جمع بندی مورخان مسلمان که درباره زندگینامه و جنگهای پیامبر کتاب نوشته اند

تب‌های اولیه

9 پستها / 0 جدید
آخرین ارسال
مورخان مسلمان که درباره زندگینامه و جنگهای پیامبر کتاب نوشته اند
درود بر شما لطفا نام مورخان مسلمان که در باب زندگینامه و جنگ های پیامبر اسلام کتاب نوشته اند را به ترتیب تاریخ ولادت و وفات شان بفرمایید؟ با تشکر
با نام و یاد دوست         کارشناس بحث: استاد عماد
سلام علیکم نخستین کسانی که به بیان سیره پیامبر پرداخته اند امامان معصوم شیعه و در رأس آنان علی بن ابی طالب(علیه‌السلام) است. آن حضرت به مناسبتهای گوناگون سیره حضرت را برای مردم بیان می کرد و احیاگر سیره پیامبر بود که این احیاگری بزرگ به روشنی در نهج البلاغه و مسند امام علی(علیه‌السلام) بازتاب یافته است. حضرت در نهج البلاغه بیش از ۲۰ مورد درباره پیامبر اسلام سخن گفته و افزون بر ۳۵ مورد، فرازهایی از سخنان حضرت را مورد استشهاد قرار داده است.۱۵ در نامه ای که به شیعیان، پس از جنگ نهروان نوشته درباره سیره و آموزشهای پیامبر می فرماید: «پس او شما را کتاب و حکمت و فرائض و سنت آموخت و شما را به پیوند با خویشاوندان و حفظ خودن تان و به صلح و صفا فرمان داد و دستور داد که امانتها را به صاحبان شان باز گردانید….»(1) دیگر امامان نیز به بیان سیره رسول خدا(صلی‌الله علیه و آله) پرداخته اند. روایاتی از امام حسن(علیه‌السلام)(2) و امام حسین(علیه‌السلام)(3)در اوصاف پیامبر نقل شده است. در موارد گوناگون بیانات ائمه شرح و یا حاشیه ای است بر آن چه به نام سیره پیامبر، شهرت داشته و یا در جامعه مطرح بوده است. از باب نمونه: محمد کاظم قزوینی، جلد ششم موسوعه الامام الصادق(علیه‌السلام) خود را به سیرت نبوی ویژه کرده که بیش از ۶۰۰ صفحه است. و در آن سیره حضرت در جنگها، مباهله، برخورد با اهل کتاب… مطرح شده است. یا در کتابهای مسند امامان که آقای عطاردی گردآوری کرده، ابوابی وجود دارد با عنوان: (ما روی عنه فی محمد(صلی‌الله علیه و آله) )که از امام باقر ۴۳ روایت درباره نبی اسلام نقل شده است(4). (ما روی عنه فی رسول الله (صلی‌الله علیه و آله)(5) یا (باب ما جاء فی رسول الله(صلی‌الله علیه و آله)(6) اهل سنت هم در کتابهای خود، بخشی از روایات امامان شیعه را که درباره سیره نبوی است، نقل کرده اند. در کتاب احادیث اهل البیت عن طرق اهل السنه (7)، بخشی از سیره نبوی آمده است، گرچه در جلد اول آن، سخنان و سیره امام علی(علیه‌السلام) از طریق اهل سنت ذکر شده است.   پی نوشت: 1. معانی الاخبار، صدوق، ص۸۰؛ مکارم الاخلاق، طبرسی، ص۱۱. 2. همان؛ مسند الامام الحسین، عزیز الله عطاردی، ج۳، ص ۹۲. 3. مسند الامام الباقر، عطاردی، ج۱، ص ۳۰۵ -۳۲۱، انتشار عطاردی، چاپ اول ۱۳۸۱. 4. مسند الامام الکاظم،عزیز الله عطاردی، ج۱، ص ۲۸۸. 5. مسند الامام الرضا، ج۱، ص ۷۶. 6. احادیث اهل البیت عن طرق اهل السنه، احمد احمدی میانجی و سید مهدی روحانی، مؤسسه نشر اسلامی، قم.
دوم: در دوران امامان معصوم نوشته شده اند یک. أبان بن عثمان از یاران امام صادق(علیه‌السلام) بود. وی کتابی داشته با عنوان «المبتدء و المبعث و المغازی و الوفاء و السقیفه و الرده». گزارشهای فراوانی از این کتاب در إعلام الوری دیده می شود. دو: کتاب (المغازی) تألیف هارون بن مسلم انباری از اصحاب عسکریین، علیهما السلام، از کتابهای این برهه زمانی است که در دسترس نیست. سه: محمد ابن اسحاق بن یسار (م: ۱۵۱) چهار. ابو مخنف: پنج. هشام بن محمد بن سائب کلبی:
از بین آثاری که به دست ما رسیده است، نخستین سیره ، محمّد بن اسحاق بن یسار مطلّبی(3) است که می توان گفت در زمان خود، جامع ترین سیره را به رشته تحریر درآورده است. کتاب ابن اسحاق با آن که از خلط و مسامحه خالی نیست و مؤلّف هم مورد طعن بعضی از بزرگان عصر خویش واقع شده است، اهمیت و شهرت بسیار دارد و هم اکنون نیز مهم ترین مأخذ سیرت رسول خدا صلی الله علیه و آله است.(1) اسحاق بن محمّد همدانی، قاضی ابرقوه (582 ـ 623 ق.) سیره ابن اسحاق را ترجمه کرده و درباره آن می نویسد «کتاب سیرت پیغمبر ما صلی الله علیه و آله که محمّد بن اسحاق بن یسار المطلّبی جمع کرده است، عمده و متناول اهل نقل است و حجّت و متمسّک اهل فضل، و علما از جمله سیرتها، آن را اختیار کرده اند و از جمله روایتها در این باب به روایت وی اقتصار کرده اند، از بهر آن که وی در ایراد سِیَر، اسبق و اقدم بود و در علم نقل روایت، افضل و اعلم بود و در این باب همه را اقتداء بر وی و اهتداء از وی.»(2) کتاب ابن اسحاق چندین بار تلخیص و تهذیب شده که مشهورتر از همه، سیره ابن هشام است. پس از تألیف سیره ابن هشام گروهی از دانشمندان به اهمیت این کتاب تاریخی پی بردند و درصدد شرح و توضیح احادیث و اشعار آن برآمده و حقّاً که بعضی از آنها زحمات زیادی در این راه متحمّل شدند و از شروحی که بر سیره نوشته اند، احاطه و اطلاع وسیع آنها بر تاریخ و لغت و سایر علوم، مشهود می گردد.   پی نوشتها 4. دائرة المعارف فارسی، به سرپرستی غلامحسین مصاحب، مؤسسه انتشارات فرانکلین، تهران، 1345ش، ج 1، ص 1403. تاریخ سیاسی اسلام، رسول جعفریان، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران، 1371ش، ج 1، ص 18 و 19. 5. سیرت رسول اللّه صلی الله علیه و آله (ترجمه سیره ابن اسحاق) ترجمه و انشای رفیع الدّین اسحاق بن محمّد همدانی قاضی ابرقوه، با تصحیح و مقدّمه دکتر اصغر مهدوی، خوارزمی، تهران، چ 2، 1361ش، ج 1، ص 2 (دیباجه)
از کسانی که می توان در این مورد نام برد، ابوالقاسم عبدالرّحمن بن عبداللّه، معروف به «سهیلی»است که شرح مفصّلی بر سیره نگاشت. دیگر از کسانی که سیره را شرح کرده اند، ابوذر خشنی (533 ـ 604 ق.) است. محمّد بن احمد حنفی نیز چنانکه گویند، شرحی بر سیره نگاشته و آن را کشف اللثام نام نهاده است. برخی نیز آن را مختصر کرده اند، از جمله ابراهیم بن محمّد شافعی که سیره را در 18 مجلس خلاصه نموده و نام آن را «الذّخیرة فی مختصر السّیرة» نهاده است. دیگر، عمادالدّین واسطی است که در سال 711ق. تلخیصش را به پایان برده و نام آن را «مختصر سیرة ابن هشام» نامیده است. گروهی نیز آن را به نظم آورده و در قالب شعر ریخته اند که از جمله: عبدالعزیز بن محمّد دمیری (م 607 ق.)، فتح بن موسی خضراوی (م 663 ق.) و محمّد بن ابراهیم نابلسی (م 793 ق.) را می توان نام برد.(1) سیره ابن هشام به فارسی نیز ترجمه شده است؛ از جمله: ترجمه آقای سیّد هاشم رسولی محلاّ تی با نام «زندگانی پیامبر اسلام».   پی نوشت ها: 1. زندگانی پیامبر اسلام (ترجمه سیرة النبویة ابن هشام) ترجمه سید هاشم رسولی، کتابفروشی اسلامیه، تهران، چ 2، 1364، ص 7.
غیر از این دو منبع عمده (سیره ابن اسحاق و سیره ابن هشام) می توان از مغازی واقدی تألیف محمّد بن عمر واقدی (م 207ق.) از مورّخان قرن دوم، که تخصّص او در مغازی (جنگها) و فتوحات است؛ انساب الاشراف بلاذری تألیف احمد بن یحیی بن جابر بلاذری (م 289ق.) از مهم ترین مورّخان و نسب شناسان قرن سوم؛ تاریخ طبری تألیف ابوجعفر محمّد بن جریر بن یزید طبری (م 310ق.) به عنوان مآخذ عمده تحقیق در سیره یاد کرد. کتاب پر ارج الصّحیح من سیرة النّبیّ الاعظم صلی الله علیه و آله نگاشته استاد گرانمایه سیّد جعفر مرتضی عاملی ـ که از حیث تتبّع و تحقیق تاریخی می تواند الگویی برای پژوهش در سایر بخشهای تاریخ اسلام باشد ـ از منابع ارزشمند و لازم برای تحقیق و مطالعه در سیره پیامبر صلی الله علیه و آله به شمار می آید.(1) کتاب «حیاة النّبی و سیرته» تألیف حجّة الاسلام و المسلمین شیخ محمّد قوام وشنوی (ره) ـ که به همّت و اشراف استاد گرانمایه آیة اللّه استادی (حفظه اللّه) در سه جلد به زیور طبع آراسته شده ـ نیز کتاب مفیدی است. مؤلف، این کتاب را حسب الأمر مرجع جهان تشیّع، حضرت آیة اللّه العظمی بروجردی، از منابع معتبر اهل سنّت گردآوری کرده و به احوال و سیره پیامبر صلی الله علیه و آله و برخی از رخدادهای پیش از ولادت تا زمان رحلت پرداخته است.(2) در جلد سوم این اثر، عناوین زیر به چشم می خورد: خدمتکاران رسول خدا صلی الله علیه و آله ، شمار اصحاب آن حضرت، شکل و شمایل، حجامت آن عزیز، ویژگی های اخلاقی، نحوه سخن گفتن، نحوه قرائت در نماز، حُسن خلق و معاشرت، شیوه غذا خوردن، محاسن اخلاق آن گرامی، نمازشان، قبول هدیه و ردّ صدقه، جایگاه زنان در نزد حضرتش، استعمال عطر و بوی خوش، خوراک و لباس ایشان، تنگناهای معیشتی، معجزات، پیامبر و زیارت اهل بقیع، در آستانه وفات و آنچه در بیماری منجر به وفات آن حضرت رخ داد، نامه ای که خواست بنویسد تا مسلمانان پس از او گمراه نشوند، وصایای او در آستانه رحلت، روز وفات، غسل و تجهیز و کفن و دفن پیامبر، اشاره ای به ماجرای فدک، حدیث تلخ سقیفه و بالأخره روایاتی چند. کتاب «سنن النّبی» تألیف علاّ مه طباطبایی (ره) اثر سودمند دیگری در سیره اخلاقی پیامبر صلی الله علیه و آله است که همراه با ترجمه فارسی آن چاپ شده و اخیراً (1379ش.) نیز با ترجمه آقای حسین استادولی به چاپ رسیده است. از آثار دیگر در این زمینه، کتاب ارزشمند «سیره نبوی»، مجموعه متن چند سخنرانی از استاد شهید آیة اللّه مطهّری درباره سیره اخلاقی پیامبر صلی الله علیه و آله است که همچون دیگر آثار ماندگار آن شهید والامقام بسیار مفید و رهگشاست.   پی نوشتها: 1. تاریخ سیاسی اسلام، ج 1، ص 43 و 44؛ «عوامل تحریف در سیره نگاری»، رسول جعفریان، مجلّه نورعلم، ش 49، ص 120 ـ 110. 2. حیاة النّبی و سیرته، محمّد قوام وشنوی، به اهتمام رضا استادی، دارالأسوة، قم، 1416ق، مقدمه: «سیرة النّبیّ و احواله من قبل ولادته الی زمان رحلته و وفاته، قد جمعتُه من المصادر المعتبرة عند العامّة اجابة للسّیّد العلاّ مة آیت اللّه البروجردی.»
در قرن هشتم مورخی به نام ابن سید الناس (م 734) کتابی با عنوان«عيون الأثر فى فنون المغازى و الشمائل و السير » می نگارد که از منابع سيره و مغازى است. بنا به گفته مؤلف، اين مجموعه گزيده‌اى از بهترين قسمت‌هاى مندرج در كتب سيره است كه آنها را به ترتيب تاريخ وقوع حوادث به دنبال هم قرار داده و بدين منظور از از آثار بسيارى در تدوين آن بهره برده است.سيره ابن اسحاق، مغازى واقدى، طبقات ابن سعد، صحاح سته و معجم طبرانى از جمله منابع اين كتابند. ابن سيد الناس علاوه بر نقل و شرح حوادث، آنها را تحليل نيز كرده است. وى از نقل مطالب ضعيف دورى گزيده و بر صحت يك موضوع و يا رد آن استدلال كرده است. در قرن نهم  نیز «ابوالفرج نور‌الدين على بن ابراهيم بن احمد حلبى شافعى متوفاى سنه 1044 ق» دست به سیره نگاری می زند و و «السيرة الحلبية » نامى است كه بر كتاب إنسان العيون في سيرة الأمين و المأمون تأليف ، نهاده شده است. نويسنده اين كتاب را به عنوان خلاصه دو اثر ديگر كه در سيره نگاشته شده بود، تأليف كرده است، يكى كتاب «عيون الاثر» نوشته «ابوالفتح ابن سيّد الناس» و ديگرى كتاب سيره شمس شامى. مؤلف برخى مطالب ديگر هم به خلاصه اين دو اثر ضميمه كرده است.  
جمع بندی: پرسش: نام مورخان مسلمان که در باب زندگینامه و جنگ های پیامبر (صلی الله علیه وآله)کتاب نوشته اند -به ترتیب تاریخ ولادت و وفاتشان- چیست؟   پاسخ: گزارشهایی از زندگی و سیره پیامبر(صلی الله علیه وآله) توسط حضرت علی(علیه السلام) و سپس دیگر امامان(علیهم السلام) نه به عنوان کتاب مستقل بلکه در لابلای منابع تاریخی و حدیثی دیده میشود. در جلد ششم «موسوعه الامام الصادق(علیه‌السلام)»  به سیره نبوی(صلی الله علیه وآله) اشاره شده که بیش از 600 صفحه است. و در آن سیره حضرت در جنگها، مباهله و برخورد با اهل کتاب… مطرح شده است.یا در کتابهای مسند امامان که «آقای عطاردی» گردآوری کرده، ابوابی وجود دارد با عنوان: «ما روی عنه فی محمد(صلی‌الله علیه و آله)» که از امام باقر(علیه السلام) ۴۳ روایت درباره حضرت محمد(صلی‌الله علیه و آله) نقل شده است(1) اما کتابی از خود ائمه (علیهم السلام) در این مورد به دست ما نرسیده بلکه از احادیث آنها جمع آوری شده است. البته در دوران ائمه معصومین(علیهم السلام) و توسط برخی از یاران آنان، در این مورد کتابهایی به رشته تحریر در آمده است. «أبان بن عثمان» از یاران امام صادق(علیه‌السلام) کتابی داشته با عنوان «المبتدء و المبعث و المغازی و الوفاء و السقیفه و الرده». گزارشهای فراوانی از این کتاب در «إعلام الوری» دیده می شود. یا کتاب (المغازی) تألیف «هارون بن مسلم انباری» از اصحاب عسکریین(علیهما السلام) از کتابهای این برهه زمانی است که در دسترس نیست. اما از بین آثاری که به دست ما رسیده است، نخستین سیره ، «محمّد بن اسحاق بن یسار مطلّبی»(150-58) است که می توان گفت در زمان خود، جامع ترین سیره را به رشته تحریر درآورده است. کتاب «ابن اسحاق» با آن که از خلط و مسامحه خالی نیست و مؤلّف هم مورد طعن بعضی از بزرگان عصر خویش واقع شده است، اهمیت و شهرت بسیار دارد و هم اکنون نیز مهم ترین مأخذ سیرت رسول خدا (صلی الله علیه و آله) است.(2) «سیره ابن اسحاق» مشتمل بر روایت‌های تاریخی از زمان حضرت آدم تا پایان زندگی پیامبر(صلی الله علیه وآله) است؛(3)وی اخبار و حوادث دوران «مکه» و «مدینه» و احوال پیامبر(صلی الله علیه وآله) و بخشی از ماجراهای مربوط به عصر جاهلی را که در کتاب‌ها و مجموعه‌های پراکنده گوناگون یافته بود در سیره خود جمع‌آوری نموده و به «منصور» خلیفه عباسی تقدیم کرد(4). کتاب «ابن اسحاق» چندین بار تلخیص و تهذیب شده که مشهورتر از همه، «سیره ابن هشام» است. پس از تألیف «سیره ابن هشام» گروهی از دانشمندان به اهمیت این کتاب تاریخی پی بردند و درصدد شرح و توضیح احادیث و اشعار آن برآمده و حقّاً که بعضی از آنها زحمات زیادی در این راه متحمّل شدند و از شروحی که بر سیره نوشته اند، احاطه و اطلاع وسیع آنها بر تاریخ و لغت و سایر علوم، مشهود می گردد. پس از آن کتاب «السیره النبویه» توسط «عبدالملک بن هشام بن ایوب حمیری المعافری» مشهور به جمال الدین(متوفی ۲۱۳یا ۲۱۸ق)، نگاشته شد.این  در واقع همان "سیره ابن اسحاق" است که «ابن هشام» به روایت «زیاد بن عبد الملک بکّایی عامری کوفی (م 183ه)» نقل و آن‌را اصلاح، تهذیب و تلخیص کرده است.(5) کتاب های دیگری نیز در طول تاریخ در این زمنیه نوشته شده که بیشتر برگرفته از کتاب های فوق بود. غیر از این دو منبع عمده (سیره ابن اسحاق و سیره ابن هشام) می توان از «مغازی واقدی» تألیف «محمّد بن عمر واقدی (م 207ق.)» از مورّخان قرن دوم، که تخصّص او در مغازی (جنگها) و فتوحات است؛ «انساب الاشراف» تألیف «احمد بن یحیی بن جابر بلاذری (م 289ق.)» از مهم ترین مورّخان و نسب شناسان قرن سوم؛ «تاریخ طبری» تألیف «ابوجعفر محمّد بن جریر بن یزید طبری (م 310ق.)»به عنوان مآخذ عمده تحقیق در سیره یاد کرد. در قرن هشتم مورخی به نام «ابن سید الناس (م 734)» کتابی با عنوان«عيون الأثر فى فنون المغازى و الشمائل و السير » می نگارد که از منابع سيره و مغازى است. بنا به گفته مؤلف، اين مجموعه گزيده‌اى از بهترين قسمت‌هاى مندرج در كتب سيره است كه آنها را به ترتيب تاريخ وقوع حوادث به دنبال هم قرار داده و بدين منظور از آثار بسيارى در تدوين آن بهره برده است.«سيره ابن اسحاق»، «مغازى واقدى»، «طبقات ابن سعد»، «صحاح سته» و «معجم طبرانى» از جمله منابع اين كتابند. ابن سيد الناس علاوه بر نقل و شرح حوادث، آنها را تحليل نيز كرده است. وى از نقل مطالب ضعيف دورى گزيده و بر صحت يك موضوع و يا رد آن استدلال كرده است. در قرن نهم  نیز «ابوالفرج نور‌الدين على بن ابراهيم بن احمد حلبى شافعى متوفاى سنه 1044 ق» دست به سیره نگاری می زند و «السيرة الحلبية » نامى است كه بر كتاب «إنسان العيون في سيرة الأمين و المأمون»، وی نهاده شده است. نويسنده اين كتاب را به عنوان خلاصه دو اثر ديگر كه در سيره نگاشته شده بود، تأليف كرده است، يكى كتاب «عيون الاثر» نوشته «ابوالفتح ابن سيّد الناس» و ديگرى كتاب «سيره شمس شامى». مؤلف برخى مطالب ديگر هم به خلاصه اين دو اثر ضميمه كرده است. مکتب سیره نویسی در تاریخ اسلام تا عصر ما ادامه داشته و امروزه کتاب پر ارج «الصّحیح من سیرة النّبیّ الاعظم (صلی الله علیه و آله)» نگاشته استاد گرانمایه« سیّد جعفر مرتضی عاملی» ـ که از حیث تتبّع و تحقیق تاریخی می تواند الگویی برای پژوهش در سایر بخشهای تاریخ اسلام باشد ـ از منابع ارزشمند و لازم برای تحقیق و مطالعه در سیره پیامبر (صلی الله علیه و آله) به شمار می آید.(6) کتاب «حیاة النّبی و سیرته» تألیف «حجّة الاسلام و المسلمین شیخ محمّد قوام وشنوی (ره)» ـ که به همّت و اشراف استاد گرانمایه «آیة اللّه استادی (حفظه اللّه)» در سه جلد به زیور طبع آراسته شده ـ نیز کتاب مفیدی است. مؤلف، این کتاب را حسب الأمر مرجع جهان تشیّع، حضرت «آیة اللّه العظمی بروجردی»، از منابع معتبر اهل سنّت گردآوری کرده و به احوال و سیره پیامبر (صلی الله علیه و آله)و برخی از رخدادهای پیش از ولادت تا زمان رحلت پرداخته است.(7) در جلد سوم این اثر، عناوین زیر به چشم می خورد: خدمتکاران رسول خدا (صلی الله علیه و آله) ، شمار اصحاب آن حضرت، شکل و شمایل، حجامت آن عزیز، ویژگی های اخلاقی، نحوه سخن گفتن، نحوه قرائت در نماز، حُسن خلق و معاشرت، شیوه غذا خوردن، محاسن اخلاق آن گرامی، نمازشان، قبول هدیه و ردّ صدقه، جایگاه زنان در نزد حضرتش، استعمال عطر و بوی خوش، خوراک و لباس ایشان، تنگناهای معیشتی، معجزات، پیامبر(صلی الله علیه وآله) و زیارت اهل بقیع، در آستانه وفات و آنچه در بیماری منجر به وفات آن حضرت رخ داد، نامه ای که خواست بنویسد تا مسلمانان پس از او گمراه نشوند، وصایای او در آستانه رحلت، روز وفات، غسل و تجهیز و کفن و دفن پیامبر(صلی الله علیه وآله)، اشاره ای به ماجرای فدک، حدیث تلخ سقیفه و بالأخره روایاتی چند. کتاب «سنن النّبی» تألیف «علاّمه طباطبایی» (ره) اثر سودمند دیگری در سیره اخلاقی پیامبر (صلی الله علیه و آله) است که همراه با ترجمه فارسی آن چاپ شده و اخیراً (1379ش.) نیز با ترجمه آقای «حسین استادولی» به چاپ رسیده است. از آثار دیگر در این زمینه، کتاب ارزشمند «سیره نبوی»، مجموعه متن چند سخنرانی از استاد «شهید آیة اللّه مطهّری» درباره سیره اخلاقی پیامبر (صلی الله علیه و آله) است که همچون دیگر آثار ماندگار آن شهید والامقام بسیار مفید و رهگشاست.   پی نوشت ها: 1. عطاردی، عزیز الله، مسند الامام الباقر، ، انتشار عطاردی، چاپ اول 1381،ج1، ص 305 -321. 2.مصاحب ،غلامحسین،دائرة المعارف فارسی، به سرپرستی مؤسسه انتشارات فرانکلین، تهران، 1345ش، ج 1، ص 1403؛ جعفریان، رسول، تاریخ سیاسی اسلام، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران، 1371ش، ج 1، ص 18 و 19. 3. جعفریان، رسول، منابع تاریخ اسلام، انتشارات انصاریان، قم، 1376ش، ص56. 4. ابن‌خلکان، احمد بن محمد، وفیات الاعیان، دارالثقافه، بیروت، ج4، ص277 5.یوسفی غروی، محمدهادی، موسوعة التاریخ الاسلامی، مجمع الفکر الاسلامی، قم، 1417ق، ج1، ص20-21. 6. جعفریان، تاریخ سیاسی اسلام، ج 1، ص 43 و 44؛ «عوامل تحریف در سیره نگاری»، رسول جعفریان، مجلّه نورعلم، ش 49، ص 120 ـ 110. 7. وشنوی، محمد قوام، حیاة النّبی و سیرته، به اهتمام رضا استادی، دارالأسوة، قم، 1416ق، مقدمه: «سیرة النّبیّ و احواله من قبل ولادته الی زمان رحلته و وفاته، قد جمعتُه من المصادر المعتبرة عند العامّة اجابة للسّیّد العلاّ مة آیت اللّه البروجردی.»
موضوع قفل شده است