جمع بندی در هنگام وضو، گفتن ذکر وضو ارجح است یا قرائت قرآن؟

کارشناس بحث: استاد آلاء

بسم الله الرحمن الرحیم
عرض سلام و ادب خدمت دوست محترم
و آرزوی سلامتی و موفقیت برای شما
پاسخ اول:
اما در پاسخ به سوال شما باید عرض کنم، ابتدائا باید به سراغ روایت مورد اشاره برویم روایتی که شما متن آن را اینچنین نقل کرده اید:
« امام رضا علیه السلام می فرمایند: هر مومنی که هنگام وضو گرفتن سوره قدر را بخواند از گناهانش خارج می شود مانند ان روزی که از مادر زاده شد.»
مهمترین مساله در رویارویی با روایات؛ بحث سند یابی و مصدر یابی روایات است. تحقیق جامعی در منابع حدیثی و نیز تفسیری شیعه و اهل سنت در خصوص متن این روایت انجام شد، در منابع حدیثی در بخش « آداب وضو» و در منابع تفسیری در بخش« فضایل سور» اما متن این روایت در هیچ منبع حدیثی فقهی و یا تفسیری یافت نشد، مگر در کتاب « الفقه المنسوب الی الامام الرضا علیه السلام» در صفحه 70 این کتاب.
اما دوست بزرگوار در همین کتاب و پیش از نقل این بخش این بخش از روایت؛ به موارد مورد اشاره شما که در ذیل سوال به عنوان دعاهایی که در مفاتیح الجنان مرحوم مجلسی هم به آن اشاره شده است در روایات دیگر اشاره شده است؛ اما سند این روایات بیشتر به کتاب « کافی» از مرحوم کلینی بر میگردد.
خوب است بدانید در بین کتب روائی شیعه، چهار کتاب از ارزش و اعتبار بیشتری نسبت به سایر کتب روائی برخوردارند:
کتاب کافی از مرحوم کلینی، کتاب من لا یحضره الفقیه از شیخ صدوق، کتاب الاستبصار فیما اختلف من الاخبار و تهذیب الاحکام از مرحوم طبرسی.
و چون روایات نقل شده با موضوع ادعیه از کتاب کافی نقل شده است دارای اعتبار و صحت بالاتری نسبت به روایت مورد اشاره شما با مضمون خواندن سوره قدر در ضمن وضو است.
بنابراین در اولین گام، در مورد مقایسه قرار دادن سند این دو بخش از عمل، سند روایات دعا معتبرتر است پس این عمل بهتر است وارحج است بر خواندن سوره قدر در هنگام وضو.

بسم الله الرحمن الرحیم
پاسخ دوم
به غیر از مساله اعتبار منابع و کتبی که این دو عمل( خواندن ادعیه خاص در حین وضو و خواندن سوره قدر در حین وضو) یکی دیگر از مواردی که خواندن دعا را بر خواندن سوره ارجح می دارد این مساله است که روایت خواندن ادعیه وضو در چندین کتاب روائی با سندهای مختلف نقل شده است و از راه های گوناگون و راویان مختلف این روایات منقول است از جمله این که سندی که در کتاب کافی از این روایت عرضه شده است با سندی که این روایت در کتاب وافی مرحوم فیض کاشانی دارد متفاوت است اما در خصوص فضیلت خواندن سوره قدر تنها روایت مورد اشاره در چهار منبع روائی نقل شده که سه منبع به غیر از اصل منبع که کتاب فقه منسوب به امام رضا است؛ این روایت را دقیقن به نقل از همین کتاب بیان کرده اند و ظاهرن روایت یک منبع بیشتر ندارد و اصطلاحن منفرد است .
به عبارت دیگر همین که روایتی دارای سندهای بیشتر و متفاوت تری نسبت به روایت دیگری که تنها یک سند در نقل آن وجود دارد باشد، این روایت احتمال بیشتری بر صحت مضمون دارد . البته در صورتی که سند این روایت منفرد در زمره سندهای صحیح و سندهای سایر احادیث مورد مقایسه از اسناد ضعیف یا مرسل نباشد.

بسم الله الرحمن الرحیم
پاسخ سوم
اما شما دوست عزیز در متن اصلی سوال؛ بدون اشاره به روایت فضیلت سوره قدر به طور کلی سوال نموده اید که بهتر است در هنگام وضو قرآن خوانده شود یا قرائت دعای وضو؟
اگر اجازه بدهید به این سوال شما به شکل کلی پاسخ بدهم.
ببینید دوست عزیز؛ ما در مباحث مربوط به اعمال مستحبی یک بحث دقیقی داریم که در روایات پیامبر اکرم صی الله علیه و آله و سایر ائمه به آن اشاره شده است و آن بحث این است که در خصوص اعمال و کارهای مستحبی و اذکار و ادعیه؛ اگر می خواهیم به ثواب ها و اثرات بشارت داده شده از انجام آن برسیم باید حتمن و حتمن مثل و عین دستورالعمل ارائه شده در کتب مورد اعتبار ادعیه و یا امور مستحبی عمل کنیم.
این که ما قرآن بخوانیم قطعن دارای فضیلت و نور و ثواب برای همه ماست و خود قرآن نیز می فرماید: تا می توانید قرآن بخوانید اما در هنگام وضو و برای بهره مندی بیشر از ثواب هایی که خواندن اذکار و اوراد دارد امام معصوم بنابر آنچه از علم الهی به آن رسیده است این برداشت را نموده که شما اگر این دعا را بخوانید ( همان ادعیه ای که جناب عالی در متن سوال به آن اشاره کرده اید) از ثواب و نور و معنویت بیشتری برخوردار می گردید. دقیقن مانند یک پزشک حاذق که تشخیص بهتری نسبت به سایر افراد دارد. پس بهتر است اگر به ائمه خود به چشم امام مفترض الطاعه نگاه می کنیم؛ و در صورتی که در طلب دست یابی به بالاترین درجات معنوی و اعتقادی هستیم از نسخه های صحیح توصیه شده از سوی همین عزیزان استفاده کنیم .

بسم الله الرحمن الرحیم

پاسخ چهارم

اما در خصوص این مساله که در این روایت به آن اشاره شده است که خواندن این سوره قرآن در هنگام وضو می تواند گناهان فرد را مانند روزی که از مادر خلق شده است پاک کند لازم است

خدمت شما دوست عزیز عرض کنم که در آِیات کریمه قرآن؛ آیات متعددی وجود دارد که این مطلب را بیان می دارد که هر عملی در ترازوی سنجش خداوند قرار می گیرد ولو به اندازه یک خردل باشد مانند

آیه سوره لقمان :16«يا بُنَيَّ إِنَّها إِنْ تَكُ مِثْقالَ حَبَّةٍ مِنْ خَرْدَلٍ فَتَكُنْ في‏ صَخْرَةٍ أَوْ فِي السَّماواتِ أَوْ فِي الْأَرْضِ يَأْتِ بِهَا اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ لَطيفٌ خَبيرٌ» و آیات دیگری با این مضمون.

حال آیا به نظر شما مواردی مانند مفهوم روایت فوق که بیان می دارد که با خواندن یک سوره در عرض چند دقیقه می توان تمامی گناهان قبل خود از ابتدا تا زمان حال را پاک نمود با مفهوم این روایات سازگار

است ؟

در پاسخ باید عرض کنم که خیر. آیات در بیان این نکته هستند که تمامی اعمال خوب و بد ما جداگانه در ترازوی عدل الهی حاضر می شود و هیچ عملی

همانند یک غلط گیر نمی تواند گناهان سابق ما را محو نماید . با این بیان پس باید با مفهوم روایت هایی مثل روایت بالا چه کرد؟؟

در اینجا دانشمندان علم حدیث بیان می دارند که مفهوم این احادیث را باید به ضمیمه یک قید در نظر گرفت و آن قید کلمه « رجائاً» ا ست به معنای به

امیده. یعنی انسان با این که می داند خداوند عادل است و به ذره مثقال اعمال می پردازد اما با این حال به رحمت او امید دارد و مضمون روایاتی مانند

روایت بالا را به امید رسیدن به وعده ای که امام معصوم در ضمن این روایت بیان نموده اند انجام می دهد .

موفق باشید .

سوال:
آیا در هنگام گرفتن وضو بهتراست دعاهایی ماثور خوانده شود و یا بهتراست همراه با تلاوت قرآن باشد؟ چنانکه در مورد سوره قدر آمده است که اگر هنگام وضو خوانده شود فرد مانند روزی که از مادر زائیده شده است از گناهان پاک می شود؟

پاسخ:
در بیان مقایسه در ثواب بیشتر این دو عمل ابتدا به بررسی استناد این دو دسته روایت می پردازیم:
روایت مورد اشاره در موضوع ثواب سوره­ی قدر در حین انجام وضو چنین است:
« امام رضا ( علیه السلام)‌ می فرمایند: هر مومنی که هنگام وضو گرفتن سوره قدر را بخواند از گناهانش خارج می شود مانند ان روزی که از مادر زاده شد.»
مهمترین مساله در رویارویی با روایات؛ بحث سند یابی و مصدر یابی روایات است. تحقیق جامعی در منابع حدیثی و نیز تفسیری شیعه و اهل سنت در خصوص متن این روایت انجام شد، در منابع حدیثی در بخش « آداب وضو» و در منابع تفسیری در بخش« فضایل سور» اما متن این روایت در هیچ منبع حدیثی فقهی و یا تفسیری یافت نشد، مگر در کتاب « الفقه المنسوب الی الامام الرضا ( علیه السلام )».(۱)
در مقابل روایاتی که به بیان ادعیه هنگام وضو اشاره دارند و در مفاتیح الجنان مرحوم مجلسی هم به آن اشاره شده است؛ سند آنها بیشتر به کتاب « کافی» از مرحوم کلینی بر میگردد؛ در بین کتب روائی شیعه، چهار کتاب از ارزش و اعتبار بیشتری نسبت به سایر کتب روائی برخوردارند:
کتاب کافی از مرحوم کلینی، کتاب من لا یحضره الفقیه از شیخ صدوق، کتاب الاستبصار فیما اختلف من الاخبار و تهذیب الاحکام از مرحوم طبرسی.
و چون روایات نقل شده با موضوع ادعیه از کتاب کافی نقل شده است دارای اعتبار و صحت بالاتری نسبت به روایت با مضمون خواندن سوره قدر در ضمن وضو است.
بنابراین در اولین گام، در مورد مقایسه قرار دادن سند این دو بخش از عمل، سند روایات دعا معتبرتر است پس این عمل بهتر است و ارحج است بر خواندن سوره قدر در هنگام وضو.
به غیر از مساله اعتبار منابع و کتبی که این دو عمل( خواندن ادعیه خاص در حین وضو و خواندن سوره قدر در حین وضو) یکی دیگر از مواردی که خواندن دعا را بر خواندن سوره ارجح می دارد این مساله است که روایت خواندن ادعیه وضو در چندین کتاب روائی با سندهای مختلف نقل شده است و از راه های گوناگون و راویان مختلف این روایات منقول است از جمله این که سندی که در کتاب کافی از این روایت عرضه شده است با سندی که این روایت در کتاب وافی مرحوم فیض کاشانی دارد متفاوت است اما در خصوص فضیلت خواندن سوره قدر تنها روایت مورد اشاره در چهار منبع روائی نقل شده که سه منبع به غیر از اصل منبع که کتاب فقه منسوب به امام رضا است؛ این روایت را دقیقا به نقل از همین کتاب بیان کرده اند و ظاهرن روایت یک منبع بیشتر ندارد و اصطلاحن منفرد است .به عبارت دیگر همین که روایتی دارای سندهای بیشتر و متفاوت تری نسبت به روایت دیگری که تنها یک سند در نقل آن وجود دارد باشد، این روایت احتمال بیشتری بر صحت مضمون دارد . البته در صورتی که سند این روایت منفرد در زمره سندهای صحیح و سندهای سایر احادیث مورد مقایسه از اسناد ضعیف یا مرسل نباشد.
اما در خصوص این مساله که در روایت خواندن سوره­ی قدر در حین وضو به آن اشاره شده است که خواندن آن؛ گناهان فرد را مانند روزی که از مادر خلق شده است پاک کند لازم است این نکته بیان شود که در آیات کریمه قرآن؛ این مطلب بارها تکرار شده است که هر عملی در ترازوی سنجش خداوند قرار می گیرد ولو به اندازه یک خردل باشد مانند:
«يا بُنَيَّ إِنَّها إِنْ تَكُ مِثْقالَ حَبَّةٍ مِنْ خَرْدَلٍ فَتَكُنْ في‏ صَخْرَةٍ أَوْ فِي السَّماواتِ أَوْ فِي الْأَرْضِ يَأْتِ بِهَا اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ لَطيفٌ خَبيرٌ»(۲)
«پسرم! اگر به اندازه سنگينى دانه خردلى (كار نيك يا بد) باشد، و در دل سنگى يا در (گوشه‏اى از) آسمانها و زمين قرار گيرد، خداوند آن را (در قيامت براى حساب) مى‏آورد؛ خداوند دقيق و آگاه است!» و آیات دیگری با این مضمون.
تمامی این آیات در بیان این نکته هستند که تمامی اعمال خوب و بد ما جداگانه در ترازوی عدل الهی حاضر می شود و هیچ عملی
همانند یک غلط گیر نمی تواند گناهان سابق ما را محو نماید . با این بیان پس باید برای تبیین مفاهیم چنین روایاتی دانشمندان علم حدیث بیان می دارند که مفهوم این احادیث را باید به ضمیمه یک قید در نظر گرفت و آن قید کلمه « رجائاً» است به معنای به
امیدواری حین انجام عمل. یعنی انسان با این که می داند خداوند عادل است و به ذره مثقال اعمال می پردازد اما با این حال به رحمت او امید دارد و مضمون روایاتی مانند روایت فوق را به امید رسیدن به وعده ای که امام معصوم در ضمن این روایت بیان نموده اند انجام می دهد.
نتیجه گیری
در ترجیح بین دو انجام دو عمل مستحب در حین وضو؛ یکی خواندن سوره قدر به دلیل وجود روایتی که بیان می دارد ثواب این عمل انقدر زیاد است که گناهان انسان را مانند زمانی که از مادر زائیده شده است پاک می کند و نیز خواندن ادعیه­ی حین وضو که در کتب ادعیه مانند مفاتیح الجنان ذکر شده است؛ اولا به دلیل وجود روایات مربوط به ادعیه در کتب معتبر و نیز تکرار آن در کتب روایی ترجیح با انجام وضو همراه با ادعیه موجود در کتاب های معتبر حدیثی و دعایی است. علاوه بر این انجام وضو به همراه تلاوت سوره هایی از قرآن مانند سوره قدر به قصد رسیدن به ثواب آن باید «رجائا »‌صورت گیرد.

منابع:
۱.منسوب به علی بن موسی الرضا علیه السلام، الفقه المنسوب الی الامام الرضا علیه السلام ، مشهد: موسسه آل البیت علیه السلام ، 1406 ق ، ص۷۰.
۲.لقمان:۳۱/۱۶