبد زراندود امام رضا (عليه السلام)، يكي از زيباترين جلوههاي مذهبي است كه با
درخشندگي خشتهاي طلايي خود، همواره مورد احترام بينندگان بوده و هست. زائر دلباختهاي كه به قصد
زيارت، راههاي طولاني را پشت سر گذاشته و قدم به شهر مقدس مشهد ميگذارد، در آغاز ورود با ديدن گنبدي
طلايي، لبريز از شور و شوق زيارت مرقد منور حضرت رضا (عليه السلام) ميشود.
گنبد منور امام (عليه السلام) از نظر ساختمان و ارتفاع، در نهايت هنرمندي و زيبايي ساخته شده و دو پوشش
دارد. پوشش اول، سقف حرم است كه مقعر و مقرنس است و به آن قبه گفته ميشود. پوشش دوم بر فراز آن و
همان گنبد طلاست. بين دو پوشش، فضايي خالي به بلنداي بيش از 13 متر وجود دارد. سنگيني گنبد بر
ديوارهاي تالار (حرم مطهر) است كه ضخامت آن به حدود 90/2 متر ميرسد.
ارتفاع قبه از كف حرم، 80/18 متر و تا انتهاي گنبد يا بلندترين نقطة اوج محدب (رأس گنبد)، حدود 20/31 متر
است. دور گنبد از سطح خارج آن، 10/42 متر و ارتفاع آن از اول طلاكاري تا تيزة گنبد، 40/16 متر و ارتفاع سر طوق
گنبد، 50/3 متر است. از اول طلاكاري تا زير بازوبندي گنبد و به عبارت ديگر، بلندي ساقه تا ابتداي آجرهاي
زراندود، 79/4 متر است.
گنبد منور ابتدا مانند ساير بناها، از آجرهاي زرد رنگ ايراني ساخته شده و پس از آن با كاشي تزيين يافت. تا
سال 932 هـ.ق (روزگار صفويه) با كاشيهاي نفيس آراسته بود، تا اينكه در اين سال، طهماسب صفوي براي
نخستين بار گنبد را با خشتهاي طلا زينت داد. او نخست كاشيهاي گنبد را برچيد و پس از آن، روي گنبد را با
ورقهاي مسي كه رويهاي از طلا داشت، زراندود كرد.
[="DarkGreen"]پيشينة تاريخي و باني گنبد [/]
به يك روايت، مأمون پس از مرگ هارون و دفن او در بقعة هاروني، بر فراز بقعه قبهاي بنا كرد و به روايت ديگر، اين
بنا كه يكي از تالارهاي باغ منسوب به حميد بن قحطبه بود، خود قبهاي داشته است. به عقيدة برخي مورخان،
اين قبه در حوادث خراسان مانند حملة سبكتكين در اواخر قرن چهارم، با آسيب حرم مطهر تخريب شد و پس از
آن سلطان محمود غزنوي در سال 400 هـ.ق حرم را بازسازي كرد و قبهاي بر فراز بقعه ساخت. از آن زمان تا عصر
سلجوقيان، حرم مطهر با همان قبه باقي مانده بود تا اينكه در اوايل قرن ششم در عهد سلطان سنجر سلجوقي،
شرف الدين ابو طاهر قمي، وزير سلطان سنجر سلجوقي، ضمن تعمير روضة منوره، اقدام به احداث گنبد بر فراز
قبه كرد و آن همين گنبدي است كه اكنون نهصد سال از احداث آن ميگذرد. در زير كتيبه دور گنبد آمده است:
«عمل كمال الدين محمود يزدي» و در جاي ديگر نوشته شده: «كتبه عليرضا العباسي»
[="DarkGreen"]تخريب گنبد در طول دورانها[/]
پس از طلاكاري گنبد، چند رويداد از جمله فتنه ازبكها در سال 997 هـ.ق و عبد المؤمن خان ازبك كه ضمن تاراج
نفايس آستان قدس رضوي، طلاي گنبد و گلدسته را به غارت برد، باعث از بين رفتن طلاكاري گنبد شد. پس از
اين خيانت، در سال 1010 هـ.ق زماني كه شاه عباس صفوي پياده از اصفهان به مشهد مقدس آمد، دستور
طلاكاري دوباره گنبد را صادر كرد. اين كار در سال 1016 هـ.ق پايان يافت و عليرضا عباسي، خوشنويس بنام
روزگار صفوي نيز مأمور نوشتن كتيبه كمربندي دور گنبد به خط ثلث برجسته شد.
رويداد ديگري نيز باعث تخريب گنبد شد و آن زلزله شديد سال 1048 هـ.ق بود كه در مشهد به وقوع پيوست. در
اين زلزله، شكستي در سطح خارجي گنبد به وجود آمد و تعدادي از خشتهاي زراندود آن ريخت. شاه سليمان
صفوي كسي بود كه افتخار ترميم گنبد و تجديد طلاكاري آن پس از اين حادثه، به نام او در تاريخ ثبت شد. رويداد
ننگين ديگر در تاريخ گنبد، به توپ بستن آن به دست روسيهاي تزاري است. آنها در سال 1330 هـ.ق نقاطي
از بدنه گنبد را به حجم يك كله قند شكاف دادند كه اكنون هم از درون گنبد، جاي اصابت تيرها قابل رؤيت است.
همه اين عوامل به اضافه ساييدگي روكش طلاي گنبد بر اثر گذشت زمان، باعث شد كه بعد از پيروزي انقلاب
اسلامي براي تعمير و تزيين مجدد گنبد فكر اساسي شود.
براي اين منظور، خشتهاي قديمي را از سطح گنبد برداشتند و لايهاي از بتون بر سطح آن ريختند. پس از آن با
خشتهاي مسي روكش طلا، سطح گنبد تزيين شد. اين خشتهاي زرين حدود هفتصد متر مربع از سطح گنبد
را پوشش دادهاند.
نماي اين دو محراب بسيار نفيس و ممتاز، از كاشي مينابي چيني مانند، ضلع جنوبي (طرفين در پيش رو) را
زينت بخشيده است. اين محرابهاي روحنواز، يك پارچه از كاشي مينابي چيني مانند متعلق به اوايل قرن هفتم
پوشيده شدهاند. كاشي نفيس اين محرابها، قدمتي هشتصد ساله دارند و طرح كلي آنها بهگونهاي است كه
بيننده در آغاز تعدادي طاق نماي هلالي و تو در تو را ميبيند. اين طاق نماها صورت در هم پيچيدهاي به آنها
بخشيده و در خانههايي محيط بر يكديگر كه كتيبههايي برجسته و به رنگ كبود روشن دارند، خودنمايي ميكند.
ستونها و هلالهاي محرابها با رنگ فيروزهاي، تمام كتيبهها را در خود گرفته است. مجموعه اين طاق نماها كه
به دوازده محراب شهرت دارد، از درخشندگي و شفافيت ويژهاي برخوردار است.
تلفيق اشكال و نقوش اين محرابهاي نفيس چنان است كه در نگاه بيننده، يك محراب با دو ستون در دو طرف آن
مجسم ميشود.
بر سطح محرابها، چند كتيبه با خطوط كوفي و ثلث برجسته، به رنگ لاجوردي و زمينه سفيد، آيات و احاديثي
متناسب با نماز و محراب نقش بسته است. طراح و سازنده اين محرابها، محمد بن ابي طاهر كاشاني است كه
با همكاري سيد شمس الدين حسيني، معروف به ابوزيد نقاش، به سال 612 هـ.ق اين آثار گرانبها را آفريدهاند.
در بخش پايين محراب، نام ابوزيد نقاش و تاريخ اثني عشر و ست مائه (612 هـ.ق) نقش بسته است. ابعاد
محراب غربي در ضلع پيش رو 70/2*15/2 و محراب سمت ديگر 40/2*75/1 متر است. در يكي از كتيبههاي
محرابِ سمت غربي درِ پيش روي مبارك، به خط كوفي برجسته آيه زير نوشته شده است:
«بسم الله الرحمن الرحيم انما وليكم الله و رسوله والذين آمنوا الذين يقيمون الصلوة و يؤتون الزكوة و هم راكعون»
بر سطح محراب، ابتدا به خط كوفي برجسته آيه شريفه زير نوشته شده:
«ان الحسنات يذهبن السيئات ... لا يضيع اجر المحسنين» و در پايان كتيبهها بر سطح محراب ميخوانيم: في
ربيع الاول سنة اثني عشر و ستمائه. 612 (هـ.ق»
[="DarkGreen"]مساجد[/]
[="DarkGreen"]مسجد بالاسر [/]
مسجد بالاسر بعد از روضة منوره از لحاظ قدمت، تاريخيترين بناي حوزه حرم مطهر است. اين
مسجد كوچك در غرب بقعة منوره و بالاسر مبارك، بين حرم و رواق دار السياده واقع شده و 8 متر
طول، 5/4 متر عرض و 10 متر ارتفاع دارد.
مسجد بالاسر داراي سه صفه شرقي، غربي و شمالي است. صفه شرقي به حرم مطهر متصل
شده كه زائران پس از طواف و زيارت از طريق آن به مسجد بالاسر وارد ميشوند و به اعتقاد
«الصلوة عند رأس الامام»، در آنجا دو ركعت نماز زيارت بهجا ميآورند. بنابر نقلي، در گذشته بين
حرم و صفه شرقي مسجد، ديواري وجود داشته است. در سال 1227 هـ.ق كه محمد ولي ميرزا،
استاندار خراسان بوده، اين ديوار برداشته شد و مسجد به حرم متصل گرديد. صفه شمالي مسجد
به رواق دار الشكر مرتبط است.
در ضلع جنوبي مسجد بالاسر، محرابي از كاشي معرق با سبكي بسيار جالب ديده ميشود. در
كنار اين محراب، تاريخ 1363 هـ.ق و در طرف ديگر آن، نام كاشيساز و نقاش محراب (محمد خان
رضوان) از همان كاشي گرهسازي شده است. تزيينات و كاشيكاري ازاره مسجد بالاسر، همانند
ازاره حرم مطهر و در ادامة آن است. در بالاي ازاره، كتيبة سنگ حرم با ابيات فارسي به خط
نستعليق و با رنگ سياه، حد فاصل بين ازاره مسجد و معرقكاري ديوارها را تشكيل ميدهد. در
مطلع ابيات ضلع شرقي و جنوبي مسجد، چنين آمده است:
تبارك الله از اين روضة همايون فر * كه برتر از دو جهان است نزد اهل هنر
و در مقطع آن ميخوانيم:
نوشت كلك دبير از براي تاريخش * كه نصب شد گويي در حريم كعبه حجر
در بالاي طاق متصل به حرم مطهر، دو بيت زير از دعبل خزاعي، شاعر اهل بيت در مورد دفن حضرت
به كاشي معرق نقش بسته است:
قبران في طوس خير الناس كلهم * و قبر شرّهم هذا من العبر
ما ينفع الرجس من قرب الزكي و لا * علي الزكي يقرب الرجس من طرر
(دو قبردر طوس در كنار يكديگرند، يكي قبر بهترين انسانها و ديگري گور بدترين آنها و اين
ازعبرتهاي روزگار است. نه همجواري پليد با پاك به او سودي ميرساند و نه نزديك بودن انسان
پاك با پليد به وي زيان ميرساند.)
در معرقكاري مسجد بالاسر، آياتي از قرآن و نيز عباراتي مانند: «يا مجيب دعوة المضطرين» مكتوب
است.
[="DarkGreen"]سابقه تاريخي مسجد بالاسر [/]
بنا به شواهد تاريخي، مسجد بالاسر را ابوالحسن عراقي، معروف به دبير، از رجال دورة غزنويان، در سال 425 هـ.ق حدود هزار سال قبل ساخته و مدفن او در جوار همين
مسجد است. ابن بطوطه، جهانگرد معروف كه در سال 734 هـ.ق از مشهد ديدن كرده، ضمن مشاهده قبر علي بن موسي الرضا (عليه السلام)، به مسجد بالاسر كه در كنار
بارگاه رضوي بوده، اشاره نموده است.
عليرضا عباسي اين جريان، يعني آمدن شاه عباس و طلاكاري گنبد را با خط ثلث در كتيبه كمربندي گنبد
خطاطي كرده است.
شاه سليمان صفوي هم به تعمير رواق دار السياده و طلاكاري مجدد گنبد كه در اثر زلزله سال 1084 هـ.ق آسيب
ديده و فرو ريخته بود، اقدام كرد. طلاكاري مجدد گنبد در عهد شاه سليمان، بر چهار ترنج ساقه گنبد به خط
محمدرضا امامي كتيبه شده است.
سلام عليكم
ممنون از سيده رقيه گرامي بخاطر تاپيك عالي شون
ميشه بگيد داخل اين كتيبه چي نوشته؟ من تا نيمه خواندم.
راستش به خواندن متن هايي كه در كاشي كاري ها و كتيبه هاي بقعه هاي متبركه نوشته ميشه زيادي اهميت ميدم.
ميشه بگيد داخل اين كتيبه چي نوشته؟ من تا نيمه خواندم.
سلام
ممنون از لطف شما
این کتیبه قسمتی از کتیبه ای هست که در زمان شاه سلیمان صفوی در چهار ترنج در اطراف گنبد نوشته شده
است.
متن کتیبه ی عکس:
السلطان الاعدل الاعظم و الخاقان الاكرم الافخم اشرف ملوك الارض حسبا و نسبا و اكرمهم خلقا و ادبا مروج
مذهب اجداده الائمة المعصومين و محيي ...
بقیه ش تو کتیبه ی بعدی هست .
[/]
[="DarkGreen"]مسجد گوهرشاد[/]
يكي از بناهاي باشكوه و باستاني عهد تيموري كه در اوايل قرن نهم هـ.ق بنا شده، مسجد گوهرشاد است. اين
بناي تاريخي در جنوب حرم مطهر رضوي قرار دارد و به رواقهاي دار السياده و دار الحفاظ متصل است. اين مسجد
به دستور بانو گوهرشاد، دختر امير غياث الدين ترخان، از امراي جغتايي، همسر شاهرخ تيموري در سال 821
هـ.ق توسط معمار معروف ايراني، قوام الدين شيرازي، با بهكارگيري سبك معماري دوران تيموري ساخته شد.
كاشيكاري مسجد، نمونهاي از شاهكارهاي عهد تيموري است. طاقهاي گنبدي شكل مسجد و منارههاي آن
با ويژگي و تزيينات خاص و با استفاده از سبك مقرنس، همچنين نقوش و خطوط ديواري بر روي زمينة گچي و
معرقكاري ممتاز عصر تيموري، جلوههاي بينظيري را به نمايش گذاشته است. اين بناي باستاني، نمونة كامل
و برجستة هنر ايراني به شمار ميرود كه تمام خصوصيات و ويژگيهاي معماري سنتي در آن بهكار رفته است.
بهويژه ايوان جنوبي مسجد به نام ايوان مقصوره، با حدود 500 متر مربع مساحت، 37 متر طول و 5/25 متر ارتفاع،
از باشكوهترين ايوانهاي مسجد است.
ضلعهاي مسجد، همه با كاشيهاي معرق نفيس آراسته شده و در تمام ديوارها و غرفههاي آن اسماء الله و
آيات قرآن و احاديثي كه بعضي مربوط به مسجد است، وجود دارد.
كتيبه ممتاز و تاريخي بايسنقر (فرزند گوهرشاد) كه از بهترين ثلثنويسان عهد تيموري بوده، با زيباترين خطوط
ثلث بر پيشاني ايوان مقصوره خودنمايي ميكند و تاريخ بناي مسجد بر كاشي معرق، در اين كتيبه به چشم
ميخورد.
محراب، يك پارچه از سنگ مرمر با تزيينات و كندهكاري و كتيبهاي در ميان مقرنسكاريهاي آن، نمايانگر هنر آن
دوران است.
منبر صاحب الزمان (عجل الله تعالي فرجه الشريف) واقع در كنار محراب ايوان مقصوره، از لحاظ قدمت حائز اهميت
است. اين منبر نفيس، از چوب گردو و گلابي با شيوة منبتكاري بدون به كار رفتن ميخ در آن، به دست پر توان
استاد محمد نجار خراساني، منبت كار معروف عصر فتحعلي شاه قاجار ساخته شده است. منبر صاحب الزمان
(عجل الله تعالي فرجه الشريف) در سال 1325 هـ.ش توسط مرحوم استاد حيدر نيكنام گلپايگاني مرمت شد.
گنبد رفيع مسجد بر فراز ايوان مقصوره، بر عظمت اين بنا افزوده است. ارتفاع گنبد حدود 41 متر و فضاي خالي
بين دو پوشش گنبد، 10 متر است. سطح خارجي آن با آجر لعابدار و يك كتيبه با خط كوفي تزيين شده است. در
دو طرف اين ايوان، دو مناره هر كدام به ارتفاع 43 متر از كف مسجد ساخته شده و داراي كتيبههايي چند است.
مسجد گوهرشاد صحني به وسعت 2800 متر مربع دارد و زيربناي آن 9400 متر مربع است. بناي مسجد شامل 8
ايوان بزرگ و هفت شبستان است. گنبد خانه پشت ايوان مقصوره، با شبستانهاي يك طبقه، بخشهاي
مختلف مسجد را به هم ربط ميدهد. ايوان جنوبي، ايوان مقصوره نام دارد و ايوان شمالي، معروف به ايوان دار
السياده است. ايوان شرقي، ايوان اعتكاف ناميده ميشود و ايوان غربي، ايوان شيخ بهاء الدين نامگذاري شده
است.
نام بانو گوهرشاد، باني مسجد، در ايوان شمالي مسجد (ايوان دار السياده) بر كاشي معرق به رنگ زرد و خط
ثلث نوشته شده است. اين ايوان با معرقكاري زيبايي تزيين شده و بر سر در ورودي آن به رواق دار السياده،
پنجرهاي نقره از آثار عهد قاجاريه نصب شده است.
دو ايوان شرقي و غربي مسجد گوهرشاد، با معرقكاري ممتاز و كتيبههايي به خط ثلث، مسجد را به رواق امام
خميني (قدس سره) و بست شيخ بهاء الدين مرتبط ميكند. اين مسجد در طول زمان بر اثر عوامل طيبعي و
انساني صدمات زيادي ديده است؛ از جمله در زمين لرزه سال 1084 هـ.ق، ايوان مقصوره صدماتي ديد كه مورد
بازسازي قرار گرفت. مرمتهاي ديگر مسجد پس از گلوله باران روسها در سال 1330 هـ.ق بود كه به صدمه ديدن
گنبد و ايوانهاي مسجد انجاميد. گنبد و ايوان مقصوره و ايوانهاي شرقي و غربي مسجد در سال 1339 هـ.ق
مورد بازسازي اساسي قرار گرفت.
[="DarkGreen"]مدارس
[/]
[="DarkGreen"]مدرسه دو در
[/]
(مدرسه دو در) اصيلترين نمونه معماري عصر تيموري
[="DarkGreen"]موقعيت: [/]
در مجموعه اماكن و بيوتات متبركه، در جنوب غربي حرم مطهر حضرت رضا(ع) روبروي مدرسه پريزاد و شرق صحن
جمهوري اسلامي مدرسهاي قرار گرفته است به نام «مدرسه دو در يا يوسف خواجه». در گذشته اين بنا از شمال
به كاروانسراي وزير نظام، از جنوب به كاروانسراي ناصري، از مغرب به محله ها و مغازههاي اطراف اماكن متبركه
حرم مطهر امام رضا(ع) و از مشرق به بازار زنجير محدود ميشد.
[="DarkGreen"]پيشينه تاريخي [/]
اين بناي تاريخي از زيباترين و اصيلترين نمونههاي معماري عصر تيموري است كه در دوران سلطنت ميرزا شاهرخ
در سال 843 ق توسط يكي از فرماندهان ميرزا شاهرخ به نام اميريوسف خواجه بهادر ملقب به غياث الدين بنا
شد (وي توسط شاهرخ، حاكم توس و مشهد شد ولي در سال 809 ياغي گشت و به كلات و گرگان گريخت.
برخي تاريخ نگاران بر اين باورند كه مدرسه دودر در حقيقت گورگاه خاندان اميرشيخ علي بهادر از امراي نامدار
تيمور است) از اين رو ابتدا به مدرسه «يوسف خواجه» و سپس با گذشت زمان به علت دارا بودن دو در ورودي در
شرق و غرب به مدرسه دو در مشهور شده است در كتاب معماري ايران و توران چنين آمده:
اين مدرسه در وسط دو مدرسه ديگر تيموري (بالا سر و پريزاد) در داخل مجموعه حرم امام رضا(ع) قرار گرفته
است. از طريق سر دري كه زماني با اسپرهاي كاشي معرق مزين بوده، ولي اكنون وضع بسيار بدي دارد از بازار
وارد آن ميشوند. اين مدرسه از نوع مدارس چهار ايواني است كه داراي چهار اتاق گنبددار گوشهاي است. اين
بنا به صورت يك مدرسه آرامگاهي ساخته شد تا محلي براي باني ان امير يوسف خواجه (متوفي سال
1442/846) باشد. قبر در زير گنبد جنوبي قرار دارد.
[="DarkGreen"]ويژگيهاي معماري ساختمان قديم مدرسه [/]
اين مدرسه كه مانند بيشتر مدرسههاي عهد تيموري از نوع بناهاي چهار ايوان است، يكي از نمونههاي كامل
معماري سده نهم قمري به شمار ميآيد و از نظر تزيين، كاشيكاري، خطاطي و نقاشي بسيار در خور تحسين
است.
«بناي فوق با حدود 500 مترمربع مساحت در دو طبقه، داراي 32 حجره است كه چهار سمت حياط مربع شكل
مدرسه قرار دارد.
نويسنده منتخب التواريخ نيز به تاريخ بناي مدرسه اشاره ميكند و در مورد زاويه جنوب غربي مدرسه
مينويسد:
گنبد غربي مدرسه شايد مقبره امير سيد باشد كه از اميران بزرگ تيمور بوده است. در مطلع شمس است كه
امير سيدي در سنه 845 در شيراز كه مقر حكومتش بود فوت نمود و نعش او را آوردند به خراسان و در گنبد
مدرسهاي كه ساخته خودش بود دفن كردند اما احتمال اين كه باني مدرسه امير سيدي بوده ضعيف است زير
علاوه بر اين كه در كتيبه سر در مدرسه نامي از وي ديده نمي شود، در بيشتر كتابهاي تاريخي از اين مدرسه به
نام «يوسف خواجه» نام برده شده است گرچه دور از احتمال نيست اگر امير سيدي در هنگام ساخت مدرسه
درخواست «قبر جايي» در قسمتي از مدرسه براي خودش كرده باشد. به همين علت نيز برخي تاريخ نگاران از
اين مدرسه به مدرسه اميري سيدي ياد كرده اند.
در دو سمت ايوان ورودي مدرسه از طرف بازار زنجير، چندين باب مغازه قرار دارد كه در زمره طرح و نقشه اصلي
ساختمان مدرسه بوده و درآمد مدرسه توسط اين مغازه ها تأمين ميشده است.
در كتاب معماري تيموري در ايران و توران درباره ايوانها و گنبدهاي اين مدرسه چنين نوشته است:
ايوان ورودي به يك هشتي مربع شكل كوچك و سپس به يك ايوان كم عمق رو به حياطي تقريباً مربع راه مييابد.
در ضلع مقابل حياط ايوان درازي است كه منجر به يك دهانه نيم هشتي ميگردد. گنبد خانههاي جنوبي و غربي
شبيه هم هستند يعني اتاقهاي مربع شكل با طاقنماهاي كم عمق ميباشند. بر فراز آنها يك منطقه انتقالي
روشني دار قرار گرفته كه بر روي آن از طرف بيرون يك گريو استوانهاي و گنبد بلند خارجي واقع شده است.
در گوشه شرقي يك اتاق مربع مشابهي محوطه را اشغال كرده ليكن داراي طاقنماي عميقي در سمت جنوب
غربي است كه شامل يك محراب است. اتاق شمالي به جاي نمانده است و همه اينها را گنبدهاي كوتاهي
ميپوشانده است... هشتي و ايوانهاي حياط تماماً با گچ بري شامل طرحهاي هزارباف و اسپرهاي نقوش
هندسي و خطوط كوفي و نوارهاي خطاطي عالي است.
طرح تزييني گنبد نقش خورشيدي است با دواير متحدالمركزي شامل ترنجهايي كه به صورت اشعه خورشيد
تنظيم شده و از رأس گنبد منشعب ميشوند. پوشش كاشي فعلي حياط احتمالاً مربوط به تعميرات دوره صفوي
است كه ممكن است جانشين تزيينات مشابه تيموري شده باشد.
[="DarkGreen"]تعميرات [/]
از متن كتيبه سر در مدرسه چنين بر ميآيد كه اين بنا در زمان حكومت شاه سليمان صفوي در سال 1088 ق. به
دستور مادر شاه سليمان و به اشراف كلب عليخان از امرا و بزرگان آن عصر تعمير اساسي شده، در كتيبه مذكور
از محمدخان به عنوان خطاط و از محمد فاضل نام برده شده است.
از سال 1353 تا 1362 ش. تعميرات و مرمتهايي در قسمتهاي مختلف بنا انجام شد اما با توجه به فرسودگي و
ويراني آن، اين بنا در سال 1362ش توسط سازمان ميراث فرهنگي و آستان قدس رضوي مرمت و بازسازي كلي
شد.
به علت مجهول التوليه بودن مدرسه، اداره اوقاف سرپرستي آن را در سال 1322 ش. به آيت ا... حاج ميرزا احمد
خراساني واگذار كرد. (از سال 1325 ش. حاج ميرزا احمد كفايي مراسم عزاداري باشكوهي در ايام محرم و صفر
در اين مدرسه برگزار ميكرد) از سوي ايشان حجج الاسلام شيخ علي محمد نجات، سيدابوالقاسم موسوي و
حاج آقاي كاهاني هر يك چندين سال به امور مدرسه رسيدگي ميكردند. در سال 1353ش. به علت تعمير و
مرمت، مدرسه تعطيل شد تا اينكه پس از پيروزي انقلاب اسلامي، باحفظ الگو و طرح قديمي بازسازي شد و زير
نظر حوزه علميه مشهد فعاليتهاي آموزشي خود راآغاز كرد.
[="DarkGreen"]موقعيت: [/]
اين بناي باشكوه در جوار حرم مطهر امام رضا(ع) در قسمت شمالي صحن انقلاب واقع است كه از شمال و شرق
به ساختمان جديدالاحداث دانشگاه رضوي، از جنوب به صحن انقلاب و از غرب به بست شيخ طبرسي محدود
ميشود.
[="DarkGreen"](پيشينه تاريخي) در لا به لاي تاريخ [/]
اين مدرسه در زمره بناهاي تاريخي است كه در دوره صفويه به هنگام سلطنت شاه عباس دوم 1052ق. به
هنگام روابط حسنه دولت ايران با گوركانيان هند در شهر مشهد ساخته شد. اين مدرسه را دو برادر به نامهاي
«ميرزا محمد طاهر مشهور به وزيرخان و «ميرزا محمد جعفر» مشهور به سروقد، از فرزندان «ميرزا تقي مشهدي»
و اعقاب خواجه شمس الدين جويني در سال 1059ق. ساختهاند و در سال 1079ق. موقوفات گرامندي را بر آن
وقف كردهاند. ولي از آنجا كه ميرزا جعفر، تصدي ساخت آن را برعهده داشته و رقباتي هم وقف مدرسه كرده است
مدرسه به نام او مشهور شده است (وي از بازرگان معروف خراسان بوده كه با هندوستان داد و ستد داشته
است. آوردهاند كه ميرزا جعفر در هندوستان نزديك تاجر ثروتمند هندي كار ميكرده است. پس از فوت تاجر هندي
اموال وي را به حراج ميگذارند، از آن جمله صندوق كهنهاي پر از جواهر و سكه كه به سبب فرسودگي صندوق
بدون توجه به درونمايه آن به كمترين بها به حراج گذاشته ميشود. ميرزا جعفر كه از گنجينه درون صندوق آگاه
است آن را به بهاي اندك ميخرد و با اين سرمايه به داد و ستد ميپردازد، بدين ترتيب به ثروت هنگفتي دست
مييابد و خواستار بازگشت به وطن ميشود. اما حاكم آن سرزمين مانع بازگشت وي ميشود و به او ميگويد
اگر خواستار بازگشت هستي بايد همان طور كه دست تهي به اين ديار آمدي، دست تهي باز گردي. ميرزا جعفر
اين فرمان سخت را ميپذيرد به شرط آن كه بيست سال عمر عزيز خود را كه در اين ديار صرف كرده به او
بازگردانند. اين پاسخ، پادشاه را بسيار پسند آمد و به او اجازه بازگشت به وطن داد. اگر چه ميرزا جعفر پس از
مدتي فوت كرد و نتوانست به سرزمين خود باز گردد، اما پيش از درگذشت قسمتي از اموال خود را به خيرات و
مبرات اختصاص داد.
تاكنون اين مدرسه يكي از معتبرترين و مهمترين مراكز تدريس، تحصيل و بحث و پژوهش علما، استادان و
چهرههاي برجسته علمي و ديني و سالها به عنوان مركز حوزه علميه مشهد شناخته ميشده همچنان كه
اكنون نيز با الحاق به دانشگاه رضوي نقش ارزشمندي را داراست.
عکس قدیمی از مدرسه ی میرزا جعفر
تاكنون اين مدرسه يكي از معتبرترين و مهمترين مراكز تدريس، تحصيل و بحث و پژوهش علما، استادان و
چهرههاي برجسته علمي و ديني و سالها به عنوان مركز حوزه علميه مشهد شناخته ميشده همچنان كه
اكنون نيز با الحاق به دانشگاه رضوي نقش ارزشمندي را داراست.
[="DarkGreen"]ويژگيهاي معماري [/]
آيت ا... سيد علي خامنهاي كه سالها در اين مدرسه به تدريس و پژوهش اشتغال داشتهاند درباره ساختمان
قديمي مدرسه چنين نوشتهاند:
«اين مدرسه در ضلع شمالي صحن كهنه نزديك به زاويه شمال شرقي واقع شده و داراي صحن وسيع مربع
مستطيل و عمارت مرتفع باشكوهي است و از لحاظ عظمت بنا و كاشيكاري ممتاز و كتيبههاي مرغوب و وسعت
فضا و كثرت اتاقها در درجه اول مدارس مشهد است. در چهار طرف حياط وسيع آن عمارت دو طبقه مرتفعي بنا
شده كه مجموعاً داراي 85 اتاق است و در كنار هر دو اتاق طبقه اول پلكاني است كه معبر طبقه بالا محسوب
ميشود. در دو طرف دالان هشت ضلعي ورودي مدرسه مسجد و مدرس و در طبقه فوقاني آن مدرس ديگري واقع
شده است.»
مدرسه ميرزا جعفر داراي دو در ورودي بود كه يكي در درون صحن انقلاب و ديگري كه غالباً بسته بود ـ درون
بازارچه نقيب (نقارهخانه) قرار داشت. اين در ورودي به كاشيكاري زيبايي آراسته بوده است طلاب معمولاً از در
ورودي صحن عتيق (انقلاب) رفت و آمد ميكردند.
در بخش زيرين مدرس بزرگ جنوب مدرسه، در سردابي، مقبره دانشمند بزرگ شيعي شيخ حرعاملي وجود دارد
كه پيشتر در ورودي آن از داخل مدرسه باز ميشد و از صحن فقط يك پنجره مشبك فلزي داشت كه مردم از همين
پنجره به زيارت ميپرداختند. اما در حال حاضر براي مقبره مذكور در ورودي مخصوصي از داخل صحن انقلاب تعبيه
شده است.
بي گمان اين بناي تاريخي از نظر كاشيكاري و خطاطي كمنظير از ديگر مدارس علميه مشهد اصيلتر و كهنتر
است؛ به ويژه كه دو كتيبه بزرگ سر در ورودي و سر در مقابل آن حاوي درود و صلوات بر چهارده معصوم منسوب
به خواجه نصير است و به خط مدرس مدرسه ميرزا جعفر يعني محمد رحيم (به سال 1091ق.) ميباشد. نوع خط
اين كتيبه با خط سر در ورودي سابق مدرسه كه به بازارچه نقيب باز ميشد مطابقت دارد. بخشي از خطوط
موجود مدرسه ميرزا جعفر، در دوره ناصرالدين شاه قاجار، در زمان ظهيرالدوله محمد ناصرخان، نايب التوليه و
استاندار وقت (1285ق.) به خط محمدحسين شهيدي نگاشته شده است.
در دو كتيبه موجود در سمت راست و چپ ورودي، دو حديث از امامان معصوم بر زمينه سبز با كاشي سفيد
نوشته شده و در بخش زيرين اين دو كتيبه، دو طرح قاليچه نماي بسيار زيبا جاي گرفته است.
از جمله گنجينههاي نفيس مدرسه ميرزا جعفر، گچبريهاي زيباي در ورودي مدرسه بود كه متأسفانه با گذشت
زمان نابود شده است. از ديگر نفايس مدرسه ميرزا جعفر ميتوان ايوان شمالي مدرسه را نام برد كه داراي
مقرنس، كاشيكاري معرق و كتيبههاي بسيار زيبا و كمنظير است كه در تخريب مدرسه اين ايوان نفيس و
كتابخانه آن به صورت اوليه باقي ماند و هيچ آسيبي به آن نرسيد.
[="DarkGreen"]كتابخانه قديمي [/]
همزمان با احداث مدرسه ميرزا جعفر كتابخانهاي زيبا، داراي جنبههاي تاريخي، هنري و معماري، توسط بنيانگذار
مدرسه ساخته شد. اين كتابخانه داراي گچبري و نقاشيهاي ارزندهاي است كه در آنها، از آب طلا استفاده شده و
از اين حيث نيز معماري كمنظيري عرضه شده است در بخش داخلي كتابخانه با ابعاد 30/5×3 مترمربع
طاقچههاي متعدد گچي براي چيدن كتاب در نظر گرفته شده است. در زير سقف گنبدي شكل كتابخانه علاوه بر
گچبريهاي در خور توجه نقاشيهاي بسيار زيبايي ترسيم شده است كه اكنون نيز به صورت نخستين برجاي مانده
است.
اين كتابخانه تا چندين سده پس از تأسيس، كتابهاي در خور توجه بسياري داشت ـ از جمله شماري كتابهاي
نفيس و ارزنده خطي ـ كه متأسفانه پس از روبرو شدن حوزههاي علميه با مشكلات فراوان و تعطيلي بسياري از
مدارس در دوره حكومت رضاخان، كتابخانه نيز رو به نابودي گذاشت و در سال 1312ش. كتابهاي آن به مدرسه
نواب منتقل شد.
سرانجام پس از گذشت حدود 20 سال بار ديگر كتابخانه مدرسه به همت علما افتتاح شد و كتابهايي كه به
مدرسه نواب منتقل شده بود مسترد و تعدادي كتاب نيز به مدرسه وقف شد. تعداد كتابهاي اين كتابخانه در سال
1346حدود 3 هزار جلد تخمين زده شده كه حدود 300 جلد آن خطي بوده است.
در سالهاي بعد با تلاش مسؤولان وقت، اندك اندك بر تعداد كتابخانه افزوده شد.
حجت الاسلام فلسفي كتابدار مدرسه ميرزا جعفر مينويسد: بنده حدود 30 سال در مدرسه ميرزا جعفر مسؤول
كتابخانه بودم. در ابتدا حدود 60 جلد كتاب از اداره اوقاف گرفتيم ولي چون نياز به كتابهاي بيشتري جهت طلاب
بود، اعلاميهاي تنظيم و از تمام علاقهمندان به كتاب و كتابخانه در تمام نقاط كشور و حتي برخي كشورهاي
مسلمان براي كتابخانه مدرسه تقاضاي كتاب كرديم، در اندك زماني عالمان و روحانيان شهرها و كشورهاي
مختلف كتابهاي فراواني اعم از فارسي، عربي، چاپي و خطي اهدا كردند كه در مجموع حدود 15 هزار جلد كتاب
در موضوعهاي گوناگون اسلامي جمعآوري شد.»
[="darkgreen"]موقعيت [/]
اين بنا اكنون در مجموعه اماكن و بيوتات آستان قدس رضوي در ضلع شرقي حرم مطهر حضرترضا(ع) واقع شده
است، اما زماني كه طرح آن ريخته ميشد در حاشيه يكي از بستهاي اصلي و مهم شهر به نام «بست پايين
خيابان» قرار داشت و از دو قسمت توسط چندين دربند مغازه محصور شده بود.
[="darkgreen"]پيشينه تاريخي: [/]
اين مدرسه قديمي و زيبا در سال (1057ق) همزمان با حكومت شاه عباس دوم توسط يكي از اشراف و بزرگان آن
روزگار به نام خيراتخان احداث ميشود. (وي يكي از رجال دولت قطب شاهيان حيدرآباد ركن هندوستان و از
وزيران و كارگزاران آنها بوده است. تصويري از وي در موزه شهر حيدرآباد موجود است و قبرش هم در كنار مسجدي
كوچك در قلعه كولكنده حيدرآباد كه مقر پادشاهان قطبشاهي بوده موجود است)
چنانچه ازمتن كتيبه سر در مدرسه معلوم ميشود خيراتخان در اثناي احداث ساختمان مدرسه فوت ميكند لذا
تاريخ اتمام بناي مدرسه پس ازفوت وي ميباشد. اين مدرسه تاريخي و زيبا در آن زمان در زمره يكي از
معروفترين و معتبرترين مدارس علميه به شمار ميرفت و وجود استادان برجسته و دانشپژوهان بسيار به همراه
موقوفات فراوان به مدرسه رونقي فزاينده بخشيده بود، اما ديري نپاييد كه با افول حكومت صفويان آن رونق و شور
علمي به سردي گراييد، چنان كه فريزر جهانگرد انگليسي ميگويد:
«مدرسه خيراتخان كه بنايي بزرگ بوده و حالا خراب است و زياده از 15 تا 20 نفر طلبه ندارد، موقوفه آن از اجاره
دكاكين حاصل ميشود».
در دوران حكومت پهلوي اول به جهت سياستهاي ضد ديني و مستبدانه تمام مدارس علميه مشهد از جمله
مدرسه فوق با همان وضعيت ساختماني نامطلوب تعطيل شد و در حكومت پهلوي دوم نيز هرگز مرمت و
بازسازي نشد. پس از پيروزي انقلاب اسلامي با همت آيت ا... واعظ طبسي، توليت عظماي آستان قدس
رضوي، ساختمان مدرسه علي رغم كوششهاي متخصصان فن به علت پوسيدگي و نابودي پايههاي آن به كلي
ويران و مجدداً با همان نقشه و طرح اوليه بازسازي شد.
[="darkgreen"]ويژگيهاي معماري [/]
مساحت زمين مدرسه حدود 1500 مترمربع و داراي ساختمان دو طبقه و صحن مستطيل شكل است كه در چهار
ضلع شمال و جنوب آن دو ايوان مرتفع قرار دارد. اين نوع معماري پس از دوره تيموريان - كه اغلب مساجد و
مدارس داراي چهار ايوان بودهاند - به وجود آمد. در اين سبك جديد كه در عصر صفويه رايج شد، مدارس و مساجد
داراي دو ايوان بزرگ در شمال و جنوب بنا بودند و در چهار ضلع آن حجرههايي در يك يا دو طبقه قرار داشتند.
حضرت آيت ا... خامنهاي درباره شكل ساختمان مدرسه در گذشته مينويسد: «صحن آن مربع مستطيل و در
چهار ضلع آن دو طبقه عمارت به سبك مدرسه ميرزا جعفر و دو ضلع شمالي و جنوبي دو ايوان مرتفع قرار دارد كه
در ايوان شمالي مسجد و در ايوان جنوبي در ورودي مدرسه قرار دارد.»
صحن حياط مدرسه درختان تنومندي داشته و حدود 70 سانتيمتر از سطح خارج مدرسه پايينتر بوده است. نوع
مصالح بنا آجر خشتي بوده و طبقه اول حدود 50 سانتيمتر بالاتر از صحن حياط بوده است. تزيينات هنري
مدرسه اندك و مختص به كاشيكاري هفت رنگ لچكيهاي ايوانچهها و ايوانهاي شمالي و جنوبي و گچبريهاي
زير طاق ايوانها و داخل هشتي ورودي با خط ريحان سفيد بر كاشي نام فتح ا... موسويحسيني ذكر شده
است.
این بنای تاریخی در حرم مطهر واقع گردیده و بنیان آن را به ((پریزاد خانم)) از منسوبان گوهرشاد آغا تیموری
نسبت میدهند. بنای مزبور از ابنیهی سده نهم هجری بوده و حدودا همزمان با اتمام مسجد جامع گوهرشاد
ساخته شده است. مدرسهی پریزاد بنایی است نسبتا کوچک در دو طبقه که به قولی جهت سکونت طلاب،
علما و مدرسانی که به قصد تدریس یا زیارت و وعظ به مشهد میآمدند برپا گردیده است. این بنای چهار ایوانی
مشتمل بر غرفهها و حجرههايی به انضمام تزئینات آجرکاری، کاشیکاری و نقوش اسلیمی است. به استناد
مضمون یکی از کتیبهها، این مدرسه نیز بعد از وقوع زلزله سال 1084ه.ق، در سال 1091 به دستور ((نجف قلی
خان بیگلربیگی)) مرمت شده است.
[="DarkGreen"]مدرسهی بالاسر[/]
مدرسهی بالاسر از مدارس دوره تيمورى است كه به علت قرار گرفتن در ناحيهی بالاسر بارگاه حضرت رضا(ع) به
اين نام مشهور شده است. تاريخ و بانى بناى اوليهی آن به روشنى معلوم نيست، اما احتمالا اين مدرسه همان
است كه ابن بطوطه در قرن هشتم به هنگام سفر به مشهد بدان اشاره مىكند. برخى نيز بانى اين مدرسه را
شاهرخ، فرزند امير تيمور مىدانند و سال احداث آن را به سدهی نهم هجرى نسبت مىدهند.
پس از پيروزى انقلاب اسلامى، با توجه به اين كه از سويى بناى مدرسه دچار انحطاط و تخريب شده بود و از
سوى ديگر زمين مدرسه طبق نظر صاحبنظران و اولياى امور، متعلق به آستان قدس رضوى تشخيص داده شد،
مدرسهی يادشده تخريب و به جاى آن، رواق باشكوهى به نام دارالولايه در مجموعه اماكن متبركهی حرم مطهر
امام رضا(ع) احداث شد.
اين مدرسه در شمال غربي صحن انقلاب اسلامي(عتيق)، متصل به مدرسه ميرزا جعفر، پشت ايوان عباسي
قرار داشته است. از منابع تاريخي چنين بر ميآيد كه اين مدرسه در زمره چهار مدرسهاي است كه در روزگار
شاهرخ ميرزا(805-807ه.ق) احداث شد.(مدارس دودر، پريزاد، بالاسر)
اين مدرسه به نام سازندهی آن، سالها به مدرسهی ((سيد ميرزا)) مشهور بود و طلبههاي زيادي در آن به
تحصيل ميپرداختند. به هنگام زيارت شاه عباس صفوي از حرم مطهر امام رضا(ع) در سال 1021 ه.ق، وي
دستور توسعهی صحن عتيق(انقلاب) را صادر كرد. در خلال توسعهی اين صحن قسمتي از مدرسهی سيد ميرزا
تخريب و بقيهی مدرسه به ((ملاتاج)) معروف شد. احتمالا علت نامگذاري مدرسه به اين نام، تعمير مدرسه
توسط فردي به نام ((ملاتاج)) است. در سال 1354ه.ش توسط نائبالتوليهی وقت، جهت توسعه و بازسازي
اطراف حرم مطهر تخريب شد و اندك آثار باقيماندهی مدرسه نيز از بين رفت، به طوري كه اكنون هيچ اثري از اين
مدرسه تاريخي برجاي نمانده است. البته قسمتي از اين مدرسه در هنگام توليت آيتالله.واعظ طبسي،
ضميمهی دانشگاه علوم اسلامي رضوي گرديد كه در حال حاضر مورد استفادهي طلاب قرار ميگيرد.
[="darkgreen"]مدرسهي پايين پا(سعديه)[/]
مدرسهي پايينپا در جنوب صحن جديد حرم مطهر امام رضا(ع) و شرق مسجد گوهرشاد، متصل به مقبرهي شيخ
بهايي واقع شده است. اين مدرسه در شمار مدارس دوران صفويان جاي ميگيرد. بنيانگذار آن، وزير كل خراسان
در عهد سلطنت شاه سليمان صفوي به نام ميرزا سعد الدين است كه آن را در سال 1087ه.ق.ساخت. از اين رو
در ابتدا مدرسه معروف به ((سعديه)) يا ((سعدالدين)) بود، اما با گذشت زمان از آنجا كه در اطراف مدرسه چند
تيمچه و كاروانسرا شامل تعدادي مغازهی معروف به پايينپا وجود داشته، اين مدرسه در بين مردم به مدرسهی
پايينپا مشهور شده است. البته براساس كتاب شمسالشموس، سبب اصلي تسميهی مدرسه به پايينپا قرار
گرفتن آن در سمت پايين پاي حضرت رضا(ع) ميباشد.
اين مدرسهی تاريخي در جريان احداث فلكهی اطراف حرم مطهر در سال 1307ه.ش با تمام موقوفاتش تخريب شد
و هم اكنون در آن محل كتابخانه، موزه، صحن امام خميني و مقبرهی شيخ بهايي به مساحت 1398 متر مربع
احداث شده است.
[="darkgreen"]مدرسهی علي نقي ميرزا[/]
واقع در مركز مجموعه اماكن متبركه حرم مطهر كه از سمت شرقي به صحن نو(آزادي)، از سمت غرب به
كشيكخانهی خدام و كتابخانهی قديمي، از سمت شمال به دارالسعاده و از سمت جنوب به محوطه پايين پاي
مبارك منتهي ميشده است.
اين مدرسه در دورهی قاجار توسط علي نقي ميرزا ملقب به ((ركن الدوله))، آن هنگام كه متولي آستان قدس
رضوي و استاندار خراسان بود، احداث شد. اين مدرسهی علميه عمر چندان طولاني نداشت زيرا در سال
1342ه.ش تنها پس از كمتر از 5 سال از ساخت آن، دستخوش نوسازي و تغييراتي در داخل ساختمان شد، لذا
پس از مسقف شدن حياط مدرسه تبديل به رواق بزرگي به نام دارالذكر گرديد. اين رواق هماكنون يكي از
رواقهاي زيبا و بزرگ حرم مطهر ثامنالحجج(ع) ميباشد.
مناره يا منار در لغت يعني جاي نور و روشنايي و در اصطلاح، بنايي است بلند كه از قديم بر فراز ايوان اصلي
مسجدها، زيارتگاهها و مدارس ديني ميساختند و از آن براي پرتو افكني و اذانگويي استفاده ميكردند.
علاوه بر اين، مناره يا گلدسته، نمادي از مهمترين عناصر معماري است كه جايگاه ويژهاي در فرهنگ معماري
اسلامي و آداب و سنن اجتماعي ايران دارد. بنابراين، پيش از آنكه مناره در كنار مسجدها براي اذانگويي ايجاد
شود، به عنوان برجهاي راهنمايي بوده كه مسافران را هدايت ميكرده و در مواردي ميلِ نشان راهنما به حساب
ميآمده است.
اكنون با احتساب دو مناره رفيع مسجد گوهرشاد، دوازده مناره در بناهاي حوزه حرم حضرت امام رضا (عليه
السلام) وجود دارد.
در مجموعة قديمي آستان قدس رضوي، دو مناره با اختلاف قدمت وجود دارد؛ يكي در جنوب صحن انقلاب، نزديك
گنبد طلا و ديگري مقابل و به قرينه آن، در شمال صحن و بالاي ايوان عباسي.
اين دو مناره هر دو با روكش طلا تزيين شدهاند و مناره نزديك گنبد كه به صورت منفرد ساخته شده، از سابقه
تاريخي و قدمت بيشتري برخوردار است.
[="DarkGreen"]گلدسته كنار گنبد مطهر[/]
مناره نخست آن است كه در كنار گنبد و تقریباً بر فراز مسجد بالاسر قرار دارد. اگر چه در میان مردم مشهور است
كه این مناره در زمان صفویان ساخته شده است، امّا...
اوّلاً از آن جا كه از دیرباز مرسوم بوده كه در كنار هر گنبد مناره اى برپا مى كرده اند، و ثانیاً شباهت فراوان میان
گنبد و گلدسته حرم مطهر با دیگر بناى موجود در (سنگ بست) در نزدیكى مشهد كه پیش از بناى آستانه رضوى
و در زمان غزنویان احداث شده است، این احتمال را تقویت مى كند كه گلدسته نزدیك گنبد مطهّر نیز، همچون
خود گنبد، از آثار معمارى قرن ششم، یعنى دوره سلجوقیان است.
با گذشت سالها از ساخت مناره، شاه طهماسب صفوى همزمان با انجام تعمیرات گسترده در حرم رضوى ، آن را
بازسازى و مرمّت كرده و همین امر سبب شده كه نام وى به عنوان سازنده گلدسته در زبانها افتد و به كتابها راه
یابد.
سالها بعد، هنگامى كه نادرشاه افشار ایوان معروف به امیرعلى شیرنوایى در ضلع جنوبى صحن عتیق را
طلاكارى مى كرده، روكش زرّین مناره یادشده را نیز تجدید نموده است.
بلندى این مناره از كف صحن تا بالاترین نقطه، 5/40 متر و محیط خارجى آن، 13 متر است.
سمت پایین مناره از آجر و كاشى است و قسمت بالایى آن روكش طلایى دارد.
در بالاترین قسمت مناره و زیر اتاقك مؤذن، كتیبه اى با خط طلایى بر زمینه لاجوردى نوشته شده كه در آن به خط
ثلث برجسته، صلوات و درود بر پیامبر اكرم و ائمه معصومین (ع) و در دنباله آن آمده است:كتبه محمّد الخادم سنة
1142 در پایان هم آیه شریفه اِن اللهَ یُمسك السماوات و الارض اَن تزولا دیده مى شود.
در قسمت كاشیكارى اسماى جلاله خداوند و تكرار نام پنج تن علیهم السلام و بر گرد بخش آجرى مناره نیز آیه
شریفه انّا فَتحنا لكَ فتحاً مبیناً با خط بنّایى مشهود است.
[="DarkGreen"]گلدسته ایوان عباسى [/]
بنا و طلاكارى این گلدسته كه تقریباً روبروى مناره نخست قرار گرفته، توسط نادرشاه افشار به انجام رسیده
است.
ارتفاع، شیوه آجرچینى ، كاشیكارى و تذهیب این مناره نیز به همان سبك مناره اوّل است.
در كتیبه این گلدسته هم پس از سلام و صلوات بر رسول اكرم و اهل بیت (ع)،
نكته جالب آن است كه به رغم فاصله بسیار میان این دو مناره، وقتى از طرف جنوب، یعنى خیابان امام رضا(ع)،
به سوى حرم مى روید، با این كه مناره ها در طول هم واقع شده اند، این دو مناره را به گونه اى
مى نگرید كه گویا آنها را در دو سوى گنبد بنا كرده اند. روشن نیست كه بانى و معمار دومین گلدسته این كار را بر
پایه محاسبات هندسى انجام داده، یا طبیعت كار این امر را پدید آورده است.
تاریخ ذى القعدة الحرام سنة 1145 دیده مى شود، زیر آن به خط نستعلیق خفى ّ نوشته است: عالى جناب
سلالة السادات العظام امیر سید احمد الحسینى سركشیك و كلب عتبه علیه روضه رضویه محمد جعفر خادم
فى شهر رمضان المبارك 1146.
پس از احداث صحن جدید جمهورى اسلامى ، در دوسوى این صحن نیز دو مناره بزرگ و بلند بر فراز دو ایوان
شمالى و جنوبى آن ساخته شد و با همان سبك مناره هاى نخستین كاشیكارى و تذهیب گردید.
[="DarkGreen"]گلدسته هاى صحن امام خمینى[/]
پس از برداشتن نرده هاى فلزّى از ورودى صحن امام خمینى ، دو گلدسته كوتاه در طرفین سردر آن قرینه سازى
شده تا شمار مناره هاى حرم مطهر هشتمین امام شیعیان به هشت گلدسته برسد.
[="DarkGreen"]برجهاى ساعت[/]
افزون بر گلدسته هاى یادشده، در همین جا شایسته است كه به سه بناى بلند دیگر در مجموعه حرم مطهر نیز
اشاره شود.
نخست بناى نقّاره خانه است كه بر فراز ایوان ورودى شرقى صحن عتیق (انقلاب) واقع شده و دیگر، دو برج
ساعت است كه یكى در بالاى ایوان ورودى غربى همان صحن، و دیگرى در ایوان جنوبى صحن نو(آزادى ) دیده
مى شود. همه این سه بنا كاشیكارى است.
پیرامون ساعتهاى حرم مطهر گفتنى آن كه تاریخ دقیق نصب آنها معلوم نیست، امّا مسلّم است كه در زمان
صفویه، آستان قدس داراى ساعت بوده و حتى یكى از وزراى شاه سلیمان صفوى ، زمینى را در نزدیكى مشهد
وقف كرده و مصارف آن را براى اجرت و حقوق ساعت ساز حرم محترم امام رضا علیه السلام معین نموده است.
به سال 1278در زمان مظفّرالدین شاه قاجار، یك دستگاه ساعت كه داراى چهار صفحه بود و زنگ بسیار رسایى
داشت به آستانه مقدّسه اهدا شد.
در سال 1336 نیز ساعت جدیدى با چهار صفحه بزرگ و شماره هاى نمایان فارسى خریدارى شد و در برج ساعت
نصب گردید.
[="DarkGreen"]صحن انقلاب [/]
صحن انقلاب اسلامي، همان صحن عتيق يا كهنه معروف است كه از قديميترين و با شكوهترين صحنهاي اماكن
متبركه آستان قدس رضوي به شمار ميرود و در شمال حرم مطهر قرار دارد. ضلع جنوبي آن از طريق
كفشداريهاي شماره 1، 2، 3، 4 و 5 به شش رواق دار الولايه، دار الشرف، دار الشكر، توحيد خانه، گنبد الله
ورديخان و دار الضيافه راه دارد. ضلعهاي غربي، شمالي و شرقي آن به ترتيب به بستهاي شيخ طوسي، شيخ
طبرسي و شيخ حر عاملي ارتباط دارند.
اين بناي وسيع، حدود 6740 متر مربع مساحت دارد. در ضلع جنوبي صحن انقلاب اسلامي، مقابل ضريح مطهر،
پنجره بزرگي معروف به پنجره فولاد جاي دارد كه بسياري از زائران در اين محل به زيارت و كسب فيض ميپردازند.
علاوه بر آن، بيماران نيز با توسل به امام (عليه السلام) در اين محل دخيل ميبندند و حاجت ميگيرند و شفا
مييابند. سردابي كه مدفن شيخ حر عاملي است، در ضلع شمالي صحن و مقبره مرحوم شيخ مجتبي قزويني
در ضلع غربي آن جاي دارد.
اين بنا از نظر نقشه ساختماني در زمره بناهاي چهار ايوان است؛ ايوان طلاي نادري در جنوب، ايوان عباسي در
شمال، ايوان ساعت در ضلع غربي و ايوان نقاره خانه در شرق صحن كه به قرينه يكديگر ساخته شدهاند.
ايوانهاي بزرگ بهجز ايوان طلا، محل راههاي ورود و خروج به صحن است و علاوه بر اين، در دو طرف هر ايوان نيز
دو گذرگاه كوچك جهت تردد زائران وجود دارد.
صحن انقلاب دو باني دارد و در دو زمان مختلف ساخته شده است. بر اساس شواهد تاريخي، ابتدا نيمة جنوبي
صحن و ايوان طلاي آن را امير عليشير نوايي، وزير دانشمند سلطان حسين بايقرا، در سال 875 هـ.ق احداث كرد.
نيمه شمالي صحن و ايوان عباسي و دو ضلع شرقي و غربي بنا در عهد صفويه به اهتمام شاه عباس صفوي به
قرينه يكديگر ساخته شد.
كتيبه موجود در پيشاني ايوان طلا به خط محمد رضا امامي، تاريخ احداث بنا را در بردارد. صاحب تاريخ عالم آراي
عباسي كه معاصر شاه عباس بوده، نوشته است: «شاه عباس كه در سال 1021 هـ.ق به قصد زيارت به مشهد
مشرف شد، اقدام به احداث نيمه شمالي و تكميل بنا نمود و با كاشيهاي معرق و نفيس بياراست». پس از آن
در سال 1095 هـ.ق شاه عباس دوم مجدداً صحن را بهطور كامل تعمير كرد. تاريخ تعمير بنا و نام او بر كاشي
نفيس، در پيشاني ايوان شمالي صحن (ايوان عباسي) ديده ميشود كه در پايان آن نوشته شده: «كتبه
محمدرضا الامامي سنه 1095 هـ.ق».
گفتني است كه پس از انقلاب اسلامي، سردرها و ايوانهاي بزرگ صحن مرمت يافته و سنگ كف صحن نيز
تعويض شد.
[="DarkGreen"]ايوانهاي رفيع صحن انقلاب [/]
[="DarkGreen"]ايوان جنوبي (ايوان طلا) [/]
قديميترين ايوان صحن انقلاب است كه در وسط ضلع جنوبي آن جاي دارد. اين ايوان ابتدا در عهد شاه طهماسب
صفوي طلاكاري شد. پس از آن در سال 1145 هـ.ق نادرشاه افشار آن را دوباره طلاكاري كرد كه از آن پس به ايوان
نادري معروف شد. اين ايوان با شكوه، يكي از زيباترين طرحهاي معماري ايراني است كه مقرنسهاي انبوه طلا بر
زيبايي و شكوه آن افزوده است.
[="DarkGreen"]ايوان غربي [/]
هر يك از ايوانهاي غربي، شمالي و شرقي صحن انقلاب، داراي سر در مرتفع خارجي هستند كه سر در خارجي
آن مشرف به بستهاست. ايوان غربي كه «باب طوس» ناميده ميشود، در ضلع غربي صحن انقلاب، مقابل
بست شيخ طوسي قرار دارد. اين بناي تاريخي مربوط به عهد صفويه است. در پيشاني ايوان، كتيبهاي به خط
ثلث بر زمينهاي لاجوردي «آيت الكرسي» را به خطاطي محمد حسين مشهدي در بردارد. در حاشيه سر در ايوان
نيز سوره «هل اتي» به خط محمد حسين مشهدي مكتوب است. در شمال و جنوب سر در، دو ترنج، نام
معمارباشي و كاشيپز را در بردارد و در زير ترنجها نوشته شده:
اي دل غلام شاه جهان باش و شاد باش * پيوسته در حمايت لطف اله باش
قبر امام هشتم و سلطان دين رضا * از جان ببوس و بر در اين بارگاه باش
درون ايوان، حديثي از بخاري و مسلم به خط عليرضا عباسي مكتوب است.
[="DarkGreen"]ايوان شمالي [/]
اين ايوان رفيع كه «باب طبرسي» ناميده ميشود، در ضلع شمالي صحن انقلاب واقع شده و سر در خارجي آن
مشرف به بست شيخ طبرسي است. اين ايوان از شاهكارهاي كم نظير كاشيكاري و داراي كتيبههايي است. از
جمله، در صفه محرابي شكل وسط ايوان، صلوات بر حضرت رسول و ائمه طاهرين (عليهم السلام) كتابت شده و
نام خطاط و تاريخ آن در پايان كتيبه مكتوب است: «كتبه محمد رضا الامامي اصفهاني سنه تسع و خمسين بعد
الالف 1059».
در كتيبه پيشاني صفه درون ايوان نوشته شده است:
«به رسم حق شناسي از مبارزات حق طلبانه ملت مسلمان ايران به رهبري حضرت آيت الله امام خميني متع
الله المسلمين ببقائه و يادبود شهدا و مصدومين در اين مكان شريف، اينجا به صحن انقلاب نامگذاري شد. رجب
المرجب 1399».
و كتيبه ديگر آن، گوياي مرمت ايوان در عصر شاه عباس دوم است. در دو ضلع شرقي و غربي درون ايوان عباسي
نيز دعاي نادعلي مرقوم شد. سوره مباركه جمعه در حاشيه ايوان به خط ثلث و رنگ سفيد، به خطاطي محمد
حسين مشهدي و تاريخ 1262 هـ.ق ديده ميشود.
[="DarkGreen"]ايوان شرقي[/]
ايوان ضلع شرقي صحن انقلاب، «باب حر عاملي» ناميده ميشود و سر در خارجي ايوان، مشرف به بست شيخ
حر عاملي است. اين ايوان از بناهاي با شكوه عصر عباسي است كه مانند ايوان غربي و به قرينه آن ساخته
شده است. در پيشاني ايوان به خط ثلث جلي، آيه مباركه نور و در دور سردر آن از درون صحن، سوره «مزمل»
كتيبه شده است. نام خطاط آن، محمد حسين الشهيد المشهدي و تاريخ 1261 در پايان كتيبه ديده ميشود. بر
حاشيه داخلي ايوان دور تا دور، روايتي از صاحب تفسير كشاف از قول پيامبر (صلي الله عليه و آله) در مورد آيه
شريفه «قل لا أسألكم عليه اجراً الا المودة في القربي» مكتوب است.
حديثي از امام صادق (عليه السلام) نيز در مورد حضرت امام رضا (عليه السلام)، زينت بخش درون ايوان است.
در اطراف سر در خارجي ايوان به سمت بست، در كتيبهاي صلوات بر چهارده معصوم (عليهم السلام) نوشته
شده و حديثي از پيامبر (صلي الله عليه و آله) نيز بر چهارچوب در مكتوب است و همچنين احاديث ديگري از
پيامبر اكرم (صلي الله عليه و آله) و نيز علي بن مهزيار در اين سر در كتيبه شده است.
در ضلع شمالي صحن انقلاب، يكي از وروديهاي دانشگاه علوم اسلامي رضوي (مدرسه ميرزا جعفر سابق) و
مقبره شيخ حر عاملي واقع شده است. از مهمترين آثار تاريخي در صحن انقلاب، سقاخانه نادري و نقارهخانه
است.
[="DarkGreen"]سقاخانه نادري [/]
اين بناي تاريخي در وسط صحن انقلاب جاي دارد و به سقاخانه اسماعيل طلايي معروف است. به روايت تاريخ،
اين سقاخانه بين سالهاي 1144 تا 1145 هـ.ق ساخته شد. سنگاب يك پارچه آن، از سنگ مرمر اعلا با ظرفيت
سه كر آب به دستور نادر شاه افشار از هرات به مشهد آورده شد و شخصي به نام اسماعيل خان بر فراز
سنگاب، پوششي هشت ضلعي و سقفي گنبدي شكل ساخت و آن را طلاكاري كرد. سقف گنبدي شكل
سقاخانه، بر روي پايههايي از سنگ مرمر كندهكاري و كاشي قرار دارد و سطح آن از بالاي كاشي پايهها، با
خشتهاي مطلا تزيين شده است. درون سقاخانه، زير پوشش آن دور تا دور مزين به اسماءالله است. سقاخانه
نادري در سال 1345 هـ.ش مرمت شد.
[="DarkGreen"]نقاره خانه [/]
يكي از آثار بسيار زيبا و تاريخي صحن انقلاب، ساختمان نقاره خانه است. اين بنا روي ايوان شرقي صحن قرار
دارد. نقارهنوازي در آستان قدس رضوي، از اواسط قرن نهم شروع شد. در سال 860 هـ.ق كه ميرزا ابوالقاسم بابر،
نوه گوهرشاد از هرات به مشهد آمد، دستور داد در باغ حرم نقاره بزنند. از آن به بعد تاكنون در ادوار مختلف
نقارهنوازي ادامه دارد. در كتاب مهمان نامه بخارا، مربوط به قرن نهم و دهم هجري، به نقارهزني در اين عصر
اشاره شده است.
در تاريخ عالم آراي عباسي نيز به نقارهزني در عهد صفويه اشاره شده است. بر اساس اين كتاب، نقارهزني از آن
زمان ادامه داشته و اين خدمت جزء رسمهاي معمول آستان قدس رضوي بوده است. نقارهخانه حضرت تنها يك
بار از سال 1312 هـ.ق تا سال 1320 به دستور رضاخان تعطيل شد.
در طول سال، به غير از دو ماه محرم و صفر و ايام سوگواري، شبانهروز دو بار نوبتچيان رسمي آستان قدس
نقاره ميزنند. زمان نقارهنوازي دقايقي پيش از طلوع و غروب آفتاب است كه طبل و كرنا با آهنگي خاص نواخته
ميشود و با نواختن آخرين ضربت، طلوع و غروب خورشيد را اعلام ميكنند. علاوه بر اين، در عيدهاي مذهبي و
ميلاد معصومان (عليهم السلام)، نقاره شادماني نواخته ميشود و همچنين هنگام بروز كراماتي از حضرت نيز
نقاره شكوه و عظمت دربار رضوي به صدا در ميآيد.
[="DarkGreen"]مقبرهها [/]
مقبره شيخ حر عاملي، در ضلع شمالي صحن انقلاب.
آرامگاه مرحوم شيخ حسنعلي اصفهاني، معروف به نخودكي در ضلع شمالي صحن انقلاب، جنب ايوان عباسي.
مقبره شيخ مجتبي قزويني، در زاويه جنوب غربي صحن انقلاب، در شبستان مجاور رواق دار الاجابه.
[="DarkGreen"]ساعت بزرگ صحن انقلاب [/]
اين ساعت كه به ساعت معاون معروف است، در سر در ايوان غربي صحن انقلاب، بهجاي ساعت بزرگ و قديمي
صحن آزادي نصب شده و بهنسبت وزن كمتري دارد.
بر اساس شواهد موجود، مرحوم عبدالحسن معاون، ساعت قديمي را در تاريخ 22/11/1333 (بيش از 50 سال
قبل) از هامبورگ آلمان خريداري كرد و به مشهد آورد. در روز 8/12/1333 طي تشريفاتي، لوازم و وسايل آن را باز
و به اطاق سر در صحن كهنه انتقال داد. اين ساعت قديمي در فروردين ماه سال 1334 بهوسيله محمد حسين
صالحي، ساعتساز آستانه، در محل كنوني نصب شد. تاريخ مكتوب بر بدنه ساعت، سال 1954 م را نشان
ميدهد.
[="DarkGreen"]نحوه كار ساعت صحن انقلاب [/]
اين ساعت به صورت سه سيستم مجزا طراحي شده است:
1ـ دستگاه كوك ساعت
2ـ دستگاه زنگ ربع زن
3ـ دستگاه زنگ ساعت زن با آهنگي ديگر كه بهوسيله سيم بكسل كوك ميشود.
ساعت با الكترو موتور به صورت خودكار روزي دوبار كوك ميشود. طول سيم بكسلهاي كوك ساعت، 140 متر
است و در زمان خاموشي برق، تا 24 ساعت بهطور خودكار كوك دارد.
سيستم كوك ساعت بهگونهاي است كه در هنگام خاموشي ممتد، ميتوان آن را بهوسيله هندل دستي كوك
كرد.
[b]content[/b]
صحن آزادي در شرق حرم مطهر و پايين پاي مبارك قرار دارد. از غرب به رواقهاي دار الضيافه، دار السعاده و دار
السرور، از شمال به بست شيخ حر عاملي، از جنوب به رواق امام خميني (قدس سره) و از شرق به خيابان
نواب صفوي محدود و ابعاد آن 81*51 متر است.
صحن آزادي از بناهاي زمان فتحعلي شاه قاجار است. احداث بنا در سال 1233 هـ.ق آغاز شد و تصدي آن را
توليت وقت، حاج ميرزا موسي خان رشتي به عهده گرفت. كاشيكاري صحن، در زمان سلطنت محمد شاه قاجار
انجام شد. سبك معماري و شيوة بناي صحن آزادي، به بناي صحن انقلاب شباهت دارد و تقريباً تقليدي از آن
است. اين بنا نيز به شيوه معماري اسلامي، به صورت حجيمسازي و داراي چهار ايوان با شكوه و به قرينه يكديگر
است.
[="DarkGreen"]ايوان غربي يا ايوان طلا [/]
اين ايوان كه به «باب السعاده» نامگذاري شده، متصل به رواق دار السعاده است و داراي ابعادي به طول 15 متر،
عرض 7 متر و ارتفاع 20 متر است.
اين ايوان در سال 1282 هـ.ق در زمان ناصر الدين شاه قاجار توسط عضدالملك قزويني، متولي آستانه به طلا
آراسته شد. در كتيبه طلاي ايوان 28 بيت نوشته شده است. قصيدهاي از منشآت سرخوش به خط نستعليق
برجسته، دور ايوان كتيبه شده و حاكي از مرمت و طلاكاري ايوان و نام متصديان و ماده تاريخ آن (1278 هـ.ق)
است.
[="DarkGreen"]ايوان شمالي [/]
اين ايوان كه به «باب الحكمه» نامگذاري شده، در ضلع شمالي صحن آزادي و در كنار رواق دار الحكمه قرار دارد. بر
حاشيه سر در داخلي ايوان، كتيبهاي به خط ثلث و رنگ سفيد، سوره مباركه «انا ارسلنا نوحاً الي قومه» و در
پايان نام خطاط را در بردارد. در تاريخ كتيبه چنين ديده ميشود: «كتبه رجبعلي خادم 1295». كتيبه پيشاني
ايوان، گوياي تزيين ايوان در دوران سلطنت ناصر الدين شاه و توليت ميرزا سعيد خان، به خط احمد بن مشهدي و
تاريخ 1295 هـ.ق است.
سردر خارجي ايوان شمالي نيز داراي تزيينات و كتيبه است. سوره مباركه فجر در اين سر در، به خط محمد
حسن رضوان در تاريخ 1378 كتابت شده است.
[="DarkGreen"]ايوان جنوبي [/]
اين ايوان كه به قرينه ايوانهاي ديگر ساخته شده، چهار صفه كوچك دارد و بالاي هر صفه غرفهاي دارد. رواق امام
خميني (قدس سره) در جنوب اين ايوان به صورت دو طبقه در حال ساخت است. ديواره ايوان تا زير سقف
مقرنس با كاشيهاي نفيس و الوان آراسته شده و سورههاي چهارگانه در زير غرفههاي درون ايوان، به خط
محمد حسين شهيد مشهدي در تاريخ 1277 هـ.ق كتابت شده است.
دو حديث از كتاب عيون اخبار الرضا به نقل از حضرت امام رضا (عليه السلام) نيز در بالاي غرفهها كتابت شده
است. كتابت پيشاني ايوان، بيانگر اين است كه باني صحن آزادي، فتحعلي شاه قاجار بوده و در زمان محمد شاه
قاجار بهوسيله حاج ميرزا موسي خان، متولي روضه منوره تزيين شده است. در بالاي اين كتيبه به خط نستعليق
نوشته شده:
«به شكرانه پيروزي انقلاب اسلامي ملت ايران به رهبري امام خميني و به اميد سعادت در سايه دولت انقلابي
جمهوري اسلامي ايران، 1399 هـ.ق»
[="DarkGreen"]ايوان شرقي [/]
ايوان شرقي به «باب السلام» معروف است و در وسط ضلع شرقي، به قرينه ايوان طلا قرار دارد. ايوان شرقي با
دو گذرگاه در دو طرف آن، يكي از راههاي اصلي ورود به صحن است. ازاره ايوان از سنگ مرغوب خلج پوشيده
شده و ديوار ايوان از بالاي ازاره تا زير سقف مقرنس، با كاشي تزيين شده است. سقف مقرنس آن نيز به صورت
نقاشي و رنگ آميزي كاشينما است كه با خطوط و نقوش الوان تزيين شده است.
در داخل ايوان حديثي از امام كاظم (عليه السلام) به نقل از تهذيب شيخ طوسي، در باب فضيلت زيارت مرقد
منور حضرت امام رضا (عليه السلام)، به خط محمد حسين شهيد مشهدي و تاريخ 1271 هـ.ق مكتوب است.
اطراف سر در داخل ايوان، سورههاي «نصر و قدر» كتابت شدهاند. در آخر كتيبه هم نام استاد محمد كاشيپز و
خطاط آن، محمد حسين شهيد مشهدي نوشته شده است.
سردر و نماي بيروني ايوان، در خارج از صحن نيز داراي تزيينات و كتيبههايي است. از بالاي ازاره تا زير سقف
مقرنس، با كاشيهاي بسيار ممتاز آراسته شده و سقف آن به صورت نقاشي و رنگ آميزي كاشينما است.
علاوه بر اين، تعداد 22 اسم از اسماءالله زينت بخش مقرنس ايوان است. در كتيبه بالاي در ورودي صحن چنين
آمده است:
«بسمه تعالي در هنگامه رهايي ملت مسلمان ايران از قيد بندگي به رهبري قاطع امام خميني، اين صحن مطهر
به صحن آزادي نامگذاري شد. 27 جمادي الثاني 1399 هـ.ق»
گفتني است پس از انقلاب اسلامي، ايوانها و سردرهاي بزرگ صحن آزادي مرمت شد.
ساعت بزرگ و قديمي صحن آزادي
ساعت بزرگ و كهني كه در برج بالاي ايوان جنوبي صحن آزادي نصب شده و مشرف به رواق امام خميني (قدس
سره) است، اولين و قديميترين ساعت آستانه مقدسه است. اين ساعتِ ساخت منچستر انگلستان را امين
الملك، صدر اعظم ايران در زمان ناصر الدين شاه قاجار تقديم آستانه كرد. تاريخ موجود در پياله زنگ ساعت، سال
1893م را نشان ميدهد كه مربوط به بيش از 110 سال قبل است.
اين ساعت، ابتدا در برج بالاي ايوان غربي صحن انقلاب (صحن كهنه) قرار داشت و حدود 45 سال قبل، از آنجا به
بالاي ايوان جنوبي صحن آزادي (صحن نو) انتقال يافت. ظاهراً علت انتقال ساعت به اين مكان، نشست پايههاي
سر در ايوان صحن انقلاب، بهواسطه سنگيني ساعت، لنگر و پيالههاي آن بوده كه پس از ترميم و استحكام
شكست آن، ساختماني از بتون در بالاي ايوان ساخته شد و با كاشي معرق تزيين يافت. سپس ساعت فعلي را
كه مرحوم عبدالحسين معاون از هامبورگ آلمان خريداري كرده بود، بهجاي آن نصب كردند.
اين ساعت قديمي سالها بهوسيله هندل دستي بزرگي كوك ميشد. پس از مدتي با ورود برق به مشهد،
برقي شد و در حال حاضر بهوسيله الكتروموتور كار ميكند. به اين طريق كه موتور ساعت، سيم بكسلي به طول
15متر را در هر 24 ساعت يك بار كوك ميكند و چنانچه با خاموشي برق مواجه شود، كوك آن تا مدت 24 ساعت
باقي خواهد ماند.
سلام خواهرم قوت قوت و اجرت با خدا
ولی حتما در اولین فرصت برای پابوسی امام رئوف به مشهد برید.
التماس دعا
[="blue"]با سلام خدمت دوستان
میلاد پر برکت امام علی بن موسی الرضا(ع) امام رئوف رو خدمت همگی کاربران تبریک و تهنیت عرض می کنم.
بعد از وقفه ای که در ادامه ی تاپیک تجلی هنر و معماری در حریم رضوی پیش اومد فرصت رو در دهه ی کرامت مناسب دیدم که معرفی حریم رضوی رو ادامه بدم.
امیدوارم مورد توجه و استفاده کاربران عزیز قرار بگیره و منو هم از دعای خیرتون محروم نفرمایید.
یا علی
التماس دعا[/]
صحن جامع رضوي با 117584 متر مربع زيربنا و 55 غرفه، در جنوب اماكن متبركه واقع شده است. اين صحن از طريق دو بست به خيابانهاي امام رضا (عليه السلام) و
خسروي نو (شهيد اندرزگو) ارتباط دارد و از دو سوي شرقي و غربي به بستهاي شرقي و غربي راه دارد. علاوه بر اين، وروديهاي فرعي نيز صحن جامع را به رواق امام
خميني (قدس سره)، صحن قدس و بست شيخ بهائي مرتبط ميكنند.
در ضلعهاي صحن جامع، سه ايوان و سر در بزرگ به نامهاي «ايوان ولي عصر» در ضلع جنوبي، «باب الكوثر» در ضلع شرقي و «باب الغدير» در ضلع غربي آن ساخته شده
كه در دو طرف هر ايوان دو گلدسته مرتفع وجود دارد.
ابعاد صحن جامع عبارت از 363 متر طول و 167 متر عرض است.
به دليل اهميت ضلع قبله، ايوان و گلدستههاي آن بزرگتر از دو ايوان ديگر ساخته شدهاند. گلدستههاي ضلع قبله، هر كدام 70 متر و گلدستههاي ديگر، هر كدام 57 متر
ارتفاع دارند.
سر در شرقي صحن، سطح 4682 متر مربع و سر در غربي آن، سطح 4373 متر مربع را در برگرفته است. عمليات اجرايي اسكلت صحن، در سال 1366 همزمان با احداث
زيرگذر آغاز شد.
سنگ فرش صحن نيز مخلوطي از سنگهاي الوان، گرانيت و خلج است. زير صحن جامع، پاركينگ حريم قرار دارد كه براي راه يافتن به آن، در كف صحن دو فضاي ارتباطي به
نام ويد پيش بيني شده است.
اين سردرها در ضلعهاي شرقي و غربي صحن جامع رضوي با ارتفاع 26 متر در 5 طبقه قرار گرفتهاند. زيربناي سردر شرقي، 23410 متر مربع است و سطحي حدود 4682 متر
مربع را در بر گرفته است. سر در غربي داراي زيربناي 21865 متر مربع است كه سطحي حدود 4373 متر مربع را در برگرفته است. ورودي سر در شرقي صحن جامع، «باب
الكوثر» و ورودي سردر غربي، «باب الغدير» ناميده شده كه دهانة هر ايوان 3/17 متر است. هر سر در را، دو گلدسته از جنس بتن مسلح ـ فلزي با نماي سنگ، كاشي،
معرق كاشي و آجر معقلي تزيين كرده است.
[
[="DarkGreen"]صحن جمهوري اسلامي
[/]از جمله اماكني كه پس از پيروزي انقلاب شكوهمند اسلامي، جهت رفاه حال زائران ساخته شد و
مورد بهرهبرداري قرار گرفت، صحن جمهوري اسلامي است. اين بنا از صحنهاي بزرگ حوزه حرم به شمار ميرود.
صحن جمهوري اسلامي در غرب روضه منوره جاي دارد و در سال 1368 هـ.ش به بهرهبرداري رسيد. زيربناي صحن
با احتساب زيرزمين آن، 19065 متر مربع، مساحت فضاي باز صحن حدود 7302 متر مربع و فضاي غرفههاي صحن
حدود 4622 متر مربع است. در اضلاع اين صحن نيز چهار ايوان (سر در بزرگ) به قرينه يكديگر و به سبك معماري
سنتي اسلامي ساخته شده است.
در وسط صحن، ساعت آفتابي يا شاخصي وجود دارد كه در تمام فصول سال، بيانگر ظهر شرعي است. باب
الرحمه، نام ورودي به بست شيخ بهاء الدين، از ضلع شرقي اين صحن است.
ايوان شرقي (باب الولايه يا ايوان طلا)
از زيباترين ايوانهاي صحن است كه به رواق دار الولايه اتصال دارد و به طلا آراسته شده است. در كنار اين ايوان،
پنجرهاي از برنز نصب شده و بسياري از زائران، از پشت اين پنجره به ساحت مقدس حضرت رضا (عليه السلام)
عرض ادب ميكنند.
ايوان شمالي (باب العلم)
باب العلم مشرف به بست شيخ طوسي است. بر فراز اين ايوان گلدستهاي آراسته به طلا و به ارتفاع 30 متر
وجود دارد.
ايوان غربي (باب الغدير)
اين ايوان به قرينه ايوان طلا در وسط ضلع غربي صحن قرار دارد.
ايوان جنوبي (باب الشهاده)
اين سر در و ايوان بزرگ، به قرينه ايوان شمالي، با دو گذرگاه و يك گلدسته طلا به بلنداي 30 متر بر فراز آن
ساخته شده است.
سقاخانه
در مقابل ايوان طلاي صحن جمهوري اسلامي، سقاخانهاي زيبا به صورت هشت ترك و سقف گنبدي شكل بنا
شده و سيستم آب آشاميدني و آبدهي آن مجهز به چشم الكترونيكي است كه ازطريق شيرهاي برقي 12 ولت
اجرا ميشود.
صحن غدير با 14414 متر مربع زيربنا، در ضلع غربي صحن جامع رضوي و جنوب غربي اماكن متبركه قرار دارد.
مساحت آن 9092 متر مربع و مساحت غرفههاي آن 5322 است. صحن غدير از شرق و همچنين از ضلع جنوبي به
صحن جامع (باغچه مرتفع و بلوك غربي)، از ضلع غربي به مجتمع تجارتي خدماتي غدير ، از ضلع شرقي به
صحن جمهوري اسلامي و از شمال غربي به سر در شيرازي منتهي ميشود.
صحن قدس، در جنوب مسجد گوهرشاد، بين بست شيخ بهائي و قسمتي از جنوب رواق جديد امام خميني
(قدس سره) است. اين بنا با مساحتي حدود 5000 متر مربع و زيربناي 6969 متر مربع، 6 ورودي، 28 حجره و
1887متر مربع فضاي باز دارد. غرفههاي اين صحن نيز 2534 متر مربع را به خود اختصاص دادهاند. صحن قدس هم
به سبك چهار ايواني ساخته شده است. ايوان شمالي صحن به نام ايوان معراج نامگذاري شده و پشت ايوان
مقصوره مسجد گوهرشاد قرار دارد. ايوان شرقي، متصل به رواق جديد امام خميني (قدس سره) است و ايوان
جنوبي يا ايوان قبله، ايواني بهنسبت بزرگ و مشابه ايوان مقصوره است. ايوان غربي صحن كه ورودي آن از بست
شيخ بهائي است، به «باب الانبياء» نامگذاري شده است. در مركز صحن قدس، سقاخانه بسيار زيبايي با نماي
بيت المقدس ساخته شده كه ابعاد آن يك هشتم ابعاد اصلي قدس است. اين سقاخانه از نظر بنا، مشابه
ساختمان قدس است و پيوسته ياد و نام قبله نخستين و اشغال شده مسلمانان را در اذهان زنده ميكند. گنبد
سقاخانه مطلاست و منبع آبي به گنجايش 60 هزار ليتر، درون آن جاسازي شده است.
صحن كوثر در زاويه شمال شرقي صحن جامع رضوي و جنوب شرقي اماكن متبركه جاي دارد. زيربناي آن 15266
متر مربع، مساحت 10268 متر مربع و مساحت غرفهها 4958 متر مربع است. اين صحن از منتهي اليه جنوب
غربي خود به صحن جامع، از ضلع جنوب غربي به باغچه مرتفع و بلوك B شرقي محدود است و از شمال شرقي،
به سر در نواب صفوي منتهي ميشود. در ضلع غربي آن، رواق جديد امام خميني (قدس سره) و صحن آزادي
قرار دارد.
سازه اصلي صحن، فلزي ـ بتني است و نماي صحن، سنگ، آجر و كاشي معرق است. راه يافتن به اين صحن از
خيابان شهيد نواب صفوي، صحن هدايت و صحن جامع رضوي امكان دارد.
صحن هدايت 15140 متر مربع مساحت و 17980 متر مربع زيربنا دارد و مساحت غرفههاي آن 2840 متر مربع
است. اين صحن در ضلع شرقي اماكن متبركه جاي دارد. از شمال شرقي، به بنياد پژوهشهاي اسلامي و سردر
طبرسي، از جنوب شرقي به كوچه 14 متري، ساختمان حوزة علميه، زائرسرا و پير پالاندوز و از سوي جنوب
غربي به سر در نواب و ساختمان اداري دانشگاه علوم اسلامي رضوي منتهي ميشود.
سلام
عرض ادب و احترام
ابتدا تشکر از تاپیک بسیار خوب و مفیدتون
یک سری سوال در مورد کاشی کاری و طرح های جدیدی که در صحن جامع رضوی کار شده داشتم
تصویری بهتر از این فعلا پیدا نکردم
سوال اول
این نوع کاشی کاری چه سبکی است و چطور کار میشه؟
با تشکر
ابتدا تشکر از تاپیک بسیار خوب و مفیدتون
سلام
ممنون. نظر لطفتونه.
این نوع کاشی کاری چه سبکی است و چطور کار میشه؟
خیلی از روی این عکس که از دور گرفته شده نمیشه تشخیص داد. شاید از روی عکس زیر بهتر بتونیم توضیح بدیم.
برای اندازه واقعی کلیک کنید
نوع کاشیکاری کاشی معرق هست. کاشی معرق یکی از قدیمی ترین و پرکارترین کاشی های ایرانی هست .
هنرمندان دوره تيموري كاشيكاري معرق رادرشرق ايران توسعه داده وبسياري ار بناهاي مذهبي اين ناحيه به
ويژه درهرات ، سمرقند وبخارا پايتخت هاي تيمور وجانشينان اوباكاشي معرق تزئين گرديده . به موازات رونق اين
نوع كاشي درخراسان بزرگ استفاده ازآن درشهرهاي ديگر ايران نيزرواج يافت .
مسجد مولانا به تاريخ 848 ه.ق مدرسه غياثيه خرگرد ، به تاريخ 848 ه.ق مسجد گوهرشاد ، 821ه.ق ، مدرسه
دودر 843ه.ق دراستان خراسان ، مقبره شيخ صفي الدين اردبيلي ومسجد كبود 870ه.ق دراستان آذربايجان
ومدرسه امامي 725ه.ق درامام شهر 857ه.ق وهارون ولايت به تاريخ 918 ه.ق ومسجد امام خميني ( مسجد
شاه سابق ) مدرسه چهارباغ متعلق به عهد صفويه دراصفهان ومدرسه خان 1024ه.ق درشيراز ومسجد جامع
يزد 861ه.ق وبالاخره مسجد ورامين دراستان مركزي 722ه.ق ازجمله بناهاي مذهبي هستند كه شاهكار
كاشيكاري هاي معرق رادربر مي گيرد . دركاشيكاري معرق رنگهاي متنوع بكار برده شده كه دراين بين رنگهاي
سفيد وآبي تيره ، فيروزه اي سبز و پرتقالي بيشتر به چشم مي خورد .
تکنیک کاشی معرق
کاشی هایی را که قبلا لعاب خورده اند وهریک از انهایک رنگ بخصوص دارند تهییه می کنند.بعد نقش کاغذی را
برروی آن می چسبانند وبا تیشه مخصوص دور انها را می برند.سپس تکه ها را در کنارهم روی زمین وبه پشت
می خوابانند و رویشان گچ می ریزند تا یکپارچه شوند وسپس انها را به روی دیوار نصب می کنند.خاصیت کاشی
معرق تو اینه که با ان میشه روی سطح مقعر یا محدب ویا برجسته و فرورفته راپوشاند.قسمت های مقرنس کاری
شده مساجد را که سطوحی فرورفته و برجسته دارند با کاشی های معرق می پوشانند.
تصاویر زیر مراحل تهیه کاشی معرق
با تشکر فراوان
یه سوال درمورد این هنر بکنم دوباره برمی گردیم سر خود بحث حرم رضوی
این هنر کاشی معرق الان با قبل چه فرقی کرده؟
این هنر انحصاری ایران است؟ یا تو کشورهای دیگه هم کار میشه؟اگر کار میشه تفاوتی با سبک کار ما داره؟
ایا تو سرزمین وحی و کلا مسجد النبی و دیگر امکان اونجا تا حالا این سبک ها کار شده یا سبک کار آن ها کلا متفاوت است
با تشکر
این هنر کاشی معرق الان با قبل چه فرقی کرده؟
برای اینکه بتونیم تفاوت کاشی های معرق امروزی رو با کاشی های معرق تیموری و صفویه که نفیس ترین معرق
ها بودن بگیم باید به تحولاتی که در کاشیکاری از دوره صفویه (که با پدیدار شدن کاشی هفت رنگ بود)پدیدار شد
اشاره کنیم.
بعد از صفویه در زمان زنديه کاشي هايي به رنگ صورتي اجرا شد. هنر کاشي کاري در زمان زنديه و به خصوص
قاجاريه از هنر غرب بسيار تاثير گرفت و نقاشي گل لندني در اين دوره ها بر روي کاشي نقش بست. در عهد
قاجاريه تحولي از لحاظ رنگ و موضوع کاشي کاري پديد آمد. رنگ قرمز در کاشي ها به کار گرفته شد و موضوعات
تاريخي و زندگي روزمره درباريان در کاشي ها به وجود آمد. امروزه با ورود مواد و مصالحي مانند سيمان و سنگ و
... بازار هنر کاشي کاري از رونق خود افتاده و کاشي ها نقش کمي در تزئيات بناها ايفا مي کنند.
متأسفانه اﻵن هنر كاشيكاري ما از نظر خيلي ها صرفاً يك هنر مذهبي مي باشد، زيرا بيشتر در اماكن متبركه و
مساجد بوده است وليكن تعريف هنر كاشيكاري و هنر هاي وابسته به معماري سنتي فراتر از اين ها است. در40
ـ50 سال گذشته به هيچ عنوان در فكر كاربردي شدن اين هنر نبوديم. همان چيزي را كه را داشتيم ، بدون هيچ
تحولي ادامه داديم.
بدون اغراق مي توانم بگويم ما در كشورمان استاد كارهايي كه بتوانندكاشي معرق را به روش سنتي انجام
دهند. به تعداد انگشتان يك دست هم نداريم، هستند كساني هستند كه معرق كار مي كنند ولي به هيچ وجه
معرق سنتي نيست. بحثي كه در دانشگاه شهيد بهشتي پيش آمده بود، اين بود كه الان متأ سفانه تمام اماكن
متبركه ما، مثل حرم امام رضا، مصلي تهران و آستانه هاي مباركه اي كه درآن كاشيكاري معرق انجام مي دهند،
مراحل كاشيكاري ها از روش سنتي خارج شده و با دستگاه و اصطلاحاً با فرز اين كار را انجام مي دهند.
متأسفانه چيزي كه الان ما مي بينيم در ميراث فرهنگي خودمان ، در بحث مثلاً لعاب، ما به هيچ وجه لعاب
سنتي در ايران نداريم، اصولاً لعابهايمان اِسْتِيْن است يا در بحث كوره ها. كوره هايي كه براي كاشي هاي معرق،
هفت رنگ و سفال استفاده مي شود همه كوره هاي المنتي هستند.
این هنر انحصاری ایران است؟
هنر کاشیکاری مختص ایران نیست ولی نوع کاشی کاری و نقوش به کار رفته و تکنیک اجرای آن منحصر به ایران
است.کاشی کاری یکی از روش های دلپذیر تزئین معماری در تمام سرزمین های اسلامی است. تحول و توسعه
کاشی ها از عناصر خارجی کوچک رنگی در نماهای آجری آغاز و به پوشش کامل بنا در آثار تاریخی قرون هشتم
و نهم هجری انجامید. تا دو قرن پس از ظهور اسلام در منطقه بین النهرین شاهدی بر رواج صنعت کاشیکاری
نداریم و تنها در این زمان یعنی اواسط قرن سوم هجری، هنر کاشیکاری احیا شده و رونقی مجدد یافت. در
حفاری های شهر سامرا، پایتخت عباسیان، بین سالهای 836 تا 883 میلادی بخشی از یک کاشی چهارگوش
چندرنگ لعابدار که طرحی از یک پرنده را در بر داشته به دست آمده است. از جمله کاشی هایی که توسط
سفالگران شهر سامرا تولید و به کشور تونس صادر می شد، می توان به تعداد صد و پنجاه کاشی چهارگوش
چند رنگ و لعاب دار اشاره کرد که هنوز در اطراف بالاترین قسمت محراب مسجد جامع قیروان قابل مشاهده اند.
احتمالا بغداد، بصره و کوفه مراکز تولید محصولات سفالی در دوران عباسی بوده اند. صنعت سفالگری عراق در
دهه پایانی قرن سوم هجری رو به افول گذاشت و تقلید از تولیدات وابسته به پایتخت در بخش های زیادی از
امپراتوری اسلامی مانند راقه در سوریه شمالی و نیشابور در شرق ایران ادامه یافت. در همین دوران، یک مرکز
مهم ساخت کاشی های لعابی در زمان خلفای فاطمی در فسطاط مصر تأسیس گردید. نخستین نشانه های
کاشیکاری بر سطوح معماری، به حدود سال 450 ه.ق باز می گردد که نمونه ای از آن بر مناره مسجد جامع
دمشق به چشم می خورد. سطح این مناره با تزئینات هندسی و استفاده از تکنیک آجرکاری پوشش یافته،
ولی محدوده کتیبه ای آن با استفاده از کاشیهای فیروزه ای لعابدار تزئین گردیده است.
کاشی کاری و تزئینات وابسته به معماری در مورد تزئينات وابسته به معماري سنتي مي توان گفت كه شاخه
هايي از اصيل ترين هنر كشورمان است،تاريخچه هنر كاشيكاري ما بر مي گردد به 2000 سال پيش از ميلاد
مسيح.كاشي هاي تك رنگي كه در ايران پيدا شده حاكي از اين قدمت مي باشند. كاشي در حقيقت آجري
است از جنس خاك كه با موادي از جنس سيليس و شيشه روي آن را لعاب مي كردند. پس ميتوان گفت
كاشيكاري جزء اصيل ترين هنرهاي كشورمان بوده است. متاسفانه تحولات خيلي آرام بوده و مي توان گفت
مدت زيادي به صورت تك رنگ بوده است. بعد از كاشيكاري معقلي ما كاشي هاي چند رنگي را داشتيم كه از
كنار هم چيدن آنها ريتم ايجاد مي شده ، كه بيشتر در اماكن خاص از اين فرم كاشي استفاده مي شده و به
نوعي مي توان گفت كه كاشيكاري هميشه جايگاهش خاص بوده است. بعد از گذشت مدت زماني طولاني
مي توان گفت در دوره ايلخاني در حقيقت رنگ هاي كاشي معنا پيدا كرده است.
سلام
عرض ادب و احترام
با تشکر فروان خیلی خوب و مفید واقعا استفاده کردم
سوال اخر را جواب ندادید
بریم سر حرم رضوی
در مورد صحن جامع رضوی یک سری سوال دارم
طرح کلی صحن جامع چیست؟
این طرحی که دور تا دور است و در چند جا به یک محراب بزرگ(شایدم اسمش ایوان است) میرسد را میگم این چه سبک و چه طرحی است؟
با تشکر
با تشکر فروان خیلی خوب و مفید واقعا استفاده کردم
سوال اخر را جواب ندادید
سلام
خواهش میکنم.امیدوارم بقیه مطالب هم مورد توجه قرار بگیره.
من اطلاعات سوال اخر رو نداشتم و تابه حال هم خودم به مدینه منوره مشرف نشده بودم که از تزئینات باخبر باشم و اطلاعات لازم رو برای جوابگویی پیدا نکردم. انشالله به محض بدست اوردن اطلاعات جواب سوال اخر رو هم می نویسم.
طرح کلی صحن جامع چیست؟
این طرحی که دور تا دور است و در چند جا به یک محراب بزرگ(شایدم اسمش ایوان است) میرسد را میگم این چه سبک و چه طرحی است؟
صحن جامع رضوی بزرگترین صحن مجموعه حرم رضویه که در جنوب اماکن متبرکه قرار داره. سبک اون با تمام
صحن های حرم که چهار ایوانی می باشند فرق داره و دارای سه ایوان و سه درگاه ورودی است.
سبک ساخته شده صحن که سه ایوانی میباشد مثل نمونه های گذشته در معماری ایران به دلیل محدودیت (به
احتمال زیاد) ساخته شده است. مساجد سه ايواني از نقطه نظر معماري چندان قابل اهميّت نيستند و مساجد
معدودي به اين صورت ساخته شده است. به دليل برخي محدوديّت ها، اين گونه مساجد به صورت سه ايواني در
آمده است. مانند مسجد جامع همدان و مسجد اعظم قم
صحن جامع دارای سه ایوان و سه درگاه می باشد.
ایوان ولی عصر (ایوان قبله)
ایوان باب الکوثر (ایوان شرقی)
ایوان باب الغدیر( ایوان غربی)
روی سه ایوان ساخته شده دو گلدسته بنا شده که گلدسته های ایوان سمت قبله به دلیل نمایان کردن سمت
قبله بلند تر ساخته شده اند.
گلدسته های ایوان ولی عصر با ارتفاع 70 متر بلند ترین گلدسته های مجموعه حرم رضوی هستند.
گلدسته های دیگر صحن 57 متر ارتفاع دارند.
سه بعدی ترسیم شده از گلدسته های ایوان قبله
عکس گلدسته ها هنگام ساخت
سردر ورودی از سمت صحن قدس
دو سردر دیگر در دو طرف ایوان قبله با نام های باب الرضا و باب الجواد هستند.
میشه در مورد ایوان توضیح بدید؟ کلا ساخت ایوان ها
سلام
ایوان به بخشی از ساختمان که سقف دارد اما جلو آن باز است و در و پنجره ندارد (ممکن است در مواقعی
داشته باشد)و مشرف به حیاط است گفته میشود. ایوان بلند تر از سایر قسمت های بنا به جز گنبد و گلدسته ساخته می شود.
ایوان ریشه در معماری ایران ساسانی دارد.کارشناسان عقیده دارند شرق ایران به ویژه خراسان جایگاه
ایوانهاست.
زیباترین و عالیترین ایوانها در مساجد و بناهای اسلامی ایران است و ایوانهای ایرانی اغلب بلند و متناسب با
بنا با طاقنماهای بسیار جالب و متنوع ساخته شدهاند.
مساجد ایران به انواع مختلف تک ایوانی دو ایوانی سه ایوانی و چهار ایوانی با توجه به سبک هر دوره شکل
گرفته اند.
همچنین ایوان قبله که تو صحن جامع است
تزینات و هنر های به کار رفته تو ایوان ها به چه صورت است
ایوان سمت قبله در صحن جامع برای نشان دادن سمت قبله که پیشتر هم در بناهایی در تاریخ معماری ایران
بوده بارزتر و مشخص تر ساخته شده است.بزگتر و بلند تر از بقیه با دهانه ای درحدود 16 متر ساخته شده است
که ارتفاعی برابر با 36 متر را داراست و دو طاق کناری آن 18 متر و در ادامه به غرفه هایی با ارتفاع 12 متر
میرسد.
وجود ایوان در معماری و به ترتیب کاهش ارتفاع ان از بالا به پایین نوعی حرکت در دید یا ریتم را در معماری ایرانی
به وجود می آورد.
در تعدادی از بناهای تاریخی ایران ایوان ها چنان قرینه ساخته شده اند(مثل مسجد جامع قزوین) که نقطه تقارن(که با وصل تمام اضلاع و قطر ها پیدا میشود) روی فواره ی
وسط حوض میباشد.معماری ایرانی بسیار زیباست!
مصالح این ایوان بتن مسلح و کارهای سازه ای آن همه با بتن صورت گرفته و تزئینات روی آن نصب میشود.
گلدسته ها که بلندترین گلدسته های حرم میباشند دارای آسانسور و پلکان هستند و در نمای اطراف گلدسته از
8 نورگیر برای نور گرفتن داخل گلدسته ها استفاده شده است. ایوان صحن هنوز تزئیناتی ندارد و قرار است مانند
تمام قسمت های صحن جامع با کاشی معرق(توضیح داده شد) و کاشی معقلی(آجر و کاشی) تزئین گردد.