مراسم احیاء در تاریخ اهل بیت علیهم السلام

کارشناس بحث: استاد عماد

سلام علیکم
در گزارشات مختلف از معصومین هم به احیاء شب قدر اشاره شده وهم به اینکه این احیاء در مسجد واقع می شده است.
پیامبر گرامی اسلام(ص) شب بیست و سوم ماه مبارک رمضان، خانواده خود را از خواب بیدار می‌کرد و بر صورت کسانی که خواب بودند آب می‌پاشاند. در احوال حضرت فاطمه زهرا(س) نیز نقل شده است که ایشان نمی‌گذاشت کسی در این شب بخوابد. او به همین مقصود، به خانواده خود غذای کم می‌داد و از روز قبل آن، خود را برای آن شب آماده می‌کرد و می‌فرمود: محروم و بی‌بهره کسی است که از خیر و برکت این شب محروم بماند.(1)

این گزارش احیاء را اثبات می کند

از طرفی دیگر پيامبراسلام‏-صلى الله عليه وآله در دهه آخر ماه رمضان اعتكاف مى‏كرد و دستور مى‏داد رختخوابش را برچينند و چادرى در مسجد بر پا كنند و هميشه مى‏فرمود: «ده روز اعتكاف در ماه رمضان، برابر با دو حج و دو عمره است».(2)

حضرت علي (ع) در خصوص اعتكاف پيامبرگرامي اسلام (ص) مي فرمايند: «فلم يزل يعتكف في العشرالا و اخر من رمضان حتي توفاه الله.
ترجمه: پس پيامبر اكرم (ص) هميشه در دهه آخر ماه رمضان در حال اعتكاف بود تا آن وقت كه خداوند جان او را گرفت».(3)

1. ابن حیون، نعمان بن محمد مغربی، دعائم الإسلام و ذکر الحلال و الحرام و القضایا و الأحکام، محقق، مصحح، فیضی، آصف، ج 1، ص 282،‏ قم، مؤسسة آل البیت علیهم السلام، چاپ دوم، 1385ق. «أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ ... وَ كَانَ يُوقِظُ أَهْلَهُ لَيْلَةَ ثَلَاثٍ وَ عِشْرِينَ وَ كَانَ يَرُشُّ وُجُوهَ النِّيَامِ بِالْمَاءِ فِي تِلْكَ اللَّيْلَةِ وَ كَانَتْ فَاطِمَةُ ع لَا تَدَعُ أَحَداً مِنْ أَهْلِهَا يَنَامُ تِلْكَ اللَّيْلَةَ وَ تُدَاوِيهِمْ بِقِلَّةِ الطَّعَامِ وَ تَتَأَهَّبُ‏ لَهَا مِنَ‏ النَّهَارِ وَ تَقُولُ مَحْرُومٌ‏ مَنْ حُرِمَ خَيْرَهَا».

2. اعْتِكافُ عَشْرٍ فى‏ شَهْرِ رَمَضانَ يَعْدِلُ حَجَّتَيْنِ وَ عُمْرَتَيْنِ»:; وسائل الشيعة، ج 10، ابواب الاعتكاف و اللمعة الدمشقيه، كتاب الاعتكاف

3. بحار الانوار ، ج94، ص7.

درباره ائمه نیز چنین مواردی داریم
درباره احیاء
امام باقر علیه‏السلام فرمود: «هر کس شب قدر را احیا بدارد، خداوند مهربان گناهان او را مى‏آمرزد.» و شیخ عباس قمى نقل کرده که «امام باقر علیه‏السلام در شب بیست و یکم و بیست و سوم تا نیمه شب دعا می ‏خواند و آن گاه به نماز مى‏پرداخت.»(1)

همچنین در مورد اینکه در مسجد این احیاء در مسجد برگزار میشود داریم که :
یحیى بن رزین نقل نموده که «کانَ اَبُو عَبْدِ اللّهِ مَریضا مُدْنِفا فَأَمَرَ فَأُخْرِجَ اِلى مَسْجِدِ رَسُولِ اللّهِ فَکانَ فیهِ حَتّى أَصْبَحَ لَیْلَةَ ثَلاثٍ وَ عِشْرینَ مِنْ شَهْرِ رَمَضانَ؛(2)

ترجمه: امام صادق علیه‏السلام بیمارى شدیدى داشت، دستور داد او را به مسجد پیامبر صلی ‏الله‏ علیه ‏و‏آله [با همان حال] ببرند. پس حضرت تا صبح شب بیست و سوم ماه رمضان در آنجا باقى ماند.»

1.مفاتیح الجنان، اعمال شب 21، ص 425.
2.بحار الانوار، ج 94، ص 4، ذیل روایت 4

1. مجمع البيان، ج 10، ص 519.
2. ترجمه الميزان، ج‏20، ص: 566

در گزارشی نیز آمده که شخصی به نام جهنی به رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله معروض داشت كه: منزل من از مدينه دور است، پس شبى را به من بفرماى تا به آنجا درآيم، پيمبر او را فرمود تا در شب بيست و سوّم به مدينه در آيد.(1)
این روایت حاکی از آن است که مردم و حتی مردم بیرون مدینه در شب نوزدهم به مدینه می آمدند، چرا که جهنی اصرار می کند من فقط یک شب می توانم بیایم، و پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم پس از اصرار وی می فرمایند شب بیست و سوم بیا.
اینکه شب نوزدهم از شهروند بیرونی به مدینه بیاید قطعا برای دید و بازدید نیست بلکه برای انجام مراسم شب قدر است که در مدینه بر گزار می شده است.

1.من لا يحضره الفقيه، ترجمه غفارى، على اكبر و محمد جواد و بلاغى، صدر، ج‏2، ص508

پرسش:
آیا در روایات اشاره ای به این شده است که اهل بیت و به خصوص پیامبر، چگونه مراسم احیاء شب قدر را برگزار می کردند.؟

پاسخ:
گزارشات حاکی از آن است که معصومین (علیهم السلام) هم به احیاء شب قدر اشاره کرده اند و هم به این که این احیاء در مسجد واقع شود.

«أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ ... وَ كَانَ يُوقِظُ أَهْلَهُ لَيْلَةَ ثَلَاثٍ وَ عِشْرِينَ وَ كَانَ يَرُشُّ وُجُوهَ النِّيَامِ بِالْمَاءِ فِي تِلْكَ اللَّيْلَةِ وَ كَانَتْ فَاطِمَةُ ع لَا تَدَعُ أَحَداً مِنْ أَهْلِهَا يَنَامُ تِلْكَ اللَّيْلَةَ وَ تُدَاوِيهِمْ بِقِلَّةِ الطَّعَامِ وَ تَتَأَهَّبُ‏ لَهَا مِنَ‏ النَّهَارِ وَ تَقُولُ مَحْرُومٌ‏ مَنْ حُرِمَ خَيْرَهَا»؛ پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله) شب بیست و سوم ماه مبارک رمضان، خانواده خود را از خواب بیدار می‌کرد و بر صورت کسانی که خواب بودند آب می‌پاشاند. در احوال حضرت فاطمه زهرا (سلام الله علیها) نیز نقل شده است که ایشان نمی‌گذاشت کسی در این شب بخوابد. ایشان به همین مقصود، به خانواده خود غذای کم می‌داد و از روز قبل آن، خود را برای آن شب آماده می‌کرد و می‌فرمود: محروم و بی‌بهره کسی است که از خیر و برکت این شب محروم بماند.(1)

از طرفی دیگر پيامبراسلام ‏(صلى الله عليه وآله) در دهه آخر ماه رمضان اعتكاف مى‏ كرد و دستور مى‏ داد رختخوابش را برچينند و چادرى در مسجد بر پا كنند و هميشه مى ‏فرمود: «ده روز اعتكاف در ماه رمضان، برابر با دو حج و دو عمره است.»(2)

حضرت علي (علیه السلام) در خصوص اعتكاف پيامبرگرامي اسلام (صلی الله علیه و آله) مي فرمايند: «فلم يزل يعتكف في العشرالا و اخر من رمضان حتي توفاه الله.»؛ پس پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) هميشه در دهه آخر ماه رمضان در حال اعتكاف بود تا آن وقت كه خداوند جان او را گرفت.»(3)

درباره ائمه نیز چنین مواردی داریم به عنوان مثال:
امام باقر (علیه السلام) فرمود: «هر کس شب قدر را احیا بدارد، خداوند مهربان گناهان او را مى‏ آمرزد.» و شیخ عباس قمى نقل کرده که «امام باقر (علیه ‏السلام) در شب بیست و یکم و بیست و سوم تا نیمه شب دعا می ‏خواند و آن گاه به نماز مى‏ پرداخت.»(4)

همچنین در مورد این که در مسجد این احیاء در مسجد برگزار می شود داریم که :
یحیى بن رزین نقل نموده که «کانَ اَبُو عَبْدِ اللّهِ مَریضا مُدْنِفا فَأَمَرَ فَأُخْرِجَ اِلى مَسْجِدِ رَسُولِ اللّهِ فَکانَ فیهِ حَتّى أَصْبَحَ لَیْلَةَ ثَلاثٍ وَ عِشْرینَ مِنْ شَهْرِ رَمَضانَ«؛ امام صادق (علیه‏ السلام) بیمارى شدیدى داشت، دستور داد او را به مسجد پیامبر (صلی ‏الله‏ علیه ‏و‏آله) [با همان حال] ببرند. پس حضرت تا صبح شب بیست و سوم ماه رمضان در آن جا باقى ماند.»(5)
در گزارشی نیز آمده که شخصی به نام جهنی به رسول خدا (صلی ‏الله‏ علیه ‏و‏ آله) معروض داشت كه: منزل من از مدينه دور است، پس شبى را به من بفرماى تا به آن جا در آيم، پيمبر او را فرمود تا در شب بيست و سوّم به مدينه در آيد.(6)
این روایت حاکی از آن است که مردم و حتی مردم بیرون مدینه در شب نوزدهم به مدینه می آمدند، چرا که جهنی اصرار می کند من فقط یک شب می توانم بیایم، و پیامبر (صلی ‏الله‏ علیه ‏و‏آله) پس از اصرار وی می فرمایند شب بیست و سوم بیا.
این که شب نوزدهم شخصی خارج از شهر به مدینه بیاید قطعا برای دید و بازدید نیست بلکه برای انجام مراسم شب قدر است که در مدینه برگزار می شده است.

ـــــــــــــــــــــــــــــ
(1) قاضی نعمان، نعمان بن محمد مغربی، دعائم الإسلام و ذکر الحلال و الحرام و القضایا و الأحکام، محقق، مصحح، فیضی، آصف، ج 1، ص 282،‏ قم، مؤسسة آل البیت علیهم السلام، چاپ دوم، 1385ق.
(2) شیخ صدوق(: 381 ق‏)،من لا يحضره الفقيه‏، ، محقق / مصحح: غفارى، على اكبر، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم‏، قم، : 1413 ق‏، چاپ:دوم، ج2، 188‏؛ قاضی نعمان، همان، ص286.
(3) ثقفی، ابرهیم بن محمد(283ق) الغارات، القدمیه، مصحح حسینی عبدالزهرا، دارالکتاب الاسلامی، قم، 1410، چاپ اول، ج1، ص159؛ مجلسی، بحارالانوار، داراحیاءالتراث العربی، بیروت، 1403ق، چاپ دوم، ج94، ص7.
(4) مفاتیح الجنان، اعمال شب 21، ص 425.
(5) بحار الانوار، پیشین، ج 94، ص 4، ذیل روایت 4.
(6) من لا يحضره الفقيه، ترجمه غفارى، على اكبر و محمد جواد و بلاغى، صدر، ج‏2، ص508.

کلید واژه: اهل بیت، مراسم احیاء، شب قدر