جمع بندی دلیل چیدمان سوره های قرآن

کارشناس بحث: استاد یاسین

بسم الله الرحمن الرحیم
با سلام و احترام

نزول قرآن بدين ترتيب بوده كه هر سوره با فرود آمدن «بسم اللّه الرحمن الرحيم» آغاز مى‏شد و آيات به ترتيب نزول در آن ثبت مى‏گرديد تا موقعى كه «بسم اللّه ...» ديگرى نازل مى‏شد و سوره ديگرى آغاز مى‏گرديد. اين نظم طبيعى آيات بود. گاهى اتفاق مى ‏افتاد پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و اله- با اشاره جبرئيل عليه السّلام- دستور مى‏داد تا آيه ‏اى برخلاف نظم طبيعى در سوره ديگرى قرار داده شود؛ مانند آيه 281 سوره بقره كه براساس رواياتى آخرين آيه نازل شده است و به دستور پيامبر صلّى اللّه عليه و اله در سوره بقره آيه 281 ثبت شد.[1]

دکتر رامیار در مورد ترتیب آیات قرآن می گوید: مسلم و قطعى درباره ترتيب آيه ‏ها و طرز قرار گرفتن آنها در سوره ‏ها، به اين صورتى كه امروزه در مصاحف موجوده مى‏يابيم، اينست: كه اين ترتيب، وابسته به توقيف نبى اكرم و فرود آمده از جانب خداى تعالى است و براى رأى و اجتهاد، در اين زمينه مجال و جولان گاهى باقى نمانده است. اين جبرئيل بوده كه طبق روايات وارده، هرگاه فرود مى‏آمد و آيتى بهمراه داشت، موضع و جايگاه هر آيه ‏اى را در سوره مربوطه ‏اش تعيين مى‏كرد، آنگاه رسول خدا آن را بر يارانش فرو مى‏خواند و به نويسندگان وحى فرمان مى‏داد كه آن را در جاى خود بنگارند.

پیامبر(صلی الله علیه وآله و سلم) در طى زندگى آيات قرآنى را بارها ضمن نمازها، خطبه ‏ها، حكم‏ ها، موعظه‏ ها و بخصوص بهنگام نزول آيات، بعد هم بارها و بكرات بر بندگان خدا فرو خوانده است. روايات مى‏گويند كه هر سال جبرئيل يكبار قرآن را با او برابر مى‏كرد، و در آخرين سال آن مقابله و برابرى دوباره پيش آمد . ترتيب آيه ‏ها در آن هنگام بهمين سان بود كه امروز در ميان دستان ما و پيش روى ماست و براى هيچكس، اعم از ياران وفادار او و خلفاى راشدين، و يا بعدي هاى آنان در ترتيب چيزى از آيات قرآنى، جاى كوچكترين تصرف و تغييرى نمانده است. گردآورى زمان ابو بكر، چيزى جز اين نبود كه قرآن را از روى سنگهاى سپيد و استخوان شانه‏ ها در صحفى تدوين كنند. و جمع آن در عهد عثمان تنها نقل آن از صحف به مصاحفى بود و هر دوى اين عمل، درست بهمان ترتيبى بود كه پيامبر گرامى (ص) تعيين فرموده بود. اجماع و نصوص مترادفه، بر اينكه ترتيب آيات توقيفى است، جاى گفتگوئى نمى‏گذارد.[2]

جمع بندی

پرسش:

دلیل چیدمان سوره های قرآن چیست؟ چه فاکتور هایی مهم است؟

پاسخ:
اگر منظور شما از چیدمان سوره های قرآن، کنار هم قرار گرفتن و ترتیب سوره ها قرآن در مصحف و قرآن موجود است، در پاسخ باید چنین گفت؛
آیت الله معرفت(رحمه الله علیه) در مورد ترتیب سوره ها می گوید: ترتيب مصحف عثمانى، همان ترتيبى است كه در مصحف كنونى‏ وجود دارد و با ترتيبى كه در مصحفهاى صحابه در آن وقت به كار برده شده بود و بخصوص با مصحف ابىّ بن كعب، تطبيق مى‏كرد و تنها در مواردى جزئى با آنها مطابقت نداشت كه از آن جمله است:
در مصحف هاى صحابه، سوره يونس در زمره هفت سوره بزرگ به ‏شمار مى‏آمد و هفتمين يا هشتمين اين سوره‏ ها بود. اما عثمان بعمد، سوره انفال و سوره برائت را به عنوان يك سوره، در مرتبه هفتم از سوره‏ هاى بزرگ و طويل قرار داد و سوره يونس را در شمار سوره ‏هاى مئين درآورد و محل آن را تغيير داد. ابن عباس به اين عمل عثمان اعتراض كرد و گفت: به چه علت سوره انفال را كه از سوره ‏هاى مثانى است و سوره برائت را كه از سوره‏ هاى مئين است، يك سوره به حساب آورده و «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ» را از اول سوره برائت حذف كرده ‏ايد و در شمار سوره‏ هاى بزرگ قرار داده ‏ايد؟

عثمان در پاسخ گفت: سوره‏ هايى بر پيامبر (ص) نازل مى‏شد و پس از نزول آنها، آياتى نازل مى‏گرديد و پيامبر، كاتبان وحى را احضار مى‏كرد و به آنان مى‏فرمود: اين آيه ‏ها را در فلان محل، از فلان سوره بنويسيد. سوره انفال از سوره ‏هايى است كه در اوايل هجرت، در مدينه نازل شد و سوره برائت از نظر نزول، از آخرين سوره‏هاست؛ ولى مضمون اين دو سوره با يكديگر شبيه است و من گمان مى‏كردم اين دو سوره، يكى است. پيامبر (ص) نيز درگذشت و بيان نكرد كه برائت دنباله سوره انفال است. از اين جهت من آن دو را به هم پيوستم و «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ» را بين آن دو ننوشتم و آن را در شمار هفت سوره بزرگ قرار دادم.

اين امر بر اجتهاد صحابه در ترتيب مصحف دلالت دارد. عثمان مى‏دانست كه گاهى آيه‏ هايى از يك سوره، بعدا نازل مى‏شد و پيامبر (ص) امر مى‏كرد كه آنها را در محل خودش ثبت كنند. عثمان گمان كرد كه به مناسبت وجود تشابه بين سياق كلى سوره برائت و سوره انفال، سوره برائت دنباله سوره انفال است. اين تشابه در سياق، از اين‏ جهت است كه مضمون يك سوره، درشتى نسبت به دشمنان اسلام، اعم از كافران و منافقان و مضمون سوره ديگر، تشويق مؤمنان بر پايدارى و مبارزه براى استقرار كلمه خدا در زمين است. در هر صورت با توجه به اينكه مطلبى از اين جهت در مورد اين دو سوره نقل نشده است، عثمان آن دو را به هم پيوست و آن را سوره ‏اى واحد به ‏شمار آورد و هفتمين سوره از سوره‏ هاى بزرگ قرار داد. شايد عثمان توجه نكرده است كه سوره برائت، به عنوان هشدار و وعده عذاب به كافران نازل شد و از اين‏رو با نام خداوند كه رحمت محض است نازل نگرديده است؛ زيرا متناسب نيست كه هشدار و وعده عذاب با رحمت آغاز گردد. از اين جهت است كه امير المؤمنين (ع) گفته: «بسم اللّه ...» براى امان و تأمين است در حالى كه سوره برائت تكيه بر شمشير دارد.
با اين كيفيت، مصحف عثمانى با ديگر مصحفها اختلافاتى دارد؛ ولى اين اختلافات جزئى است و فقط از نظر تقدم و تأخر بعضى سوره‏ هاست. (1)

پی نوشت:
1. معرفت، محمد هادی، تاريخ قرآن، ص: 113-114.