جمع بندی روز قیامت و کیفر انسانها

جمع بندی سؤال: آیا در محکمه عدل الهی در قیامت بین کسانی که به عواقب ترک واجبات علم داشته و آنان را انجام نمی دادند، و آنها که با عواقب ترک واجبات و انجام کارهای حرام آشنا نبوده و گناه می کردند تفاوتی وجود دارد؟ پاسخ: در پاسخ نکاتی را تقدیم می کنیم: جزو اعتقادات ماست که خداوند عادل است و بروز و ظهور این عدالت در ابعاد و جهات گوناگونی است، هم در عرصه تعیین تکلیف و مسئولیت ها، هم در نحوه محاسبه و حسابرسی از اعمال آنان و هم در مقام ارائه پاداش و جزا و مجازات و عقاب دادن به بندگان. در توضیح مطلب گفتنی است: اولاً خداوند برای همه انسان ها به اقتضای داشته ها و توانایی های فکری، جسمی و محیطی و ... ، مسئولیت‌ها و تکالیف شان را تعیین می نماید و بنا بر همان توانمندی ها و ابزار از آن ها بازخواست خواهد کرد. این حقیقت، در قرآن نیز اشاره شده از جمله: «لا يُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْساً إِلاَّ وُسْعَها» (1) خداوند هيچ كس را، جز به اندازه تواناييش، تكليف نمى ‏كند». این عدالت خداوند در مقام تشریع و تکلیف است. ثانیاً در مقام محاسبه و بازخواست و توقعات نیز چنین عدالتی با دقت تمام رعایت می شود: «وَ نَضَعُ الْمَوازينَ الْقِسْطَ لِيَوْمِ الْقِيامَةِ فَلا تُظْلَمُ نَفْسٌ شَيْئا؛ (2) ما ترازوهاى عدل را در روز قيامت برپا مى ‏كنيم. پس به هيچ كس كمترين ستمى نمى ‏شود.» چنانکه در روایتی از امام صادق (علیه السلام) آمده است: «هفتاد گناه جاهل آمرزيده شود پيش از آنكه يك گناه عالم آمرزيده شود.» (3) البته باید توجه داشت که مراتب جهل نیز متفاوت است و بنا نیست که هرکس جاهل بود مشقت و مشکلات و مسئولیت های کمتری داشته باشد و با او آسان تر برخورد شود؛ از نظر معارف دینی افراد جاهل به دو قسم: الف.جاهل قاصر و ب.جاهل مقصر تقسیم می شوند و آنچه در خصوص بخشودگی و عفو و اغماض و آسانی کار بیان می شود بیشتر ناظر به همان جاهل قاصر است که بدون عذر به جهل مبتلا بود و بر اثر این جهل رفتار نادرستی هم از او سر زد.(4) ثالثاً ممکن است و چه بسا اطمینان داریم که وسعت عفو و رحمت خداوند شامل بسیاری از بندگان مقصر و بسیاری خطاکاران هم می شود و نمی توان در خصوص کم و کیف تجلی رحمت و عفو و بخشش خداوند با نگاه سطحی و عامیانه بشری اظهار نظر نمود، اما به طور کل و بر اساس قواعد و ضوابطی که از منظر دینی برای ما تبیین شده است نمی توان گفت که هر فرد جاهل و ناآگاه به امور دینی معذور بوده و خطاها و اشتباهات او مورد عفو و بخشش کامل خداوند قرار می گیرد. این حقیقتی است که در روایات ما به صراحت بدان اشاره شده و تاکید شده است که جهل بدون عذر موجه مورد قبول نخواهد بود. نظیر آنچه در روایات در خصوص تفسیر آیه « فَلِلَّهِ الْحُجَّةُ الْبالِغَة (5) دليل رسا (و قاطع) براى خداست» گفته شده است. (6) بنابراین بدون شک، در روز حساب اعمال، مسئولیت افرادی که عالم و دانا به احکام و مسائل و تکالیف دینی بوده و عالمانه و عامدانه آن را ترک کرده اند نسبت به جاهلان اعم از جاهلان مقصر و قاصر بیشتر است و جاهلان مقصر در مرتبه بعدی بدلیل کوتاهی و قصوری که در یادگیری داشته اند قطعاً بازخواست خواهند شد. پی نوشت ها : 1. بقره (2) آیه‌286. 2. انبیا(21)آیه 47. 3. ثقة الاسلام كلينى، الكافي، دار الكتب الإسلامية تهران، 1362 ه ش، ج 1، ص 47. 4. سيد جعفرسجادى، ‏فرهنگ معارف اسلامى‏، انتشارات دانشگاه تهران‏، تهران‏ 1373 ش‏، ج 1، ص 626 . 5. انعام (6) آیه 149. 6. « إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى يَقُولُ لِلْعَبْدِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ عَبْدِي أَكُنْتَ عَالِماً فَإِنْ قَالَ نَعَمْ قَالَ لَهُ أَ فَلَا عَمِلْتَ بِمَا عَلِمْتَ وَ إِنْ قَالَ كُنْتُ جَاهِلًا قَالَ لَهُ أَ فَلَا تَعَلَّمْتَ حَتَّى تَعْمَلَ فَيَخْصِمُهُ وَ ذَلِكَ الْحُجَّةُ الْبَالِغَة»؛ از ائمه (علیهم السلام) پرسیده شد که مراد از حجت و دلیل رسای خداوند چیست؟ امام صادق (علیه السلام)فرمودند: «خداى متعال در روز قيامت به بنده گويد: بنده من آيا (تکلیف و وظیفه ات را) می دانستى؟ پس اگر گويد: آرى، به او مى‏ فرمايد: پس چرا بدان چه مى ‏دانستى عمل نكردى؟ و اگر گويد: نمى‏ دانستم و جاهل بودم، به او مى‏ فرمايد: چرا نياموختى تا عمل كنى؟ پس او را محكوم نمايد، و اين است حجّت رسا.» شيخ مفيد، ألامالي المفيد، نشر كنگره شيخ مفيد، قم‏، 1413 ق‏ ، ص 228.، برای مطالعه بیشتر ر.ک: سایت مرکز ملی پاسخگویی به سؤالات دینی، با کمی تغییر.