جمع بندی وعده ی آخرت در آیه 104 سوره ی اسراء

با نام و یاد دوست         کارشناس بحث: استاد میقات

منظور از وعده آخرت در آیه 104 سوره اسرا چیست ؟

  «وَ قُلْنا مِنْ بَعْدِهِ لِبَني‏ إِسْرائيلَ اسْكُنُوا الْأَرْضَ فَإِذا جاءَ وَعْدُ الْآخِرَةِ جِئْنا بِكُمْ لَفيفاً» و بعد از آن به بنى اسرائيل گفتيم: در اين سرزمين [مصر و شام‏] ساكن شويد! امّا هنگامى كه وعده آخرت فرا رسد، همه شما را دسته جمعى (به آن دادگاه عدل) مى ‏آوريم.(اسراء: 17/ 104)   با سلام و درود در این که مراد از «وَعْدُ الْآخِرَةِ» چیست، دو احتمال داده شده است.   احتمال اول: بیشتر مفسران گفته اند مراد، روز قیامت است.(مجمع البيان في تفسير القرآن، ج ‏6، ص 686؛ تفسير نمونه، ج ‏12، ص 313؛ تفسير احسن الحديث، ج ‏6، ص 158؛ اطيب البيان فى تفسير القرآن، ج ‏8، ص 318) قرینه اش هم «جِئْنا بِكُمْ لَفيفاً» (شما را دسته جمعی می آوریم) است، یعنی روز قیامت که همه انسان ها در محشر جمع شده و حسابرسی می شوند.   لذا معنای آیه این می شود: بعد از غرق فرعون به بنى اسرائيل گفتيم در سرزمين مقدس سكونت كنيد- در حالى كه فرعون مى ‏خواست ايشان را به زور بيرون كند - و گفتيم كه چون روز قيامت شود شما را با هم (شما و فرعونیان را) براى حساب و داورى محشور مى ‏كنيم.  

  احتمال دوم: برخی نیز احتمال داده اند مراد، همان چيزى است كه در آغاز اين سوره آمده و خداوند متعال در آیات 4 تا 7 همین سوره، وعده دو پيروزى و شكست را به بنى اسرائيل داده بود و این «وَعْدُ الْآخِرَةِ»، همان وعده دوم است: «فَإِذا جاءَ وَعْدُ الْآخِرَةِ لِيَسُوؤُا وُجُوهَكُمْ وَ لِيَدْخُلُوا الْمَسْجِدَ كَما دَخَلُوهُ أَوَّلَ مَرَّةٍ وَ لِيُتَبِّرُوا ما عَلَوْا تَتْبيراً» و هنگامى كه وعده دوم فرا رسد، (آن چنان دشمن بر شما سخت خواهد گرفت كه) آثار غم و اندوه در صورت هايتان ظاهر مى ‏شود؛ و داخل مسجد (الاقصى) مى ‏شوند همان گونه كه بار اول وارد شدند؛ و آن چه را زير سلطه خود مى‏ گيرند، در هم مى ‏كوبند.(اسراء: 17/ 7)   لذا معناى آيه اين می شود: وقتى زمان وعده دوم رسيد، يعنى بنى اسرائيل افساد بار دوم خود را از حد گذراندند، ما همان بندگان خود را واداشتيم تا با فراهم آوردن اسباب حزن و اندوه و تحقق بخشيدن ذلت و مسكنت آنان، چهره‏ های شان را اندوهگين نموده و نيز مانند نوبت نخستين وارد مسجد اقصى شوند و هر چه را كه بر آن غلبه يافتند هلاک نموده و سرزمين هايى را كه از آن عبور كردند ويران سازند.  

  علامه طباطبایی(ره) با ترجیح احتمال دوم، چنین می آورد: بنا بر اين احتمال، صدر سوره [اسراء/ آیه 7] با ذيل آن [اسراء/ آیه 104] مرتبط مى ‏شود، و آن وقت مراد از ذيل اين مى ‏شود كه: بعد از غرق فرعون، به بنى اسرائيل دستور داديم كه در سرزمين مقدس كه فرعون شما را از رفتن به آن جا جلوگيرى مى ‏كرد، منزل كنيد و در آن جا باشيد تا وعده ديگر شما برسد، همان وعده ‏اى كه در آن، بلاها شما را مى‏ پيچاند و دچار قتل و غارت و اسيرى و جلاى وطن مى‏ شويد در آن موقع همه شما را گرد آورده و در هم فشرده مى ‏آوريم (و اين همان اسارت بنى اسرائيل و جلاى وطن آنان است كه يكپارچه به بابل آمدند.) و بنا بر اين وجه، نكته فاء تفريعى كه بر سر جمله: «فَإِذا جاءَ وَعْدُ الْآخِرَةِ ...» آمده روشن مى ‏شود و معلوم مى ‏گردد كه چرا جمله مزبور متفرع بر جمله: «وَ قُلْنا مِنْ بَعْدِهِ لِبَنِي إِسْرائِيلَ اسْكُنُوا الْأَرْضَ» شده؛ در حالى كه بنا بر وجه سابق هيچ نكته‏ اى از اين تفريع به دست نمى ‏آيد.(ترجمه تفسير الميزان، ج ‏13، ص 304)   بیانی دیگر؛ و نيز به آنان اعلام نموديم هنگامی كه حادثه ديگرى رخ دهد و بنى اسرائيل به هيئت جمعى، مورد عقوبت و اسارت قرار خواهند گرفت و به سوى كشور كلده و شهر بابل سوق و رانده شده، اسير و زندانى خواهند شد.(انوار درخشان در تفسير قرآن، ج ‏10، ص 165)  

جمع بندی   پرسش: منظور از وعده آخرت، در آیه 104 سوره اسراء چیست؟   پاسخ: «وَ قُلْنا مِنْ بَعْدِهِ لِبَني‏ إِسْرائيلَ اسْكُنُوا الْأَرْضَ فَإِذا جاءَ وَعْدُ الْآخِرَةِ جِئْنا بِكُمْ لَفيفاً»؛ و بعد از آن به بنى اسرائيل گفتيم: در اين سرزمين [مصر و شام‏] ساكن شويد! امّا هنگامى كه وعده آخرت فرا رسد، همه شما را دسته جمعى (به آن دادگاه عدل) مى ‏آوريم.(1) در این که مراد از «وَعْدُ الْآخِرَةِ» چیست، دو احتمال داده شده است. احتمال اول: بیشتر مفسران گفته اند مراد، روز قیامت است.(2) قرینه اش هم «جِئْنا بِكُمْ لَفيفاً» (شما را دسته جمعی می آوریم) است، یعنی روز قیامت که همه انسان ها در محشر جمع شده و حسابرسی می شوند. لذا معنای آیه این می شود: بعد از غرق فرعون به بنى اسرائيل گفتيم در سرزمين مقدس سكونت كنيد- در حالى كه فرعون مى ‏خواست ايشان را به زور بيرون كند - و گفتيم كه چون روز قيامت شود شما را با هم (شما و فرعونیان را) براى حساب و داورى محشور مى ‏كنيم. احتمال دوم: برخی نیز احتمال داده اند مراد، همان چيزى است كه در آغاز اين سوره آمده و خداوند متعال در آیات 4 تا 7 همین سوره، وعده دو پيروزى و شكست را به بنى اسرائيل داده بود و این «وَعْدُ الْآخِرَةِ»، همان وعده دوم است: «فَإِذا جاءَ وَعْدُ الْآخِرَةِ لِيَسُوؤُا وُجُوهَكُمْ وَ لِيَدْخُلُوا الْمَسْجِدَ كَما دَخَلُوهُ أَوَّلَ مَرَّةٍ وَ لِيُتَبِّرُوا ما عَلَوْا تَتْبيراً»؛ و هنگامى كه وعده دوم فرا رسد، (آن چنان دشمن بر شما سخت خواهد گرفت كه) آثار غم و اندوه در صورت هايتان ظاهر مى ‏شود؛ و داخل مسجد (الاقصى) مى ‏شوند همان گونه كه بار اول وارد شدند؛ و آن چه را زير سلطه خود مى‏ گيرند، در هم مى ‏كوبند.(3) لذا معناى آيه اين می شود: وقتى زمان وعده دوم رسيد، يعنى بنى اسرائيل افساد بار دوم خود را از حد گذراندند، ما همان بندگان خود را واداشتيم تا با فراهم آوردن اسباب حزن و اندوه و تحقق بخشيدن ذلت و مسكنت آنان، چهره‏ های شان را اندوهگين نموده و نيز مانند نوبت نخستين وارد مسجد اقصى شوند و هر چه را كه بر آن غلبه يافتند هلاک نموده و سرزمين هايى را كه از آن عبور كردند ويران سازند. علامه طباطبایی(ره) با ترجیح احتمال دوم، چنین می آورد: بنا بر اين احتمال، صدر سوره [اسراء/ آیه 7] با ذيل آن [اسراء/ آیه 104] مرتبط مى ‏شود، و آن وقت مراد از ذيل اين مى ‏شود كه: بعد از غرق فرعون، به بنى اسرائيل دستور داديم كه در سرزمين مقدس كه فرعون شما را از رفتن به آن جا جلوگيرى مى ‏كرد، منزل كنيد و در آن جا باشيد تا وعده ديگر شما برسد، همان وعده ‏اى كه در آن، بلاها شما را مى‏ پيچاند و دچار قتل و غارت و اسيرى و جلاى وطن مى‏ شويد در آن موقع همه شما را گرد آورده و در هم فشرده مى ‏آوريم (و اين همان اسارت بنى اسرائيل و جلاى وطن آنان است كه يكپارچه به بابل آمدند.) و بنا بر اين وجه، نكته فاء تفريعى كه بر سر جمله: «فَإِذا جاءَ وَعْدُ الْآخِرَةِ ...» آمده روشن مى ‏شود و معلوم مى ‏گردد كه چرا جمله مزبور متفرع بر جمله: «وَ قُلْنا مِنْ بَعْدِهِ لِبَنِي إِسْرائِيلَ اسْكُنُوا الْأَرْضَ» شده؛ در حالى كه بنا بر وجه سابق هيچ نكته‏ اى از اين تفريع به دست نمى ‏آيد.(4) بیانی دیگر؛ و نيز به آنان اعلام نموديم هنگامی كه حادثه ديگرى رخ دهد و بنى اسرائيل به هيئت جمعى، مورد عقوبت و اسارت قرار خواهند گرفت و به سوى كشور كلده و شهر بابل سوق و رانده شده، اسير و زندانى خواهند شد.(5)   پی نوشت ها: 1. اسراء: 17/ 104. 2. طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، انتشارات: ناصر خسرو ـ تهران، ج ‏6، ص 686؛ مکارم شیرازی و همکاران، تفسير نمونه، انتشارات: دار الکتب الاسلامیه ـ تهران، ج ‏12، ص 313؛ قرشی، تفسیر احسن الحدیث، انتشارات: بنیاد بعثت، مرکز چاپ و نشر ـ تهران، ج ‏6، ص 158؛ طیب، محمد حسین، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، انتشارات: اسلام ـ تهران، ج ‏8، ص 318. 3. اسراء: 17/ 7. 4. طباطبایی، محمد حسین، تفسير الميزان، ترجمه موسوی همدانی، انتشارات: جامعه مدرسین، دفتر انتشارات اسلامی ـ قم، ج ‏13، ص 304. 5. حسينى همدانى، انوار درخشان در تفسير قرآن‏، محقق: بهبودى، ناشر: لطفى‏- تهران‏، 1404 ه.ق، چاپ اول، ج ‏10، ص 165.