جمع بندی تناقض احادیث درباره مرگ و روح

بسم الله الرحمن الرحیم:
پرسش:
در این دو حدیث تناقضی درباره خواب و روح وجود داره لطف میکنید یه توضیحی بدید:
1.امام جواد (ع) فرمود:روزی امیرمومنان، علی (ع) در مسجد نشسته بود و امام حسن (ع) نزد ایشان بود و حضرت علی (ع) به دست سلمان تکیه زده بود، در آن دم مردی خوش لباس وارد شد و بر امیر مومنان (ع) سلام کرد و حضرت علی (ع ) همچون سلام او پاسخش را داد.او عرض کرد: ای امیر مومنان،از تو سه سوال میپرسم ، اکر مرا آگاه کنی ، خواهم دانشت که این قوم درباره تو به خطا رفته اند و از دین خود خارج شده اند و با این کار در دنیا از جمله بی ایمان ها شده اند و در آخرت هیچ بهره ای نخواهند داشت،اگر جز این باشی، خواهم دانست که تو با آنها برابر هستی.
امیر مومنان (ع) به او فرمود: از آن چه در نظر داری بپرس. عرض کرد: مرا آگاه ساز که جون مرد میخوابد، روحش به کجا میرود؟ و مرد چگونه به یاد می آورد و از یاد میبرد؟ و مرد چگونه به عموها و دایی هایش همانند میشود؟ آن گاه امیرمومنان (ع) رو به امام حسن (ع) کرد و فرمود: ای با محمّد! پاسخش را بده. حضرت امام حسن (ع) فرمود:اما آنچه که پرسیدی مرد چون میخوابد روحش به کجا میرود؟ در آن هنگام روح به باد و باد به هوا میپیوندد، تا زمانی که صاحبش به حرکت افتد.اگر خداوند اجازه بازگشت روح به او را دهد، آن روح، آن باد را و آن باد،آن هوا را میکشد و اینگونه روح در بدن صاحب خود جای میگیرد و اگر خداوند به آن روح اجازه بازگشت به صاحبش را ندهد، هوا،باد را و باد، روح را میکشد و این گونه روح تا روز رستاخیز به صاحبش باز نمیگردد.
تفسیر قمی ، جلد 2 ، صفحه 220
2. امام محمّد باقر (ع) فرمود : هرکس بخوابد نفس او به سوی آسمان عروج میکند و روح او در بدنش به جای میماند. میان نفس و روح رابطی جون اشعه خورشید است ، اگر خداوند فرمان قبض روح دهد، روح، نفس را اجابت میگوید و اگر خداوند اجازه بازگشت روح را دهد، نفس، روح را اجابت میگوید و این همان کلام خداوند متعال است که فرمود " اللهُ یَتَوَفَّی الأَنفُسَ حِینَ مِوتَهَا "، هر چه را نفس در ملکوت آسمانها میبیند، از خوابهایی است که تعبیر دارد و آن چه را میان آسمان و زمین میبیند ، از خوابهایی پرداخته شیطان است و هیچ تعبیری ندارد.
مجمع البیان ، جلد 8 ، صفحه 404
در این دو حدیث از تفسیر البرهان سوره زمر آیه 42 هست که در اولی گفته میشه که موقع خواب روح از بدن خارج میشه و در دومی گفته میشه که نفس از بدن خارج میشه و روح داخل بدن میمونه.البته در حدیث دوم گفته میشه که " اگر خداوند اجازه بازگشت روح را دهد ... " که قبلش گفته شده روح از بدن خارج نمیشه.
یه حالت مبهمی هست اگر دوستان کسی میتونه جواب این ابهام رو بده.
با تشکر

پاسخ:
با سلام و طلب توفیق الهی برای شما و دیگر همراهان گرامی
پیش از ورود به پاسخ، مناسب است بیان کنیم که خواب و مرگ دو مقوله عجیب و شبیه به هم و تقریبا غیر قابل تفسیر است.
یکی از این شباهت ها مربوط به افراد واقعا مرده با افراد در حالت خواب است.
این شباهت به اندازه ای است که گاهی در همان نگاه اول نمی توان تشخیص داد شخصی که چشم هایش را بسته مرده است یا در حال خواب می باشد.
از دیگر شباهت های شخص مرده یا در حال خواب آن است که هر دو قبض روح می شوند. اما در حالت خواب روح به بدن باز می گردد، ولی در حالت مرگ، بدن پذیرای روح نخواهد بود و شخص بیدار نخواهد شد.
توصیف خواب در قرآن
خدای متعال در ضمن این آیه خواب و مرگ را توصیف می کند:
"اللَّهُ يَتَوَفَّى الْأَنْفُسَ حينَ مَوْتِها وَ الَّتي‏ لَمْ تَمُتْ في‏ مَنامِها فَيُمْسِكُ الَّتي‏ قَضى‏ عَلَيْهَا الْمَوْتَ وَ يُرْسِلُ الْأُخْرى‏ إِلى‏ أَجَلٍ مُسَمًّى إِنَّ في‏ ذلِكَ لَآياتٍ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُون"(1)
خداوند ارواح را هنگام مرگ قبض مى كند، و ارواحى را كه نمرده ‏اند نيز هنگام خواب مى‏ گيرد. سپس ارواح كسانى كه فرمان مرگ شان را صادر كرده نگه مى‏دارد و ارواح ديگرى را (كه بايد زنده بمانند) باز مى ‏گرداند تا سرآمدى معيّن. در اين امر نشانه‏ هاى روشنى است براى كسانى كه انديشه مى‏ كنند!
اما در باره پاسخ به پرسش مورد نظر،باید بیان کرد بر فرض استناد صحیح روایت،کلماتی که اهل بیت سلام الله علیهم اجمعین به کار می برند، هر کدام حکمت و معنای خودش را دارد و گاهی از فهم عادی نیز دور است تا جایی که مراد واقعی امام جز به تمثیل یا تنظیر عرفی مطابق با شعور عوام جامعه درک نمی شود. مثل آن چه که در دو روایت می بینیم. از این جهت به کار گیری برخی کلمات که به ظاهر معنایی عامه فهم دارد، به این دلیل است که برای برخی از واقعیت های اسرار آمیز عالم خلقت چون روح و نفس، واژگان مطابق با شان آن نداریم که بتواند جامه ای برای آن حقایق شود و عظمت آن را تحمل کند.
بنا بر این،در ظاهر به تناقضاتی بر می خوریم که میان برخی از جملات احادیث وجود دارد. ولی در واقع تناقض نیست.
علاوه، برای روح و نفس تعابیر مختلفی وجود دارد و گاهی هر کدام به جای دیگری استخدام می شود.
در روایتی که حضرت فرمود روح به باد سپرده می شود، مقصود از روح نفس است و در جایی که فرمود نفس قبض می شود و روح در بدن باقی می ماند، مقصود روح نباتی است. زیرا که اگر روح یا نفس به طور کامل قبض شود، شخص مرده است. ولی شخصی که اجلش به سر نیامده، روح در بدنش باقی می ماند تا آن که نفس بر گردد. یعنی روح نباتی در بدن می ماند تا دوباره بتواند نفس را پذیرا باشد و شخص از خواب بر خیزد.
نتیجه این که:
مقصود از روح در روایت اول یعنی نفس و در روایت دوم که تعبیر روح می ماند، روح نباتی است که وقتی نفس به بدن باز می گردد،میزبان روح نباتی باشد. پس روح نباتی زمینه ساز بازگشت نفس است.
اکنون که سخن از تعریف نفس و روح شد، مناسب است به این پرسش پاسخ داده شود که فرق نفس و روح چیست و آیا نفس همان روح است؟
در پاسخ می توان بیان کرد:
روح دارای مراتب و تعاریف متفاوت و البته واقعیتی است که باعث حرکت می شود.
روح انسان دارای شرافتی ویژه است. به همین اعتبار به خدا نسبت داده می شود" وَ نَفَخْتُ فيهِ مِنْ رُوحي‏ فَقَعُوا لَهُ ساجِدينَ"(2)
در او از روح خود (يك روح شايسته و بزرگ) دميدم، همگى براى او سجده كنيد!
این روح شایسته اگر به بدن تعلق گیرد،نامش نفس است.نفس در واقع روحی است که اداره کننده بدن است و به بدن تعلق گرفته و اگر جدای از بدن باشد،روح است.
نفس هر کجا جلوه کند،با پسوندی مشهور می شود. اگر به بعد مادی و غریزی انسان توجه کند، نفس اماره و اگر به بعد ملکوتی انسان توجه کند،نفس مطمئنه است و ....
البته نفس نیز مثل روح، معانی متعددی دارد. به طوری که قرآن شش یا هفت معنا برای نفس بیان کرده است.
ولی روح و نفس هر دو مجرد اند، با این تفاوت که نفس بعد از تعلق به بدن، حالت مادی به خود می گیرد.
(و الله العالم)
و السلام علیکم و رحمت الله و برکاته.
اللهم صل علی محمد و آل محمد.
پی نوشت ها:
1.. سوره زمر آیه 42
2.سوره حجر،آیه 29