جمع بندی آیا اطاعت از خدا نیاز به انگیزه دارد؟

سوال:
هر فرد دین داری وظیفه ی اطاعت از خدا را دارد. و می دانیم حد اقل در قرآن در قبال اطاعت از خدا به انسان پاداش دنیوی و اخروی تعلق می گیرد. حال آیا نیاز هست که حتما برای اطاعت از خدا انتظار پاداش از خدا داشته باشیم؟ وگرنه در غیر این صورت کسی انگیزه ای برای اطاعت کردن ندارد؟ یکی از دوستانم می گفت وقتی از خدا اطاعت می کنم(مثلا انجام کار نیک دوری از گناه و عبادات ) خدا چیزی بهم نمیدهد در نتیجه طعم اطاعت از خدا رو نمی چشم و اطاعت از خدا برایم جذابیت ندارد.
آیا بنده ای که بدون چشم داشت پاداش خدا را اطاعت کند بهتر از بنده ای نیست که چنین انتظاری دارد؟

پاسخ:
سلام علیکم
هر فعلی که از فاعل مختار سر می‌زند محتاج به علت غایی است. بدین معنا که فعل اختیاری انسان معلولی است که نیاز به هدف و غایت دارد. هدفی که برای آن و به خاطر آن، فعل ایجاد می‌شود. به هدف مورد نظر و مطلوب فاعل، که معلول را برای آن و به خاطر آن ایجاد می‌کند، غایت می‌گویند. در میان اهداف و انگیزه‌هایی که در فاعل‌های مختار در قبال انجام عبادات و ترک محرمات (به طور کلی انجام فرامین الهی) دیده می‌شود،

می‌توان به سه گونه انگیزه کلی اشاره کرد:
1- انگیزه‌ی به دست آوردن بهشت و نعمتهای بهشتی
2- انگیزه‌ی دور شدن از عذاب و عقاب الهی
3- انگیزه‌ی شکر و سپاس از نعمتهای خداوند. این سه انگیزه در یک ردیف نبوده، با توجه به سطح معرفت فاعل‌های مختار رقم می‌خورد. دسته بندی فوق برگرفته از بیان شریف امیر المومنین علیه السلام است که فرمود: [=Traditional Arabic][=Traditional Arabic]َ قَالَ ع‏ إِنَّ قَوْماً عَبَدُوا اللَّهَ‏ رَغْبَةً فَتِلْكَ‏ عِبَادَةُ التُّجَّارِ وَ إِنَّ قَوْماً عَبَدُوا اللَّهَ رَهْبَةً فَتِلْكَ عِبَادَةُ الْعَبِيدِ وَ إِنَّ قَوْماً عَبَدُوا اللَّهَ شُكْراً فَتِلْكَ عِبَادَةُ الْأَحْرَار(1)
«عده ای از شوق بهشت خدا را عبادت می کنند که این عبادت تجار است. و عده ای از خوف جهنم خدا را عبادت می کنند که این عبادت عبید و بردگان است. و عده ای نه از شوق بهشت و نه از خوف جهنم بلکه از روی شکر و از روی اینکه خدا را اهل عبادت یافتند خدا را عبادت می کنند که این عبادت آزادگان است»

بر طبق این دسته بندی، انگیزه‌ی دو دسته اول، کاملا با انگیزه دسته سوم متفاوت است. افرادی که جزء دسته سوم هستند، طرز فکرشان به گونه‌ای است که حتی اگر بهشتی نباشد یا حتی اگر جهنمی به کار نباشد باز هم به اطاعت خدا می‌پردازند چون وظیفه‌ی خود می‌دانند؛ عبادت می‌کنند اطاعت می‌کنند چون باید این کار را بکنند در این مدل، تاجر مآبانه یا عبیدانه کاری را انجام نمی‌دهند.

امیرالمومنین علیه السلام در بیان دیگری می‌فرمایند: [=Traditional Arabic][=Traditional Arabic]إلهي ما عبدتك خوفا من نارك و لا طمعا في جنتك و لكن وجدتك أهلا للعبادة فعبدتك(2)
تقریبا همان مضمون تکرار شده است منتهی از زاویه‌ی دیگری اطاعت و بندگی دسته سوم را به تصویر کشیده اند؛ یعنی ما خداوند را اطاعت و عبادت می‌کنیم چون خداوند شایسته عبادت است و کس دیگری این شایستگی را ندارد.

ما وقتی با یک اثر هنری فاخر مواجه می‌شویم و آن را خاضعانه می‌ستاییم آیا لازم است این ستایش و تمجید، انگیزه‌ای جز این که این اثر شایسته چنین تمجید و تقدیری است، داشته باشد؟! آیا با تمجید و ابراز احساساتی که ما در مقابل این اثر از خود نشان می‌دهیم، بهره‌ای از صاحب اثر به ما می‌رسد یا ضرری از ما دفع می‌شود؟!! بندگی خداوند و اطاعت از او نیز اینچنین است. [=Traditional Arabic][=Traditional Arabic]

در کلمات منقول از اهلبیت (علیهم السلام)، انگیزه‌ی دیگری به نام انگیزه محبت دیده می‌شود که هیچ سنخیتی با انگیزه پاداش و خوف از عذاب ندارد. با انگیزه‌ی محبت حتی اگر هیچ غنیمت و بهره‌ پاداشی از این عبادت برده نشود، باز شخص محب، آن را انجام خواهد داد. کلام امیرالمومنین (علیه اسلام) در این مورد نیز گویای همین نکته است: [=Traditional Arabic][=Traditional Arabic]وَ إِنْ [إذا] أَدْخَلْتَنِي النَّارَ أَعْلَمْتُ أَهْلَهَا أَنِّي‏ [=Traditional Arabic]أُحِبُّك‏ (3)[=Traditional Arabic][=Traditional Arabic][=Traditional Arabic]
[=Traditional Arabic][=Traditional Arabic][=Traditional Arabic]اگر مرا به آتش دوزخ برى اهل آتش را آگاه خواهم كرد كه من تو را دوست مى ‏داشتم

پس حداقل سه انگیزه را می‌توان یافت که در آن انسان به دنبال پاداش و اغراض منفعت طلبانه نیست بلکه یا به انگیزه‌ی شکر و سپاس‌ از خداوند انجام می‌شود یا به انگیزه‌ی شایسته‌ بودن خداوند برای این اطاعت، و یا به انگیزه‌ی محبت.

منابع:
1.[=Traditional Arabic][=Traditional Arabic](نهج البلاغه صبحی صالح، ص 510)
2.[=Traditional Arabic][=Traditional Arabic]‏[=Traditional Arabic][=Traditional Arabic](بحار الانوار، ج67، ص 186)
3.[=Traditional Arabic][=Traditional Arabic][=Traditional Arabic](اقبال الاعمال، ج2، ص 686)