جمع بندی پاک شدن از گناهان در برزخ

باسلام  احادیث وارد شده در این موضوع را مرور می کنیم: امام صادق (علیه السلام) در حدیثی انسان‏ها را در قیامت به سه دسته تقسیم کرده است؛ یک دسته، کسانى که در عالم حشر آن گاه که مردم درگیر مواقف و عوالم حشراند زیر سایه خداوند و در جوار قرب حق خواهند بود و نیاز به طى آن عوالم و مواقف ندارند؛ چون آن مراحل را در این دنیا پشت سر نهاده‌اند. گروه دیگر انسان‌هایی که باید از حساب و عذاب و جهنم موقّت بگذرند تا پس از تطهیر و تصفیه و در عالم قیامت، به خدا برسند. مانند کسانى از اهل ایمان که مرتکب خطاهایى اعم از صغیره یا کبیره شده‌اند، از جمله بی حجابی و ... که در دنیا توبه نکرده اند، در عوالم مختلف، قبر، برزخ و قیامت برحسب حال، عذاب‌هایى خواهند کشید تا پاک شوند و از عذاب خلاصى یابند و در نتیجه وارد بهشت شوند. گروه سوم کسانى‌اند که، چون روى‌گردان و فرارى از خدا بوده‌اند، به قعر جهنم فرو خواهند رفت. (بحارالانوار، ج. ۷، ص. ۱۸۳، ح. ۳۱.)

۲- روایت معروف دیگری هست که سختی برزخ برای شیعیان را می رساند تا جایی که بعضی از علما شفاعت را شامل عالم برزخ ندانسته و در قیامت لایقان و دوستداران را شامل شفاعت اهل بیت (علیهم السلام) می دانند:    امام صادق (علیه السلام) فرمود: «.... امّا فی القیامة فکلکم فی الجنّة بشفاعة النّبیّ المطاع او وصیّ النّبیّ و لکنّی والله اتخوّف علیکم فی البرزخ»؛ همه شما شیعیان به شفاعت پیامبری که اطاعتش کردید و یا وصی ایشان حضرت امیرالمؤمنین و اولاد طاهرینش (ع) داخل بهشت می‌شوید، اما به خدا سوگند آنچه بر شما می‌ترسم برزخ است.  (بحارالانوار، ج۶، ص۲۶۷)

۳-  در تفسیر امام حسن عسگری علیه السّلام است که ایشان به نقل از پیامبر صلّی الله علیه و اله فرمودند: اى گروه شیعیان از خداوند بترسید، بهشت از دست شما نمى رود اگر چه گناهان شما موجب شود که شما از ورود در آن تاخیر داشته باشید، اکنون براى بدست آوردن درجات بهشت با هم مسابقه دهید. گفته شد آیا یکى از دوستان شما و یا دوستان على علیه السّلام وارد جهنم خواهند شد، فرمود: هر کس نفس خود را با مخالفت محمد و على علیهما السّلام چرکین کند و دنبال کارهاى حرام برود و به مؤمنان ظلم کند و با احکام شریعت مخالفت نماید روز قیامت گناهکار و آلوده خواهد آمد. محمد و على مى گویند تو کثیف و آلوده هستى و صلاحیت همنشینى با صالحان و نیکان را ندارى و شایسته نیستى که با حوران هم آغوش گردى و با فرشتگان مقرب هم نشین گردى تو نمى توانى خود را با آنها قرین سازى مگر اینکه از گناهان پاک گردى او را براى پاک شدن گناهان در طبقه اول دوزخ جاى مى دهند و براى پاره ای از گناهان عذاب مى شود، پاره اى از آنها براى بعضى از گناهان در محشر گرفتار شدائد و سختى مى گردند ولى نیکان از شیعه به فریاد آنها مى رسند.اخیار و دوستان در آن روز به فکر دوستان گناهکار خود مى باشند و مانند مرغى که دانه ها را از زمین برمى دارد، آنها هم دوستان خود را پیدا مى کنند و آنها را از اطراف جمع آورى مى کنند و از آنها شفاعت مى نمایند. دسته اى از آنها گناهانشان کمتر و سبکتر هست، این گروه با شدائد و سختیهائى که در دنیا از سلاطین و حکام مشاهده مى کنند و یا بیمارى هائى که در بدن آنها پدید مى آید گناهان آنها پاک مى شود و بدون گناه وارد قبر مى گردند. گروهى از آنها گناهانشان در هنگام مرگ با شدت جان کندن پاک مى شود، و گروهى گناهکار در وقت احتضار حالتى بر آنها پیش مى آید که موجب خوارى و ذلت او مى شود خداوند به این سبب گناهان او را مورد آمرزش قرار مى دهد. جماعتى هم گناهانشان باقى مى ماند و در هنگام دفن آمرزیده مى گردند و پاک مى شوند، اما اگر گناهش بزرگ باشد با شدائد و سختى هاى روز قیامت پاک مى گردد، و اگر گناهانش بزرگ بود او را در طبقه اول دوزخ (نگه مى دارندو بعد از عذاب.) از گناهان پاک می‌شوند. این گروه بیشتر از همه محبان ما عذاب مى کشند، این گروه شیعیان ما نیستند بلکه دوستان ما به حساب مى آیند و با دوستان ما دوست هستند و با دشمنان ما دشمن مى باشند، شیعیان ما کسانى هستند که از ما پیروى کنند و از آثار ما تبعیت نمایند و به کارهاى ما اقتداء کنند. »( بحار الأنوار ، ج ۶۵ ، ص ۱۵۴ و ر.ک: ترجمه الإیمان و الکفر بحار الانوار، ج ۱، ص: ۲۷۹). بر این اساس شیعیان و محبان گنهکار در این روایت چند دسته شده و هر کدام برحسب میزان و شدت گناهان خود وضعیت خاصی پیدا می‌کنند.

۴- « قَالَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ فِی تَفْسِیرِهِ سُئِلَ الْعَالِمُ (ع) عَنْ مُؤْمِنِی الْجِنِّ یَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ فَقَالَ لَا وَ لَکِنْ لِلَّهِ حَظَائِرُ بَیْنَ الْجَنَّةِ وَ النَّارِ یَکُونُ فِیهَا مُؤْمِنُو الْجِنِّ وَ فُسَّاقُ الشِّیعَة. ــــ از امام معصوم (ع) پرسیده شد که آیا مومنان جنّ به بهشت می روند ؛ فرمودند: نه ولی برای خدا جایگاههایی است بین بهشت و جهنّم که مومنان جنّ و فسّاق شیعیان در آن خواهند بود.»(بحار الأنوار ؛ج ۶۰ ؛ص ۲۹۱) از این جایگاهها می توان تعبیر به مراتب پایین بهشت نیز نمود ؛ ولی احتمال دارد که اهل بهشت آنجا را بهشت نمی دانند ولی اهل جهنّم آنجا را بهشت می بینند. ۵- « مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ الزُّرَقِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِیٍّ ع قَالَ إِنَّ لِلْجَنَّةِ ثَمَانِیَةَ أَبْوَابٍ بَابٌ یَدْخُلُ مِنْهُ النَّبِیُّونَ وَ الصِّدِّیقُونَ وَ بَابٌ یَدْخُلُ مِنْهُ الشُّهَدَاءُ وَ الصَّالِحُونَ وَ خَمْسَةُ أَبْوَابٍ یَدْخُلُ مِنْهُ شِیعَتُنَا وَ مُحِبُّونَا وَ بَابٌ یَدْخُلُ مِنْهُ سَائِرُ الْمُسْلِمِینَ مِمَّنْ یَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ لَمْ یَکُنْ فِی قَلْبِهِ مِقْدَارُ ذَرَّةٍ مِنْ بُغْضِنَا أَهْلَ الْبَیْتِ. ـــــ محمد بن فضیل گوید: امام صادق علیه السّلام فرمود: على علیه السّلام فرمودند: بهشت هشت در دارد، درى که از آن پیامبران و صدیقان وارد مى گردند، درى که شهداء و صالحان از آن مى آیند، و پنج در است که شیعیان و دوستان ما از آنها وارد خواهند شد و از در هشتم سایر مسلمانان وارد مى شوند و آنها کسانى مى باشند که بر وحدانیت خدا گواهى دهند و ذرّه اى بغض ما را در دل نداشته باشند.»(بحار الأنوار ؛ج ۶۹ ؛ص۱۵۹) ۶- « الْأَعْمَشِ عَنِ الصَّادِقِ ع أَصْحَابُ الْحُدُودِ فُسَّاقٌ لَا مُؤْمِنُونَ وَ لَا کَافِرُونَ وَ لَا یَخْلُدُونَ فِی النَّارِ وَ یَخْرُجُونَ مِنْهَا یَوْماً مَّا وَ الشَّفَاعَةُ لَهُمْ جَائِزَةٌ وَ لِلْمُسْتَضْعَفِینَ إِذَا ارْتَضَى اللَّهُ دِینَهُمْ. ـــ اعمش از امام صادق علیه السّلام روایت مى کند که فرمودند: آنهایى که حدّ بر آنها جارى شده، نه مؤمن هستند و نه کافر، آنها ، در آتش جاودان نخواهند ماند و روزى از آنجا آزاد خواهند شد و شفاعت به آنها خواهد رسید، ولى مستضعفان ، خداوند باید از آنها راضى گردد. »(بحار الأنوار ؛ج ۶۹ ؛ص ۱۵۹) در این روایات ، اصحاب حدود نه کافر و نه مومن بلکه فاسق قلمداد شده اند. و اصحاب حدود کسانی هستند که مستحقّ حدّ شرعی هستند ؛ یعنی گناهانی را مرتکب شده اند که به موجب آنها شیعه هم باشند ابتدا باید وارد جهنّم شوند ؛ لکن تا ابد در جهنّم نمی مانند بلکه بعد از مدّتی از جهنّم نجات یافته و وارد بهشت می شوند ؛ امّا به قرینه روایات قبلی معلوم است که اینها بلا فاصله وارد بهشت نمی شوند بلکه بعد از خروج از جهنّم ابتدا بین بهشت و جهنّم قرار می گیرند و مدّتی بعد وارد درجات پایین بهشت می شوند.

با توجه به این روایات فهمیده می شود که افراد به سه دسته کلی تقسیم می شوند که افراد مومن که دارای گناهانی باشند با طی مراتبی پاک می شوند که مشکلات و سختی های دنیا و دشواری های لحظات مرگ و به خصوص عالم برزخ به نوعی کفاره گناهان و بازخورد اعمال و گناهان نادرست آنهاست و اگر وزن گناهان آنها سنگینتر باشد در قیامت باید جزای اعمال خود را چشیده و در نهایت به بهشت با توجه به مراتب و درجات آنها بروند. بنابراین در پاسخ به سوال شما باید گفت که اولا همه انسانها نیستند و تنها کسانی که راه و مسیر صحیح و درست و همراه با ایمان را داشته باشند چنین سیری را دارند و ثانیا این سیر و مراتب اجمالا وجود داشته و مستند آن را برای شما بیان کردیم.

در مورد حق الناس نیز همان طور که مطرح شد باید صاحبان حق راضی شوند و بدون رضایت آنها بخشیده نمی شود.  نهایت کار این است که در قیامت و هنگام محاسبه اعمال از خوبی های شخص مدیون برداشته شده و به حساب صاحب حق داده می شود و اگر خوبی و خیری در اعمالش نباشد از بدیهای صاحب حق برداشته شده و به حساب مدیون گذاشته می شود.

حقائق در عالم برزخ به نحوی بسیار ضعیف تر از عالم قیامت رخ می نمایانند. همچنین نعمت ها و عذاب های برزخی بسیار ضعیف تر از نعمت ها و عذاب های روز قیامتند از این روست كه خداوند متعال درباره ی عذاب برزخی قوم فرعون مشاهده ی آتش را بیان فرموده ولی عذاب روز قیامتشان را دخول و ورود در آتش ذكر كرده است كه به مراتب جانگدازتر است:   النَّارُ يُعْرَضُونَ عَلَيْهَا غُدُوًّا وَعَشِيًّا ۖ وَيَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ أَدْخِلُوا آلَ فِرْعَوْنَ أَشَدَّ الْعَذَابِ؛ [اينك هر] صبح و شام بر آتش عرضه مى‌شوند، و روزى كه رستاخيز بر پا شود [فرياد مى‌رسد كه:] «فرعونيان را در سخت‌ترين [انواع‌] عذاب درآوريد.» (غافر آیه ۴۶)

جمع‌بندی   پرسش: برای ما مومنان تا چه حد این امکان هست که گناهانمان قبل از  رسیدن قیامت در برزخ کاملا پاک بشوند و باری از آنها بر دوشمان نماند؟ در مورد گناهان حق الناس که شرط پاک شدن از آنها را خدا بخشیده شدن توسط خود آن افراد قرار داده چگونه است؟ آیا ممکن است گناهانی که مربوط به حق الناس هستند به هر راه دیگری قبل از قیامت بخشیده شوند؟ سوال دیگر این که کیفیت عذاب در برزخ و جهنم پس از قیامت در مقایسه با هم چگونه است؟   پاسخ: انسان‏ها را در قیامت به سه دسته تقسیم کرده است؛ یک دسته، کسانى که در عالم حشر آن گاه که مردم درگیر مواقف و عوالم حشراند؛ زیر سایه خداوند و در جوار قرب حق خواهند بود و نیاز به طى آن عوالم و مواقف ندارند؛ چون آن مراحل را در این دنیا پشت سر نهاده‌اند. گروه دیگر انسان‌هایی که باید از حساب و عذاب و جهنم موقّت بگذرند تا پس از تطهیر و تصفیه و در عالم قیامت، به خدا برسند. مانند کسانى از اهل ایمان که مرتکب خطاهایى اعم از صغیره یا کبیره شده‌اند، از جمله بی حجابی و ... که در دنیا توبه نکرده اند، در عوالم مختلف، قبر، برزخ و قیامت برحسب حال، عذاب‌هایى خواهند کشید تا پاک شوند و از عذاب خلاصى یابند و در نتیجه وارد بهشت شوند. گروه سوم کسانى‌اند که، چون روى‌گردان و فرارى از خدا بوده‌اند، به قعر جهنم فرو خواهند رفت. (۱) روایتی سختی برزخ برای شیعیان را می رساند تا جایی که بعضی از علما شفاعت را شامل عالم برزخ ندانسته و در قیامت لایقان و دوستداران را شامل شفاعت اهل بیت (علیهم السلام) می دانند:  امام صادق (علیه السلام) فرمود: «.... امّا فی القیامة فکلکم فی الجنّة بشفاعة النّبیّ المطاع او وصیّ النّبیّ و لکنّی والله اتخوّف علیکم فی البرزخ؛ همه شما شیعیان به شفاعت پیامبری که اطاعتش کردید و یا وصی ایشان حضرت امیرالمؤمنین و اولاد طاهرینش (علیهم السلام) داخل بهشت می‌شوید، اما به خدا سوگند آنچه بر شما می‌ترسم برزخ است.  (۲) بنابراین طبق روایات شیعیان و محبان گنهکار متفاوت بوده و هر کدام با دیگری مسیر یکسانی ندارند و هر کدام برحسب میزان و شدت گناهان خود وضعیت خاصی پیدا می‌کنند. برخی افراد گنهکار هر چند شیعه باشند ولی ابتدا باید وارد جهنّم شوند و مجازات اعمال خود را ببینند؛ لکن تا ابد در جهنّم نمی مانند بلکه بعد از مدّتی از جهنّم نجات یافته و وارد بهشت می شوند و لذا بلافاصله وارد بهشت نمی شوند بلکه بعد از خروج از جهنّم ابتدا بین بهشت و جهنّم قرار می گیرند و مدّتی بعد وارد درجات پایین بهشت می شوند. البته امیدواری ما به شفاعت و دستگیری اهل بیت (علیهم السلام) بسیار بوده و امیدواریم با داشتن شرایط شفاعت از عذاب دردناک الهی دور باشیم. بنابراین افراد به سه دسته کلی تقسیم می شوند که افراد مومن که دارای گناهانی باشند با طی مراتبی پاک می شوند. مشکلات و سختی های دنیا و دشواری های لحظات مرگ و به خصوص عالم برزخ به نوعی کفاره گناهان و بازخورد اعمال و گناهان نادرست این گروه هست. اگر وزن گناهان آنها سنگینتر باشد در قیامت باید جزای اعمال خود را چشیده و در نهایت به بهشت با توجه به مراتب و درجات آنها بروند.   حقائق در عالم برزخ به نحوی بسیار ضعیف تر از عالم قیامت رخ می نمایانند. همچنین نعمت ها و عذاب های برزخی بسیار ضعیف تر از نعمت ها و عذاب های روز قیامت هستند. لذا خداوند درباره ی عذاب برزخی قوم فرعون در قرآن مشاهده ی آتش را بیان فرموده ولی عذاب روز قیامتشان را دخول و ورود در آتش ذكر كرده است كه به مراتب جانگدازتر است و می فرماید: «النَّارُ يُعْرَضُونَ عَلَيْهَا غُدُوًّا وَعَشِيًّا وَيَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ أَدْخِلُوا آلَ فِرْعَوْنَ أَشَدَّ الْعَذَابِ؛ [اينك هر] صبح و شام بر آتش عرضه مى‌شوند، و روزى كه رستاخيز بر پا شود [فرياد مى‌رسد كه:] «فرعونيان را در سخت‌ترين [انواع‌] عذاب درآوريد.» (۳)   در مورد حق الناس نیز باید صاحبان حق راضی شوند و بدون رضایت آنها بخشیده نمی شود. اگر بخششی صورت نگیرد در قیامت و هنگام محاسبه اعمال از خوبی های شخص مدیون برداشته شده و به حساب صاحب حق داده می شود و اگر خوبی و خیری در اعمالش نباشد از بدیهای صاحب حق برداشته شده و به حساب مدیون گذاشته می شود.   پی نوشت ها: ۱. محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، مؤسسه الوفا، ۱۴۰۴ ق، بیروت، جلد ۷، صفحه ۱۸۳، حدیث ۳۱. ۲. همان، بحارالانوار، جلد۶، صفحه ۲۶۷. ۳. سوره غافر آیه ۴۶.