سیر تاریخی القاب علماء
تبهای اولیه
سیر تاریخی القاب علماء از دوره قاجار تا ابتدای قیام پانزده خرداد ،در ایران ،چگونه سیری است؟
سير تاريخي القاب علماء : در بازکاوی نام ها و القاب علماء و دانشمندان دینی به بعضی از نام ها بر می خوریم که دانستنی اند . تقریبا می توان لقب عالم را جزو نخستین القابی دانست که متداول میان دانشمندان دینی بود . مثلا درباره امام رضا علیه السلام ،از او تعبیر به عالم آل محمد می شد . می توان گفت این تعبیر پس از پیروزی های حضرت درمناظرات دینی بوده است .پس تعبیر« عالم » شاید نخستین تعبیری است که از یک دانشمند دینی شده است . گرچه ما پیش از امام رضا علیه السلام لقب «زین الجتهدین » را برای امام کاظم علیه السلام می بینیم اما از آنجا که در روایات اسلامی ،امیرالمومنین علیه السلام از مامون عباسی تعبیربه « عالم خاندان عباسی » کرده است ،پس پیشینه کلمه عالم از دیگر واژهای مربوط به القاب و کنیه ها بیشتر است . علاوه برآن از احباریهود هم تعبیر به عالم می شد . بعد از این دوره ما با واژه « شیخ » آشنا می شویم . البته از یاد نبریم که از دوره ائمه تا دوران غیبت صغری که این واژه آرام آرام گسترش می یابد از دیگر عالمان ،معمولا با واژه خاصی یاد نشده است . اما در غیبت صغری واژه « شیخ » کم کم گسترش یافته و تقریبا در قرن چهارم اغلی عالمان دینی بویژه در شیعه ،با نام شیخ از آنها یاد می شده است . مانند شیخ صدوق ،شیخ طوسی ، شیخ مفید . د راین بین از سادات عالم با تعابیری بسیار ساده نام برده می شد مانند سید رضی ،سید مرتضی که آنها را « شریف » به معنی « سید » یا همان سید ،می خواندند . البته در دوران بعد بعضی از سادات دارای القابی چون« صدر» شدند .این ها افرادی بودند که متکفل امور سید ها محسوب می شدند . در بین اهل سنت از تعابیری به مانند « برهان المله و الدین » می توان برای عالمان دینی نام برد . که البته این واژه گسترده نبوده است . در دورهای بعدی ،القابی چون «تاج الاسلام » را شاهدیم . این لقب در موارد زیادی به کار برده نشده است . القابی مانند « آقا » هم به افراد عالم منتسب شده است . شمس الواعظین و امام الملة و الدین و عبارات این چنینی عموما در دوران قاجار به چشم می آید . در ادامه لازم به ذکر است که لقب ثقه الاسلام را مورد اشاره قرار دهیم که بویژه در قرن چهارم ،برافرادی اطلاق می شده است ، مانند ثقة الاسلام کلینی و ثقة الاسلام صدوق . این لقب را می توان میان عالمان دینی قرن چهاردهم دید . برنام یا لقب دیگری که بسیار دیده می شد ،« علامه » بود که در عصرهای مختلف بر عالمان فرهیخته ،اطلاق می شده است . مانند علامه مجلسی و علامه امینی و ... . اما لقب حجة الاسلام را شاید نخستین بار بتوان در « حجة الاسلام غزالی » امام شافعیان دید . و گویا قبل از آن این لقب به کار برده نشده است . ( انشاء الله ادامه دارد )
[="]نکاتی خواندنی:[/][="]
[/][="]ساده نگری در بحث القاب علما و وارد شدن در دایره القاب یکی از مشکلات و در واقع کاستی های حوزه علمیه است. اگر این کار به همین منوال پیش برود در آینده حوزه با مشکلات جدی مواجه خواهد شد. مشکلی که امروزه شاید خیلی مورد توجه قرار نمی گیرد. ساده نگری و ساده پنداری این قضیه –یعنی رسیم کردن القاب علما - امری اشتباه است. اینکه چنین بپندارند که اگر با این لقب گذاری ها تمایز به حقی در حوزه پدید می آید و مراتب علمی و شخصیت افراد مشخص می شود کاری بی فرجام است. طلبه و عالم دینی یک مقام معنوی است و جز در موارد نادری از سوی ائمه به هیچ کس از علما لقب خاصی داده نشده است. البته این بدان معنی نیست که کار با آشفته گی پیش برود و برای کسی لقبی به کار نرود بکله لقب خاص علما، عالم ،فقیه و موارد ا ین چنینی می تواند باشد که حیطه علمی شخص را مشخص می کند. اما استفاده از عناوین تفخیمی که هیچ مشخصه و ممیزه ای برای تشخیص دارنده آن نیست مگر در بین خاص خواص که آنهم کلامشان همه گیر نیست و صدایشان را همه نمی شنوند و در بین عوام سخن آنها بسیار کم شیوع است، امری اشتباه است. یک عالم دینی دارای مراتب علمی و رفتاری است که از سوی مردم عوام قابل مشاهده است. این مردم با توجه به جنبه رفتاری عالم او را مورد توجه قرار داده و گاهی خطابهایی درباره او بکار می برند که خطاب واحد است. یعنی اصلا برای دیگری بکار برده نشده است[/][="]. [/][="]مثل عنوان امام برای امام خمینی برای ایرانیانی که استفاده از کلمه امام را بر عکس اعراب تنها مربوط به ائمه می دانند بلکه در صورتی این کلمه را بکار می برند که جایگاه شخص مورد نظر را بسیار بالاتر از بقیه ببینند. بله این کار درست و قابل ارزش است . چرا که از سوی مردم این لقب بکار برده شده و پشت سر این عنوان علاقه مردمی و اقتدار عالم وجود دارد. [/]
عرض سلام و ادب ؛
ضمن تشکر از مطالب مفیدتان ، یک تعبیر جالب از آیت الله امجد (حفظه الله) نقل می کنم در مورد همین القاب علما ؛
« این القاب از نظر معنای حقیقی اینگونه است که ، آیت الله برای همه چیز است ، سنگ و درخت و دریا هم آیت الله هستند و هر انسانی آیت الله است. اما از آن بالاتر حجة الاسلام است ، حجت اسلام یعنی کسی که آهن را در دستش موم کند ، و آیت الله العظمی ، امام زمان (عج) است. »
التماس دعای فراوان
طارق
انشاء الله باید این بحث پخته تر شود و در نهایت ما حصل آن در قالب نامه ای و یا پیامی برای مراجع عزیز ارسال شود.