همزاد در آیات و روایات

با نام و یاد دوست           کارشناس بحث: استاد میقات

در یکی از سایتها دیدم که مساله همزاد را با آیه قرآن ثابت کرده بود.

  با سلام و درود چیزی با عنوان همزاد، در آیات و روایات نداریم؛ چنین استدلال و استنباطی هم برای اثبات همزاد و... از قرآن، غلط و نادرست است و تحمیل نظر شخصی بر آیات قرآن محسوب می شود.   به آیه توجه فرمایید: «وَ مَنْ يَعْشُ عَنْ ذِكْرِ الرَّحْمنِ نُقَيِّضْ‏ لَهُ شَيْطاناً فَهُوَ لَهُ قَرينٌ» و هر كس از ياد خدا روى ‏گردان شود، شيطان را به سراغ او می فرستيم پس همواره قرين اوست.(زخرف: 3/ 36)   نکته: همزاد یعنی همزمان با هم، زاده شدن و به دنیا آمدن، مانند فرزندان دوقلو؛ در آیه، اصلا سخن از تولد و به دنیا آمدن نیست. پیام آیه این است: کسی که غرق لذات دنیا و آلوده به گناهان شود، شیطان بر او مسلط شده و همنشین او می شود و از او جدا نمی شود. لذا این آیه، نتیجه غفلت و روی گردانی از خداوند و غرق شدن در گناه را متذکر می شود و اصلا ناظر به تولد انسان و شیطان و همزاد و... نیست.  

قال رسول الله (ص) ما منكم من أحد إلا وكل به قرينه من الجن والملائكة ،قالوا وإياك يارسول الله ؟ قال واياي ولكن الله أعانني عليه فلا يأمرني إلابحق . {2}

  اما روایات   به این دو روایت توجه فرمایید: روایت اول: «وَ رَوَى مُسْلِمٌ عَنِ ابْنِ مَسْعُودٍ أَنَّ النَّبِيَّ (صلی الله علیه و آله) قَالَ: مَا مِنْكُمْ مِنْ أَحَدٍ إِلَّا وَ قَدْ وُكِّلَ‏ بِهِ‏ قَرِينُهُ‏ مِنَ الْجِنِّ قَالُوا وَ إِيَّاكَ يَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ وَ إِيَّايَ إِلَّا أَنَّ اللَّهَ أَعَانَنِي عَلَيْهِ فَأَسْلَمَ فَلَا يَأْمُرُنِي إِلَّا بِخَيْرٍ» «مسلم» از «ابن مسعود» روایت کرده که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمودند: چه بسا که هیچ کس نباشند جز آن که همزاد او از جنّ برای او گماشته شده است، گفتند: یا رسول اللَّه آیا برای شما هم هست؟ فرمود: برای من نیز هست، جز این که خدایم یاریم داده که او تسلیم من شده است و جز به نیکى وا ندارد (و من از او در سلامتم). (بحار الأنوار، ج ‏60، ص 298)   روایت دوم: «و روي أن الله تعالى قال لإبليس لا أخلق‏ لآدم‏ ذرية إلا ذرأت لك مثلها فليس أحد من ولد آدم إلا و له شيطان قد قرن به» روایت شده که که خداوند متعال به ابلیس فرمود: فرزندى به آدم نمی دهم جز این که مانندش را به تو دهم، و هر آدمی، هم زاد شیطانى دارد.(همان، ص 306)   بررسی و تحلیل: 1. هر دو روایت از نظر سند، مشکل دارند و ضعیف هستند. روایت اول، واسطه های راویان را ندارد؛ روایت دوم هم اصلا راوی ندارد و حتی مشخص نیست از کدام معصوم است. خود «علامه مجلسی» هم این روایت را بطور مستقل و به عنوان روایت از معصوم و مانند سایر روایات، نقل نکرده است بلکه آن را در خلال کلام خودش آورده است. 2. این دو روایت در هیچ یک از کتب روایی طراز اول شیعه نیستند؛ یعنی هیچ کدام از محدثان بزرگ همچون «کلینی» و «صدوق» و «طوسی» و...، به چنین روایتی بر نخورده اند و یا آن را دیده اند ولی چون از نظر آن ها اعتبار نداشته است، لذا در کتبشان نیاروده اند. بنابر این: بطور مسلّم نمی توان این روایات را به معصوم نسبت داد و نمی توان مدعی شد که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) چنین مطلبی را فرموده باشند.    

  برداشت صحیح از آیات و روایات   انسان در طول عمرش، توسط نیروهای درونی و بیرونی، به سوی بدی و نیکی، تشویق می شود. نفس اماره و شیاطین، او را به انجام شر و بدی دعوت می کنند و فطرت سلیم و الهامات ملائکه، او را به سوی خیر و نیکی تشویق می کنند. این جدال بین خیر و شر، تا آخر عمر، همراه انسان هست. «ابن اثیر» در توضیح این بخش «ما من أحد إلّا وكلّ‏ به‏ قَرِينُه‏» از حدیث می گوید: «أى مصاحبه من الملائكة و الشياطين. و كلّ إنسان فإنّ معه‏ قَرِيناً منهما، فقَرِينُه‏ من الملائكة يأمره بالخير و يحثّه عليه، و قَرِينه‏ من الشياطين يأمره بالشّرّ و يحثّه عليه.»(ابن اثیر، النهاية في غريب الحديث و الأثر، ج ‏4، ص 54) مراد از قرین، همراهی ملائکه و شیاطین است. به درستی که هر انسانی مصاحب و همراهی از ملائکه و شیاطین را دارد. همراه او از ملائکه، او را به انجام خیر و نیکی، فرمان داده و او را به انجام آن، تشویق می کند، و همراه از شیاطین، او را به انجام شر و بدی، فرمان داده و او را به انجام آن، تشویق می کند. نکته: این برداشت، صحیح است و در آموزه های دینی وارد شده و آیات و روایات زیادی بر آن دلالت دارند؛ البته این برداشت، هیچ ارتباطی با ادعای وجود همزاد و... ندارد و همان طور که در ابتدای عرائضم آمد، در آیات و روایات، چیزی با عنوان همزاد و آن چه امروزه در عرف عوام مردم مطرح است، نداریم.    

در خصوص روایتی که بیان شد آیا بررسی دقیقتری در این خصوص می فرمایید که مصدر اصلی آن کجاست?

  با سلام و درود این روایت در منابع روایی اهل سنت، از جمله در کتاب «صحیح مسلم» آمده است. حَدَّثَنَا عُثْمَانُ بْنُ أَبِي شَيْبَةَ وَ إِسْحَاقُ بْنُ إِبْرَاهِيمَ (قَالَ إِسْحَاقُ: أَخْبَرَنَا. وَ قَالَ عُثْمَانُ: حَدَّثَنَا) جَرِيرٌ عَنْ مَنْصُورٍ، عَنْ سَالِمِ بْنِ أَبِي الْجَعْدِ، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَسْعُودٍ. قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ سَلَّمَ: «مَا مِنْكُمْ مِنْ أَحَدٍ إِلَّا وَ قَدْ وُكِّلَ‏ بِهِ‏ قَرِينُهُ‏ مِنْ‏ الْجِنِ‏». قَالُوا: وَ إِيَّاكَ؟ يَا رَسُولَ اللَّهِ! قَالَ «وَ إِيَّايَ. إِلَّا أَنَّ اللَّهَ أَعَانَنِي عَلَيْهِ فَأَسْلَمَ‏. فَلَا يَأْمُرُنِي إِلَّا بِخَيْرٍ»(مسلم بن حجاج، صحيح مسلم، دارالحدیث، ج‏4، ص2167، ح69) ایشان در نقل دیگری با اندک تفاوتی می آورد: «... وَ قَدْ وُكِّلَ‏ بِهِ‏ قَرِينُهُ‏ مِنْ‏ الْجِنِ‏، وَ قَرِينُهُ مِنْ الْمَلَائِكَةِ ...»(همان، ص2168) نکته: 1. همان طور که عرض شد این روایت در منابع روایی طراز اول شیعی نیست و «بحارالانوار» نیز آن را به استناد از منابع اهل سنت نقل کرده است. 2. تا از صدور روایتی از معصوم اطمینان نداشته باشیم نمی توانیم آن را به ایشان نسبت بدهیم؛ لذا در این مورد نیز نمی توانیم این روایت را به پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) منتسب کنیم. 3. به فرض صحت سند و صدور هم، معنای روایت اصلا ناظر به همزاد و تولد شیطان همراه انسان و... نیست، بلکه می گوید هر انسانی (توسط شیاطین و ملائکه) به بدی و نیکی، تشویق می شود لذا باید مراقب باشیم و بدانیم همیشه شیطان در کمین است تا انسان را فریب بدهد.      

3. به فرض صحت سند و صدور هم، معنای روایت اصلا ناظر به همزاد و تولد شیطان همراه انسان و... نیست، بلکه می گوید هر انسانی (توسط شیاطین و ملائکه) به بدی و نیکی، تشویق می شود لذا باید مراقب باشیم و بدانیم همیشه شیطان در کمین است تا انسان را فریب بدهد.

  با این مضمون، روایت زیاد داریم؛ به این روایت توجه فرمایید:   «عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) قَالَ: مَا مِنْ قَلْبٍ إِلَّا وَ لَهُ أُذُنَانِ عَلَى إِحْدَاهُمَا مَلَكٌ مُرْشِدٌ وَ عَلَى الْأُخْرَى شَيْطَانٌ‏ مُفْتِنٌ هَذَا يَأْمُرُهُ وَ هَذَا يَزْجُرُهُ‏ الشَّيْطَانُ يَأْمُرُهُ بِالْمَعَاصِي وَ الْمَلَكُ يَزْجُرُهُ‏ عَنْهَا وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ‏ "عَنِ الْيَمِينِ وَ عَنِ الشِّمالِ قَعِيدٌ ما يَلْفِظُ مِنْ قَوْلٍ إِلَّا لَدَيْهِ رَقِيبٌ عَتِيدٌ"» امام صادق (عليه السلام) می فرمایند: قلبى نيست جز آن كه دو گوش دارد، بر سر يكى از آن دو فرشته ‌ای است راهنما و بر سر ديگرى شيطانی است فتنه انگيز؛ این فرمانش دهد و آن بازش دارد؛ شيطان به گناهان فرمانش دهد و فرشته از آن ها بازش دارد؛ و اين است كه خداى عزّوجلّ فرمايد: «دو فرشته در جانب راست و چپ، ملازم انسانند؛ انسان هيچ سخنى را بر زبان نمى ‏آورد مگر اين كه همان دم، فرشته ‏اى مراقب و آماده براى انجام مأموريت (و ضبط آن) است(ق: 50/ 17 و 18). (الكافي (ط - الإسلامية)، ج‏2، ص267، ح1)      

1) در روایتهای شیعه باز روایتی به این مضمون وجود دارد؟

  با سلام و درود خصوص این روایت را نداریم، ولی همان طور که عرض کردم روایت داریم که می گویند خوبی و بدی توسط فرشته و شیطان، به قلب انسان الهام می شود؛ شیطان او را به بدی تشویق و فرشته او را از بدی نهی می کند. لذا اگر این روایات را در یک ردیف قرار دهیم، بله در این زمینه هم در منابع اهل سنت و هم در منابع شیعی، روایات متعددی وجود دارد. توجه! هیچ کدام از این تعابیر و این دسته روایات، معنایش تولد همزاد و یا متولد شدن شیطانی همزاد انسان، نیست.    

2) این روایتی رو که بیان فرمودید معلوم میشه خیلی گسترده است که در روایتهای اهل سنت نیز آمده است. اعتبار این احادیث در نزد آنان چه میزان است.

  2. نمی دانم منظورتان از گسترده بودن چیست ولی مشابه این روایت را اهل سنت دارند؛ که البته پیام همه آن ها این است که هر انسانی، شیطانی دارد و او را به بدی وسوسه می کند، لذا باید مراقب باشد. این روایت در کتاب «صحیح مسلم» آمده است که در نزد اهل سنت، از کتب اصلی روایی و کتب معتبرشان محسوب می شود. البته توجه داشته باشید که قبول این روایت، معنایش قبول تولد همزاد جن و... نیست زیرا این روایت ناظر به موضوع همزاد نیست.