فطرت و آیه عالم ذر

در پاسخ شما ابتداء نکات ذیل را عرض و در پایان به پاسخ شما اشاره می کنم: « وَ إِذْ أَخَذَ رَبُّكَ مِن بَنىِ ءَادَمَ مِن ظُهُورِهِمْ ذُرِّيَّتهَمْ وَ أَشهْدَهُمْ عَلىَ أَنفُسِهِمْ أَ لَسْتُ بِرَبِّكُمْ قَالُواْ بَلىَ‏ شَهِدْنَا أَن تَقُولُواْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ إِنَّا كُنَّا عَنْ هَذَا غَافِلِين ؛ (به خاطر بياور) زمانى را كه پروردگارت از پشت و صلب فرزندان آدم، ذريه آن ها را برگرفت و آن ها را گواه بر خويشتن ساخت (و فرمود:) «آيا من پروردگار شما نيستم؟» گفتند: «آرى، گواهى مى‏دهيم!» (چنين كرد مبادا) روز رستاخيز بگوييد: «ما از اين، غافل بوديم (و از پيمان فطرى توحيد بى‏خبر مانديم)» این آیه در حقيقت اشاره‏اى به" توحيد فطرى" و وجود ايمان به خدا در اعماق روح آدمى است. " ذرية" چنان كه دانشمندان لغت گفته‏اند ، به معنى" فرزندان كوچك و كم سن و سال" است، ولى غالبا به همه فرزندان گفته مى‏شود، گاهى به معنى مفرد و گاهى به معنى جمع استعمال مى‏گردد. اما در اصل معنى جمعى دارد. در باره ريشه اصلى اين لغت احتمالات متعددى داده شده است: 1- بعضى آن را از" ذرء" (بر وزن زرع) به معنى آفرينش مى‏دانند. بنا بر اين مفهوم اصلى" ذريه" با مفهوم مخلوق و آفريده شده برابر است. 2- بعضى آن را از" ذر" (بر وزن شر) كه به معنى موجودات بسيار كوچك همانند ذرات غبار و مورچه‏هاى بسيار ريز مى‏باشد دانسته‏اند، از اين نظر كه فرزندان انسان نيز در ابتدا از نطفه بسيار كوچكى آغاز حيات مى‏كنند. 3- احتمال دیگر اين است كه از ماده" ذرو" (بر وزن مرو) به معنى پراكنده ساختن گرفته شده، اينكه فرزندان انسان را ذريه گفته‏اند، به خاطر آن است كه آن ها پس از تكثير مثل، به هر سو در روى زمين پراكنده مى‏شوند. آيه فوق سخن از پيمانى به ميان مى‏آورد كه به طور سربسته از فرزندان آدم گرفته شده، اما اين كه اين پيمان چگونه بوده ، توضيحى در باره جزئيات آن در متن آيه نيامده ، ولى مفسران به اتكای روايات فراوان و گوناگونى كه در ذيل اين آيات در منابع اسلامى نقل شده ، نظراتى دارند كه از همه مهم تر دو نظر زير است که نظر دوم معتبرتر است: اول: هنگامى كه آدم آفريده شد ،فرزندان آينده او تا آخرين فرد بشر از پشت او به صورت ذراتى بيرون آمدند ( طبق بعضى از روايات اين ذرات از گل آدم بيرون آمدند) آن ها داراى عقل و شعور كافى براى شنيدن سخن و پاسخ گفتن بودند، در اين هنگام از طرف خداوند به آن ها خطاب شد" أَ لَسْتُ بِرَبِّكُمْ":" آيا پروردگار شما نيستم"؟! همگى در پاسخ گفتند:" بَلى‏ شَهِدْنا" آرى بر اين حقيقت همگى گواهيم. سپس همه اين ذرات به صلب آدم (يا به گل آدم) باز گشتند . به همين جهت اين عالم را" عالم ذر" و اين پيمان را" پيمان الست" مى‏نامند. بنا بر اين پيمان مزبور يك" پيمان تشريعى" و قرارداد خود آگاه در ميان انسان ها و پروردگارشان بوده است. دوم: منظور از اين عالم و اين پيمان همان" عالم استعدادها" و" پيمان فطرت" و تكوين و آفرينش است، به اين ترتيب كه به هنگام خروج فرزندان آدم به صورت" نطفه" از صلب پدران به رحم مادران كه در آن هنگام ذراتى بيش نيستند ،خداوند استعداد و آمادگى براى حقيقت توحيد به آن ها داده است، هم در نهاد و فطرت شان اين سر الهى به صورت يك حس درون ذاتى به وديعه گذارده شده است ؛ هم در عقل و خردشان به صورت يك حقيقت خودآگاه! بنا بر اين همه افراد بشر داراى روح توحيدند . سؤالى كه خداوند از آن ها كرده، به زبان تكوين و آفرينش است و پاسخى كه آن ها داده‏اند ، به همين زبان است. اين گونه تعبيرها در گفتگوهاى روزانه نيز كم نيست مثلا مى‏گوئيم:" رنگ رخساره خبر مى‏دهد از سر درون" يا مى‏گوئيم:" چشمان به هم ريخته او مى‏گويد ديشب به خواب نرفته است". در قرآن مجيد نيز تعبير سخن گفتن در زمينه زبان حال در بعضى از آيات آمده است، مانند" فَقالَ لَها وَ لِلْأَرْضِ ائْتِيا طَوْعاً أَوْ كَرْهاً قالَتا أَتَيْنا طائِعِينَ"(1) :" خداوند به آسمان و زمين فرمود:" با ميل يا از روى اجبار بيائيد و سر بر فرمان نهيد. آن ها گفتند: ما از روى ميل آمديم و سر بر فرمان نهاديم". سؤال و جواب و پيمان مزبور يك پيمان فطرى بوده كه الان هم هر كس در درون جان خود آثار آن را مى‏يابد. حتى طبق تحقيقات روانشناسان اخير" حس مذهبى" يكى از احساسات اصيل روان ناخودآگاه انسانى است، و همين حس است كه بشر را در طول تاريخ به سوى خداشناسى رهنمون بوده و با وجود اين فطرت هيچ گاه نمى‏تواند به اين عذر كه پدران ما بت‏پرست بودند توسل جويند. (2) تنها ايراد مهمى كه به تفسير دوم متوجه مى‏شود ، اين است كه سؤال و جواب در آن جنبه كنايى به خود مى‏گيرد، ولى با توجه به آنچه در بالا اشاره كرديم كه اين گونه تعبيرات در زبان عرب و همه زبان ها وجود دارد، ايراد ديگرى متوجه آن نمى‏شود و از همه تفاسير نزديك تر به نظر مى‏ رسد.(3 ) با توجه به توضیحاتی که در بالا دادیم به سه پرسش شما پاسخ می دهم : 1-عهد وپیمانی که خداوند از آنها می گیرد، شامل همه انسان ها می شود 2-انسان ذاتا و فطرتا خداجو افریده شده اند ولی خود انسان با اراده و اختیار خودش راهش انتخاب می کند 3- در تفاسیر ذیل این آیه چندین قول است که یک قول مربوط به عالم ذر و قول مهم تر مربوط به عالم استعداد می شود که در هر صورت چون در آن وقت همه مومن هستند پی نوشت ها: 1. فصلت(41) آیه 11. 2. روم (30) آیه 30. 3. تفسير نمونه،مکارم شیرازی، ج‏7، ص5- 8.