كرامت انساني درسيره امام علي (علیه السلام)

كرامت انساني درخلقت
مهمترين گوهري كه خداوند متعال درخلقت انسان به او عطا فرمود«كرامت انساني» است.اين ويژگي مهم كه خداوند افتخار آن را فقط به اشرف مخلوقات خود داد، موجب تمايز انسان از ساير موجودات گرديد و تمام فرشتگان مأمور شدند دربرابر اين كرامت، سرتعظيم فرود آورند. حضرت علي(ع) براين عقيده اند كه خضوع و خشوع و سجده فرشتگان در برابر انسان، به خاطر كرامت او بود و به تعبير ديگر فرشتگان در برابر كرامت انساني به سجده افتادند. امام علي(ع) پس از بيان خلقت انسان توسط خالق يكتا، تصريح مي فرمايند كه:
«آن گاه خداوند سبحان از فرشتگان خواست كه به پيمان خويش عمل كنند و بروصيت الهي گردن بگذارند و در برابر كرامت انساني، به نشانه خضوع و خشوع سجده آورند. پس به آنان گفت:«درمقابل آدم به سجده در آييد...» (1)
بنابر اين آنچه فرشتگان مكلف به سجده و تعظيم در برابر آن شدند، نه گوشت و پوست و استخوان، و نه قامت كشيده انسان، بلكه «كرامت انساني» بود و موجودي كه در برابر اين كرامت سر تعظيم فرود نياورد از درگاه الهي رانده شد و دشمن خدا قلمداد گرديد:
«... پس همگي بي هيچ استثنايي سجده اش كردند جز ابليس» كه كبر ورزيد و با تكيه بر اصل و نژاد برترش بر آدم فخر فروخت و به دام تعصب افتاد چنين بود كه ابليس دشمن خدا، پيشواي متعصبان و بناي مستكبران شد.»(2)
خداوند متعال از ميان تمام موجوداتي كه خلق كرد فقط يكي را برگزيد و عطيه اي به نام «كرامت انساني» به او عطا فرمود و به فرشتگان فرمان داد تا در مقابل اين عطيه باارزش و بي مانند سر تعظيم فرود آورند، تعظيم و سجده، بالاترين مرتبه احترام و خضوع و خشوع است كه جز در برابر خداوند، شرك محسوب مي شود ولي كرامت انساني به حدي داراي ارزش بود كه اين تعظيم به امر خداوند در مقابل آن صورت گرفت و شيطان كه از تعظيم استنكاف ورزيد مورد خشم و غضب الهي قرار گرفت و از درگاه الهي رانده شد.
بدون شك انسان آن گوهر ارزشمند و كرامت والاي انساني را با خود به عرصه اين خاك و زندگي دنيايي اش آورد و اين خصلت والا- كه از روح دميده شده خدا در انسان نشأت مي گرفت، - جزء ماهيت بشر گرديد. بدهي است هركس در اين دنيا نسبت به اين ويژگي منحصر به فرد انسان بي حرمتي روا دارد و كرامت نفس ساير همنوعان خود را پاس نداشته و آن را مورد خدشه قرار دهد سرنوشتي بهتر از ابليس نخواهد داشت.
شناخت كرامت انساني
پي بردن انسان به ارزش و عظمت كرامت نفسي كه در نهاد او به وديعه گذارده شده، يكي از مهمترين مراحل خودشناسي است. انسان تا هنگامي كه به توانائيها و قابليتهاي ذاتي خود پي نبرد و به گوهر ارزشمند كرامت خود واقف نگردد نمي تواند در مسير تكامل و تعالي گام برداشته و آن قابليتها و كرامات نفساني را به فعليت برساند. حضرت علي(ع) در خصوص معرفت انسان به خود مي فرمايند:
«دانا كسي است كه قدر خود را بشناسد و در ناداني مرد اين بس كه پايه (ارزش) خويش را نشناسد»(3)
بدون ترديد غوطه ور شدن انسان در دام دنياي دني و فريفته ظواهر زندگي مادي و تجملات دنيايي شدن، با هدف خلقت الهي و كرامت والايي كه خداوند با دميدن روح خود در انسان، آن را در نهاد بشر به وديعت نهاد، ناسازگار است. حضرت علي(ع) تأكيد مي فرمايند كه مرا نيافريده اند كه چون چارپايان، خوردنيهاي گوارا سرگرمم سازد يا به زيورهاي دنيا فريفته شوم و در چنگال آن گرفتار آيم.(4) اين دنيايي كه در آرزوي آنيم و موجب خشم و خشنودي، مي شود نه خانه ماست و نه جايگاهي است كه ما را براي آن آفريده اند.(5) ارزش و عظمت كرامت انساني و هدفي كه انسان براي آن خلق شده است بسيار بالاتر و والاتر است. حداقل ارزشي كه مي توان براي كرامت نفس انسان تعيين كرد بهشت است:
«آيا آزاده اي نيست كه اين خرده طعام مانده در كام - دنيا- را بيفكند و براي آنان كه درخورش هستند نهد؟ جانهاي شما را بهايي نيست جز بهشت جاودان، پس مفروشيدش جز بدان.»(6)
و فروختن عزت نفس و كرامت انساني به بهاي بهشت، حداقل بهايي است كه فقط انسانهايي كه نگرش كاسبكارانه دارند به آن مبادرت مي ورزند و اولياي خداوند و بزرگان عرفان و معرفت در پي اتصال به كرامت مطلق هستند و حتي به بهشت هم راضي نمي شوند.
جلوه هاي تحقق كرامت انساني
اگرچه كرامت انساني از روح دميده شده خداوند در وجود انسان نشأت گرفته و شايسته است در آخرت نيز به كرامت مطلق ملحق شود اما به حكم عقل و براساس نقل، در اين دنيا نيز اهداف والا و مقدس مدنظر خالق يكتا بوده است. شايد يكي از اهداف مورد نظر شارع مقدس، تحقق كرامت انساني و فعليت بخشيدن به جلوه هاي آن در زندگي دنيايي است. انسان بالفطره موجودي اجتماعي است، بنابراين كرامت انساني بايد در اجتماعات بشري تحقق و تجلي پيدا كند. و از آنجا كه اجتماع بشري ضرورتاً به حاكم و نظام سياسي نياز دارد، در نتيجه تحقق كرامت انساني با نظام سياسي جامعه ارتباط مستقيم پيدا مي كند. يك حكومت ديني و نظام سياسي مبتني بر شرع مقدس، اگر بخواهد در راستاي خواست و فرامين الهي حركت كند بايد يكي از برنامه هايش تحقق كرامت انساني در جامعه باشد و براي اين منظور، لاجرم به راهكارها و شيوه هاي مبتني بر شرع مقدس، نيازمند است. در ادامه بحث به برخي از اين شيوه ها و به عبارت ديگر به برخي از جلوه هاي تحقق كرامت انساني از ديدگاه حضرت علي(ع) مي پردازيم:
1- برابري
تمام انسانها برابر آفريده شده اند و قوم و قبيله، نسب، رنگ پوست، شرايط اقليمي و حتي دين و مذهب، هيچ تأثيري در ماهيت انساني ندارند. اولين گروهي كه بايد اين برابري انسانها را باور كنند و براي تحقق آن گام بردارند حاكمان و نخبگان سياسي جامعه اند. حضرت علي(ع) خطاب به حاكم مصر مي فرمايند:
«و مهرباني بر رعيت و دوستي ورزيدن با آنان و مهرباني كردن با همگان را براي دل خود پوششي گردان و مباش همچون جانوري شكاري كه خوردنشان را غنيمت شماري، چرا كه رعيت دو دسته اند: دسته اي برادر ديني تواند و دسته ديگر در آفرينش با تو همانند».(7)
حضرت علي(ع) حتي براي حاكمان و رهبران جامعه هيچگونه حق تقدمي قائل نشده و به مالك اشتر تصريح مي فرمايند كه:
«بپرهيز از آنكه چيزي را به خود مخصوص داري كه- بهره- همه مردم در آن يكسان است.»(8)
و البته اين يكساني بهره همه مردم حتي حاكمان، فقط در حقوقي است كه خداوند براي انسان- بماهو انسان- قرار داده است و شكي نيست كه در زندگي فردي و اجتماعي هر كس بيشتر تلاش كند بهره بيشتري خواهد برد.
حضرت علي(ع) هنگام خلافت خود روزي در صدد تقسيم بيت المال برآمد، خطاب به مردم فرمود: «اي مردم... از آدم(ع) فرزندي به عنوان غلام يا كنيز متولد نگرديد، تمام مردم آزاده هستند و امروز به خاطر شرايط و مقتضياتي، برخي بنده و مملوك شما قرارگرفته اند... مقداري از اموال مسلمين نزد من جمع شده كه بايد در ميان شما از سياه پوست و سفيدپوست تقسيم شود. بعد حضرت به هر نفر سه دينار داد، مردي از انصار و غلام سياهش كه روز گذشته آزاد شده بود هر كدام سه دينار گرفتند. مرد انصاري اعتراض كرد كه: يا علي، من اين غلام را ديروز آزاد نموده ام آيا سهم مرا با او به يك اندازه مي پردازي؟ امام(ع) پاسخ دادند: من در كتاب خدا نگاه كردم، هيچ برتري بين فرزندان اسماعيل (كه كنيززاده بودند) و فرزندان اسحاق (كه آزاد بودند) نديدم.(9)
برابري، يكي از اصول كرامت انساني و يكي از شيوه هاي ارج نهادن و تحقق كرامت انساني در جامعه به شمار مي رود. همه انسانها به خاطر شرافت و كرامت انساني خود قابل احترامند و همه شهروندان در مقابل قانون از حقوق يكسان برخوردارند.(10)
فضيل بن جعد گويد: «مهمترين عاملي كه موجب دست كشيدن عرب از حمايت حضرت علي(ع) گرديد مسائل مالي بود، زيرا امام(ع) شريف را بر غير شريف و عرب را بر عجم برتري نمي داد و با رؤسا و بزرگان قبايل آن طور كه پادشاهان رفتار مي كردند رفتار نمي كرد و تلاش نمي نمود كسي را (با اعطاي صله و مال) به خود متمايل كند، در حالي كه معاويه عكس اين عمل مي كرد و به همين جهت مردم علي(ع) را ترك كرده و به معاويه مي گرويدند.(11)
حتي نزديكان و ياران حضرت به او گفتند به خاطر تقويت و حفظ نظام نوپاي سياسي، قدري از اين اموال را به آنان كه بيم مخالفت و گريزشان به سوي معاويه مي رود عطاكن، ولي حضرت برآشفت و فرمود:(12)
«مرا فرمان مي دهيد تا پيروزي را بجويم به قيمت ستم كردن درباره آنكه والي اويم؟ به خدا كه نپذيريم تا جهان سرآيد و ستاره اي در آسمان پي ستاره اي برآيد، اگر مال از آن من بود همگان را برابر مي داشتم- كه چنين تقسيم الزامي است- تا چه رسد كه مال، مال خداست.(13)
2- حفظ عزت نفس انساني
مناعت طبع و عزت نفس انساني از گوهرهاي ارزشمند وجود انسان است و تحت هيچ شرايطي نبايد خدشه دار شود. حضرت علي(ع) معتقدند كه در يك حكومت ديني، رهبران و نظام سياسي جامعه بايد با پاي بندي به اصول، مباني و ارزشهاي الهي، اخلاقي و انساني و با سياستگذاري و تصميم گيري در چارچوب همين اصول، زمينه هاي حفظ عزت نفس انساني را در جامعه فراهم آورند و علو اخلاقي مردم را افزايش و تحكيم بخشند. تملق و چاپلوسي از مهمترين آفات عزت نفس انسان به شمار مي رود و معمولا صاحبان قدرت و ثروت، نقش مهمي در ايجاد و اشاعه اين روحيه ايفا مي كنند. امام علي(ع) در نظام سياسي خود بشدت با اين خصيصه مبارزه كرد و همواره به استانداران و فرمانداران خود سفارش مي فرمود: كه اطرافيان خود را چنان بپروريد كه شما را نستايند و بدون جهت شما را شاد ننمايند.(14) روزي مردي در ضمن سخنراني امام بلند شد و حضرت را ستود، از ادامه خطبه چنين بر مي آيد كه حضرت بر آشفتند و به طور ضمني آن مرد را مورد نكوهش قرار دادند. امام ضمن يادآوري اين نكته كه از زشت ترين خوي حاكمان اين است كه خواستار اين باشند كه مردم آنان را دوستدار بزرگمنشي شمارند، فرمود: خوش ندارم كه در خاطر شما بگذرد كه من دوستدار ستودنم و خواهان ستايش شنودن. سپاس خدا را كه بر چنين صفت نزادم و اگر ستايش دوست بودم آن را وا مي نهادم... و بسا مردم كه ستايش را دوست دارند، از آن پس كه در كاري كوشش آرند. ليكن مرا به نيكي مستاييد تا از عهده حقوقي كه مانده است برآيم و واجبها كه برگردنم باقي است ادا نمايم. پس با من چنانكه با سركشان گويند سخن مگوييد وچنان كه با تيزخويان كنند از من كناره مجوييد و با ظاهرآرايي آميزش مداريد و شنيدن حق را بر من سنگين مپنداريد و نخواهم مرا بزرگ انگاريد».(15)
حضرت(ع) هنگام عزيمت به صفين در حال عبور از شهر «انبار» بودند. كشاورزان اين شهر طبق رسوم و تشريفات ايرانيان به استقبال امام(ع) آمدند و ابتدا پيشاپيش آن حضرت دويدند. حضرت دليل اين كار را پرسيدند، آنان پاسخ دادند: بدين كار اميران خود را بزرگ مي شماريم.(16) حضرت ضمن نهي اين عمل خطاب به آنان فرمودند:
«به خدا كه اميران شما از اين كار سودي نبردند و شما در دنيايتان خود را بدان به رنج مي افكنيد و در آخرتتان بدبخت مي گرديد، و...»(17)
در بازگشت از صفين نيز امام(ع) به تيره اي از قبيله «همدان» برخورد كرد، «حرب بن شرحبيل شبامي» كه بزرگ قبيله بود پياده در ركاب حضرت به راه افتاد در حالي كه امام(ع) سوار بود، حضرت خطاب به وي فرمود: برگرد كه اينگونه راه رفتن تو موجب فريفته شدن والي و خواري مومن است. (18)
3- تكريم و احترام به شخصيت انسان
امام (ع) در دستوري خطاب به يكي از ماموران زكات نوشت:
«مسلماني را مترسان و اگر او را خوش نيايد بر سر وي مران و بيش از حق خدا از مال او مستان، چون به قبيله رسي بر سر آب آنان فرود آي و به خانه هاشان در مياي، پس آهسته و آرام سوي ايشان رو تا به ميان آنان رسي، و سلامشان كن و در درود گفتن كوتاهي مكن، سپس بگو بندگان خدا، مرا ولي خدا و خليفه او سوي شما فرستاد تا حقي را كه خدا در مالهايتان نهاده از شما بگيرم، آيا خدا را در مالهاي شما حقي هست تا آن را ادا سازيد و به ولي او بپردازيد؟ اگر كسي گفت نه متعرض او مشو و اگر كسي گفت آري با او برو، بي آنكه او را بترساني يا بيمش دهي يا بر او سخت گيري يا كار را بر او سخت گرداني.آنچه از زر يا سيم به تو دهد بگير واگر او را گاو و گوسفند و شترهاست بي رخصت او ميان آن در مشو كه بيش آن رمه او راست، و چون به رمه رسيدي چونان كسي به ميانشان مرو كه بر رمه چيرگي دارد يا خواهد كه آنها را بيازارد و چارپايان را از جا مگريزان و مترسان و با صاحب آن در گرفتن حق خدا بدرفتاري مكن، پس مال را دو بخش كن و صاحب مال را مميز گردان و هر بخش را كه برداشت متعرض او مشو، پس پيوسته چنين كن تا آنچه از مال او باقي مي آيد حق خدا را ادا كردن شايد. پس حق خدا را ازاو بگير- و اگر گمان زياد كند- و خواهد آنچه را قسمت شده به هم زند بپذير سپس هر دو بخش را به هم بياميز و همچون بار نخست قسمت كن تا حق خدا را از مال او بستاني». (19)
مساله زكات يكي از اركان اقتصادي حكومت امام علي (ع) به حساب مي آمد و فراز فوق بخشي از يكي از فرمانهاي امام (ع) به مامورين زكاتش است. طبق روال معمول بايد محور بحث امام (ع) در نامه فوق، گرفتن ماليات باشد ولي چنانكه مي بينيم نكات اخلاقي، نحوه برخورد انساني و احترام به شخصيت انسانها همه چيز را تحت تاثير قرار داده و محور نامه امام (ع) را به خود اختصاص داده است. يكي از نكات جالب توجه در نامه اين است كه امام(ع) مي فرمايد به صاحب مال بگو:«آيا خدا را در مالهاي شما حقي است تا آن را ادا سازيد و به ولي او بپردازيد؟ اگر كسي گفت نه متعرض او مشو».
اين همه اعتماد به اعراب باديه نشين كه گاهي بر سر يك گوسفند و شتر همديگر را مي كشتند واقعاً اعجاب برانگيز است. طبيعي است كه امام (ع) مي دانست ممكن است برخي از مردم به دروغ بگويند مالي براي پرداخت نداريم و چه بسا مامور امام (ع) ازاين دروغ مردم آگاه باشد، ولي هيچ گاه امام (ع) اجازه تحقيق وتجسس وحتي اجازه وارد كردن شبهه بر پاسخ مردم را نمي دهد و مامورش را مكلف مي كند كه به پاسخ «نه»، اعتماد كند. اعتماد به مردم- حتي اگر شبهه دروغ وجود داشته باشد- بالاترين مصداق تكريم و احترام به شخصيت انساني است و ضمن اينكه اعتماد متقابل مردم و نظام سياسي را افزايش مي دهد. موجب مي شود كه مردم در دفعات بعد شخصيت خود را بالاتر ازآن بدانند كه بخواهند بخاطر امور دنيوي دروغ بگويند. حضرت در نامه اي ديگر خطاب به يكي از مامورين زكاتش مي نويسند: «به او فرمان مي دهم كه -زيردستان خود را- نرنجاند و دروغگوشان نداند و به خاطر امير بودن روي ازايشان برنگرداند». (20)
امام علي (ع) حتي ازاين هم فراتر رفته و مامورين زكات خود را نه تنها به رعايت و حفظ حرمت واحترام مردم سفارش مي نمود، بلكه به آنان تاكيد مي كرد آنچه را براي مردم مطلوب است براي آنان پذيرا باشيد وآنها را از مطلوبشان باز مداريد و حتي تا آنجا كه مي توانيد نيازهاي آنان را برآورده سازيد. حضرت در اين نامه كه باز هم مملو ازنكات اخلاقي وارزشهاي الهي است به مامورينش دستور مي دهد كه پوشش زمستاني وتابستاني و مركب و غلام افراد را به خاطر گرفتن زكات نفروشيد، و اوج نامه هنگامي است كه امام(ع) مي فرمايند:
«و براي درهمي كسي را تازيانه مزنيد و دست به مال كسي مبريد، نمازگزار باشد يا غيرمسلماني كه در پناه اسلام است»(21)
يعني به خاطر پول و جمع آوري ماليات هيچ انساني اعم از مسلمان و غيرمسلمان نبايد مورد هتك حرمت و خشونت قرار گيرد. اگرچه ممكن است اين موضوع در دنياي امروز امري عادي تلقي شود ولي در مقايسه با يكصد سال قبل و به طريق اولي در مقايسه با يك هزار و سيصد سال قبل كه حكام با زور و خشونت از مردم ماليات مي گرفتند بسيار حائز اهميت است. رعايت حقوق انسان به بهترين وجه و تكريم و احترام شخصيت انساني در بالاترين درجه، از ويژگيهاي منحصر به فرد حكومت و نظام سياسي حضرت علي(ع) بود.
موانع تحقق كرامت انساني
تحقق كرامت انساني ممكن است موانع عديده اي پيش روي خود داشته باشد. ما سه شاخص برابري، حفظ عزت نفس انساني و تكريم و احترام به شخصيت انسان را به عنوان راهكارها يا جلوه هاي تحقق كرامت انساني برشمرديم. بدون ترديد هر اقدامي كه برخلاف جهت اين سه شاخص انجام پذيرد از موانع تحقق كرامت انساني به شمار مي رود. در ادامه بحث، چون در مقام برشماري همه موانع تحقق كرامت انساني نيستيم فقط به مهمترين مانع آن يعني فقر اشاره مي نمائيم.
فقر، مهمترين مانع تحقق كرامت انساني
شايد در دنيا هيچ پديده اي سراغ نداشته باشيم كه به اندازه فقر و نياز، مناعت طبع و عزت نفس انسانها را لگدمال كرده و از بين برده باشد. البته فقر براي بزرگان و اولياي خدا فخر بوده و موجب تكامل و تعالي آنهاست ولي در هر زمان، چند درصد مردم جامعه اينگونه اند؟ بنابراين فقر موجب فساد اخلاق عامه مردم مي شود.(22) به عقيده حضرت علي(ع) «فقر بزرگترين مرگ است»(23) و براي انسان نيازمند «قبر بهتر از فقر است»(24) امام(ع) بر اين نكته تصريح دارند كه فقر، نفس انسان را ذليل و عقل او را سرگردان كرده و موجب غم و غصه مي شود.(25) بديهي است كه نفس ذليل و عقل سرگردان، هيچ سازگاري و تناسبي با كرامت انساني ندارند و انسان اندوهناك و غمگين به تنها چيزي كه نمي انديشد كرامت انساني است. امام(ع) در مورد فقر به فرزندش محمد حنيفه هشدار داده و به او سفارش مي كند كه از فقر به خدا پناه ببرد زيرا كه فقر موجب نقصان دين شده و عقل را سرگردان مي نمايد و دشمني پديد مي آورد.(26) خود حضرت نيز با آن همت والا و عزت نفس بي مانند كه نمونه انسان كامل است دست دعا به درگاه الهي برمي دارد كه:
«خدايا آبرويم را با بي نيازي نگهدار و با تنگدستي، شخصيت مرا لكه دار مفرما كه از روزي خواران تو، روزي طلب كنم و از بدكاران، عفو و بخشش بخواهم»(27)
فرمايش حضرت علي(ع) با صراحت بر اين نكته دلالت دارد كه فقر و تنگدستي آبروي انسان را از بين برده و باعث ضايع شدن حرمت او مي شود. انسان فقير مجبور است گوهر عزت و مناعت خود را زير پا نهاده و چشم اميد به بندگان خدا بدوزد و از آنها انتظار لطف و مرحمت داشته باشد و در اينجاست كه زمينه هاي ستايش و تملق افراد فراهم مي شود و با ستايش و تملق انساني ديگر به خاطر بهره ناچيز مادي، عزت نفس و كرامت والاي انساني به پائين ترين حد خود انحطاط پيدا مي كند و در اين مرحله است كه مي توان گفت انسان هيچ ندارد، و هيچ نيست، چرا كه ماهيت انسانيش را كه فرشتگان در مقابلش سجده كردند از دست داده است. بنابراين فقر مهمترين آفت كرامت انساني است.