جمع بندی حالت های جسمانی پیامبر هنگام دریافت وحی ؟

با نام و یاد دوست

کارشناس بحث: استاد صادق

سوال:
آیا پیامبر به هنگام دریافت وحی دچار خیره شدن چشم ها , بی حرکتی و عرق فراوان می شده اند؟

پاسخ:
با سلام وتقدیر از سوال خوب شما .
پاسخ در چند محور ارائه می‌شود:
1ـ نکته اول این است که وحی گاهی بی واسطه وگاهی با واسطه بوده است درباره فرق وحی بی‌واسطه و با واسطه باید گفت: این حدیث نورانی رسول خدا(ص) پاسخ روشن بدین پرسش است :
«أحیاناً یأتینی مثل صلصلة الجرس وهو أشدّه علیّ فیفصم عنّی وقد وعیت ما قال، وأحیاناً یتمثّل لی الملک رجلاً فیکلّمنی فأعی ما یقول؛(1) گاهی وحی مثل صدای زنگ بر من فرود می‌آمد و حالتی سخت به من دست می‌داد و احساس سنگینی می‌کردم. وقتی آنچه القا می‌شد، دریافت می‌کردم، آن گاه آن صدا قطع می‌شد، گاهی فرشته به صورت مردی برای من نمودار می‌شد و با من سخن می‌گفت، آنچه او می‌گفت من دریافت می‌کردم».

پیامبر در این حدیث نحوه نزول وحی را با تمثیل به گونه‌ای بیان کرده است که برای مردم تا اندازه‌ای قابل فهم باشد،
بنابر این تفاوت وحی بی‌واسطه و با واسطه در این است که اگر وحی به واسطه جبرئیل به پیامبر می‌رسید ،حضرت وحی را از طریق فرشته پیام‌رسان الهی دریافت می‌کرد، و دریافت وحی زیاد سنگینی نمی‌کرد، اما اگر وحی بدون واسطه بود، جبرئیل واسطه دریافت وحی نبوده و پیامبر به طور مستقیم آن را از خداوند دریافت می‌کرده، دریافت وحی به حضرت بسیار دشوار بود، و تحمل آن بر حضرت سنگینی می‌کرد.

2ـ اما درباره سرّ اضطراب پیامبر به هنگام دریافت وحی بی‌واسطه باید گفت:
در این ارتباط علمای دین نکته‌هایی عمیق دارند، از جمله گفته‌اند: شاید سبب این باشد که در تمثل صورت با مثال مألوف (ورد اُلفت) و مأنوس عالم شهادت و طبیعت محشور است، بر خلاف مواردی که با مجرد صرف و حقیقت عاری از صورت مواجه می‌گردد، و یا شاید علت این باشد که عالم شهادت، نشئه افتراق و عالم غیب نشئه انفراد است، از این رو هرچه توجه روح آدمی به عالم جمع بیش‌تر باشد، دهشت او بیشتر است.(2)

عارف و حکیم بزرگ امام خمینی در این باره گفته است:‌ملائکه بر حسب قوت روحانیت و کمال روح حضرات انبیا در عالم مثالشان نازل می‌شوند و این مطلب منافات با اضطراب و حالت شبیه بیهوشی‌ای که به هنگام وحی به ایشان دست می‌داد، ندارد، زیرا بحث ضعف جسم شریف آن حضرات در برابر تحمّل ظهور ارواح مجرد در آن غیر از بحث قوّت مقام روحانیت و جنبه الهی و ولوی آنان است.(3)

از مجموع این گونه تجلی های عرفانی به دست می‌آید که گرچه پیامبر به لحاظ جنبه روحی و باطنی خود هیچ اضطرابی به هنگام وحی به خصوص وحی بی‌واسطه نداشته ، ولی به لحاظ جنبه بشری و جسمانی او دچار اضطراب می‌شده، به خصوص آن که وقتی وحی بی‌واسطه بوده ، چون فرود آن حقایق سنگین آسمانی بر جنبه جسمی و بشری کار دشوار است و تحمل آن ناگزیر با اضطراب همراه است.

3ـ درباره این که چه آیاتی پیامبر بی‌واسطه و چه آیاتی را به واسطه جبرئیل دریافت کرده ، به طور دقیق مشخص نیست و در جایی هم بحث نشده، ولی از جمله آیاتی که پیامبر بدون واسطه جبرئیل دریافت کرده ،آیات سوره نجم است.
گویا بدون واسطه جبرئیل بر قلب پیامبر نازل شده، چون بر اساس تحلیل مجموع روایات و سخنان مفسران مراد از «علّمه شدید القوى؛(4) او را قدرت بسیار توانا آموخت». ذات حق تعالى است نه جبرئیل و رسول خدا در حالی که در اُفق اعلى قرار داشت، آن آیات از خداوند دریافت.(5)

در هر صورت این نکته را نباید از نظر دور داشت که آیات اعم از آنهایی که بی‌واسطه نازل شده و آنهایی که با واسطه نازل شده ،تفاوت‌هایی با هم دارد و هر کدام پیام خاص خود را دارد.

پی‌نوشت‌ها:
1. بحار الانوار، ج 18، ص 260، حدیث 13.
2. هزار و یک نکته، حسن‌زاده آملی، نکته 530.
3. تعلیقات على شرح فصوص الحکم و مصباح الاُنس، ص 36.
4. نجم (53) آیه 5.
5. تفسیر نمونه، ج 22، ص 488.