جمع بندی تزلزل در اعتقادات فرزندم

ن دو دختر یکی بیست ودوساله و دیگری شانزده ساله دارم دختر بزرگم به لطف خدا ازدواج کرده و از نظر اعتقادی در حد متوسط است اعتقاداتش به نماز وحجاب وائمه خوب است اما متاسفانه دختر دوم من به دلیل بیماری مکرر من وپدرش و ارتباط با دختر خاله هایش که اعتقادی به حجاب نداشتن نسبت به مسایل دینی بی اعتقاد است خدا را قبول دارد بهشت و جهنم را هم می پذیرد اما حجاب برایش معنایی ندارد تازگی ها حتی نسبت به رابطه دختر و پسر نیز صحبت می کنند و می گوید مانعی ندارد در کنار پدر و مادر دوست داشته باشم البته تمام مسائلی را برایم می گویداحساس می کنم کنترل دخترم از دستم خارج شده وقتی تا دیر وقت بیرون باشد نمی پذیرد که برای خودش خطرناک است لطفاً راهنماییم کنید چه برخوردی داشته باشم تا هم از من فاصله نگیرد هم مشکلم حل شود 

هوالمحبوب با سلام و احترام به شما کاربر گرامی؛ سپاس از اینکه به این مرکز اعتماد کرده و مسأله خود را مطرح کرده اید ان شاء الله مطالبی که مطرح می گردد راهگشای مسئله شما باشد. برای هر والدی که به مسائل دینی و مذهبی پای بند است دیدن و شنیدن چنین مطالبی از فرزندش سخت و ناگوار است. پدر و مادرها همیشه بهترین ها را برای فرزندانشان می خواهند و در ذهنشان تصوری از فرزند خود می سازند که دیدن واقعیت های خلاف آن باعث نگرانی و غمگینی آنان می گردد.  در ابتدا خدمتتان عرض نمایم که لازم است مسأله شما از جهات مختلف بررسی گردد؛ درنتیجه مطالب کمی طولانی خواهد بود که امید است باعث خستگیان نشود ولی در هر صورت به نظر می رسد ضروری است به مسائل مختلف توجه گردد.  

دریس اودلوم روانپزشک و استاد دانشگاه آکسفورد، دوره بلوغ را به مسافرتی با راهآهن تشبیه می کند: از ایستگاه یازده سالگی با مسافرینی که منحصربه فرد هستند، شروع می شود، اما در آخر سفر در ایستگاه هفده سالگی با آدمی روبه رو می شویم که چنان تغییر کرده است که خیلی سخت می توانیم او را بشناسیم.( 1) مراحل نوجواني نوجوانی از سن 12 تا 20 سالگی را شامل می¬شود، بنابراین از ابتدا تا انتهای دوره نوجوانی، تغییر و تحولات این دوره به سه مرحله تقسیم می¬گردد که در ادامه بیان خواهد شد.  مرحله اول: فاصله گرفتن (12ـ14 سالگي) مرحله دوم: جدايي تداركاتي (15ـ17 سالگي) اين مرحله كه هسته اصلي نوجواني و مشكلات آن است، با رشد بيشتر بدني و جنسي همراه است و سطح عالي تري از ادراك "خود" را تجلّي مي دهد. رشد مغز و تواناييهاي شناختي نوجوان با دروني شدن حيات عاطفي و ارتباط عميق تر با گروه هم سالان،جدايي بيشتر ويژگي هاي روان شناختي نوجوان و باورها و ارزشهاي او از والدين وبزرگ سالان را به بار مي آورد. اين جدايي هرچند به ندرت جنبه جدايي مكاني نوجوان با والدين و بزرگ سالان را پيدا مي كند، اما معمولا يك جدايي روحي،فكري، ارزشي و رفتاري است و زمينه هاي ذهني استقلال را براي او فراهم مي آورد. در همين مرحله، انسجام جنبه هاي مختلف بدني و جنسي و تصور از خويش به صورت هويت واحد شكل مي گيرد و پاسخ گويي به سؤال اساسي "من كيستم؟" به تدريج در ذهن نوجوان تحقق مي يابد. مرحله سوم: ورود مجدّد به مناسبات اجتماعي (18ـ20 سالگي) [1]. حسن بیگلو، بهروز، روان­شناسی نوجوانی، سرآمد کاوش، تهران، 1380، ص 11.  

 

• یکی از ویژگی های دختران نوجوان در این شرایط که شما هم به آن اشاره کردید ریسک پذیری بالاو استقلال طلبی است که تا دیروقت بیرون ماندن را خطرناک نمی داند.

ریسک­ پذیری بالا؛ نوجوان برای یافتن هویت فردی و مشخص کردن جایگاه اجتماعی­اش (درمیان گروه) هر روز با موقعیت­های مختلفی روبرو می­شود که باید تصمیم بگیرد. اما دو ویژگی خاص تکامل در مغز نوجوان وجود دارد که باعث افزایش رفتارهای پرخطر در آنها می­شود. اول اینکه در دوران نوجوانی میزان حساسیت سیستم پاداش و لذت در مغز چندبرابر افزایش می­یابد. و این مسأله باعث می­شود تا تمایل فرد برای انجام اعمال هیجان­انگیز و لذت­بخش افزایش یابد. و دوم اینکه مرکز قضاوت، ارزیابی، برنامه­ریزی و کنترل  خود هنوز از رشد کافی برخوردار نیست. به همین دلیل بسیاری از نوجوانان و برخی جوانان نه تنها تصمیم­های لحظه­ای و از روی احساسات می­گیرند؛ بلکه ترس کمتری نسبت به عواقب احتمالی تصمیم و رفتار خود دارند و بیشتر درگیر کارهای پرمخاطره می­شوند.([1]) شاید همین مسئله یکی از دلایل مهم فرار دختران در این سن باشد.

• استقلال‏ طلبى؛در این دوران، دیگر به راحتی، محدودیت­هایی را که پیش از این والدین برای آنها قرار می­دادند را برنمی­تابند. این مسئله یکی از دلایل مهم کشمکش­ها بین والدین و نوجوانان است.

    [1]. ساداتیان، سید اصغر، در فکر، ذهن و روان نوجوانان و جوانان چه می­گذرد، ما و شما ، تهران، 1390، ص 50.

• تغيير گرایشات دینی و مذهبی؛ نوجوانان در اين مرحله از زندگانى گرايش خاصى به مسائل دينى و معنوى پيدا مى‏كنند.در باره مفاهيم و عقايد دينى دوران كودكى پرسش‏هايى مى‏كنند و به همين سبب، دوره نوجوانى را مرحله ترديد دينى مى‏نامند. تغييرات دينى و مذهبى در دوره نوجوانى به سه شكل ظاهر مى‏شود. 1ـ «دوره بيدارى دينى: در اين مرحله، نوجوان علاقمند است همانند والدين خود، آداب و رسوم دينى را انجام دهد. 2ـ دوره پرسشگرى: در اين دوره به انتقاد از مفاهيم پذيرفته دينى مى‏پردازد و پرسش‏هاى متعدد و متنوعى، مطرح مى‏كند. مى‏كوشد به حقايق دست يابد و نيازهاى خود را پاسخ دهد. که دختر شما در این مرحله است و لازم است تا با یک کارشناس مذهبی قوی دخترتان به مناظره و گفتگو بنشیند.  3ـ دوره بازسازى دينى: نوجوان احساس مى‏كند كه به حقايق دينى تازه‏اى نياز دارد».(1 ) بنابراين، با توجه به رشد شناختى در دوره نوجوانى (مرحله تفكر انتزاعى) قضاوت‏هاى نوجوان با گذشته تفاوت داشته و به دنبال چرايى و چگونگى امور و رخدادها مى‏باشد و در زمينه دينى از طريق استدلال مسائل را بايد برايش تشريح كرد و تا حد ممكن بايد از امر و نهى كردن پرهيز كرد و با او به عنوان يك مشاور رفتار نمود و ارزش براى تفكر و اظهار نظر وى قائل شد. 1. شعاری­ نژاد، علی اکبر، روان­شناسی رشد 2، نوجوانی و بلوغ، پیام نور، تهران، 1388، ص 91.

اولین و مهمترین راهکار برای دختر عزیزتان، جلب ایشان از سمت شماست، ببینید چه رفتاری در دخترخاله هایش باعث جذب او می شود.  1. همیشه بهترین و تأثیر بخش ترین آنان محبت است.  ارضای نیاز محبت، باعث میشود، دو نتیجه مهم از آن حاصل شود. اول اینکه با محبت، تبعیّت ایجاد میگردد، وقتی تبعیت و پیروی ایجاد شد، شبیه شدن محبّ هم به وجود میآید. یعنی از او الگوپذیری میکند برای دریافت محبت بیشتر.  در قرآن کریم آمده است:*(فبما رحمه من الله لنت لهم و لو کنت فظّا غلیظ القلب لا نفضّوا؛)*(1 ) حضرت علی (علیه السّلام) دراینباره میفرمایند:(دلهای انسانها همچون حیوانات وحشی است،هر کس از راه محبت وارد شود، به او گرایش پیدا میکند).(2 ) به همین دلیل است که یکی از بهترین و مهمترین روشها در تعلیم و تربیت، روش محبت است. نقش تربیتی محبت، بهترین نوع رابطه است بین مربی و متربی. برای محبت آثاری مانند تشاکل (خود را شبیه محبوب کردن) و تبعیت (پیروی از محبوب) ذکر کرده اند. پس با محبت میتوان به اهداف تربیتی هم رسید. همانطور که خودتان گفتید شما به دلیل بیماری های مکرر و درگیر بودن با بیماری، از دخترتان غفلت کرده و میزان توجه و وقتی را که شاید لازم داشت برایش نگذاشتید. سعی نمایید ارتباط دختر بزرگتان با ایشان را بیشتر و بهتر نمایید. 1. (پس به (برکت) رحمت الهی با آنان نرمخو شدی و اگر تندخو و سخت¬دل بودی بی¬گمان از پیرامون تو پراکنده می¬شدند). سوره آل عمران، آیه 159.  2. (قلوب الرّجال وحشیّة فمن تألّفها أقبَلَت علیه؛)، ابن ابی الحدید، عبدالحمید، شرح نهج البلاغه، منشورات مکتبه آیه الله العظمی مرعشی نجفی، قم، 1404ق. حکمت¬ها،50.  

  2. سعی نمایید کم کم به صورت پله کانی ارتباطش با دخترخاله هایش را کم کرده و جایگزین مناسب تری برایش درنظر بگیرید. مثلا تفریحات بیشتری را خودتان با دخترهایتان داشته باشید. یا دوستانی که دخترتان از مصاحبت با آنان لذت می برد جایگزین کنید. توجه داشته باشید که حتما جایگزین مناسب و لذت بخش برای او در نظر بگیرید. نتیجه دوستی، فقط معاشرت و رفت­ وآمد نیست، بلکه آثار بسیاری دارد. مهم­ترین اثری که بر آن، مترتب می­شود، تأثیرپذیری از دوستان است، انسان از دوست خود الگو می­گیرد، بخصوص در دختران نوجوانی، که مسائلی که به آن می­ اندیشند و دغدغه ی آنهاست، شبیه هم است و سنخیت و تناسب روحی بین آنها وجود دارد. این همزادپنداری، تأثیرپذیری را دوچندان می­کند. زیرا حرف هم­دیگر را بهتر می­ فهمند و اعتماد به هم می­ کنند از یکدیگر الگو می­ گیرند و تقلید می کنند. بنابراین اهمیت انتخاب دوست خوب برای دختران نوجوان، امری مهم و ضروری است. پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلّم) می ­فرمایند: (انسان بر دین و روش دوستش پرورش خواهد یافت، پس دقت کنید با چه کسی دوست می­شوید).([1])     [1]. (المرء علی دین خلیله، فلینظر أحدکم من یخالل). مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، دارالاحیاء التراث العربی، بیروت، 1403ق، ج74، ص 192.

3. ارتباط پدر و دختر حضور فعال پدر در زندگی دختران، طی سالهای نوجوانی اثر بسیار مثبتی دارد. اگرچه تغییرات فیزیکی دوره نوجوانی ظاهرا فاصله بین پدر و دختر را ایجاد می­کند. زمانی که دختران از بلوغ جسمی خود آگاه می­ شوند از پدر فاصله می­ گیرند و چون راه حل بهتری پیدا نمی­ کنند که بدون تماس فیزیکی که در کودکی عامل نزدیکی آنها بود ارتباط پدر و دختر رو به ضعف می­گذارد. به هر حال نقش پدر در رشد دختر اهمیت دارد. مادر خانواده می­تواند آنها را به هم نزدیکتر نمایند تا با هم گفتگو داشته باشند. پدران نیز باید درک کنند که کسب هویت و فردیت با جداشدن تفاوت دارد و گفتگو با دخترشان درباره هر موضوعی برای امنیت روحی دختر ضروری است. نقش مدبّرانه پدر در تربیت دختر برای رشد سالم او اهمیت دارد.  

برخوردهای صحیح با شک و تردیدهای مذهبی:   1.  پذیرش: مهمترین گام پذیرفتن این تحولی است که اتفاق می افتد، سرزنش نکنیم. در مواجهه با شبهات و چالش از طرف نوجوان تشویقش کنیم. 2. کاهش خطاهای رفتاری: والدین تلاش کند که خطاهای رفتاری خود را کاهش دهد تا مقبول نوجوان قرار گیرد و نوجوان برای گرفتن پاسخ شبهه به والدین مراجعه کند. 3. جواب دهی: پاسخ گوی جواب آنها باشیم. و راهنمایی کنیم آنان را به سمت استدلال. برای پاسخ به سوالات آنان را به دیگران نسپاریم. 4. عدم اجبار و تحمیل: بعد از استدلال نباید از نوجوان اقرار بگیرند بلکه باید فرصت فکرکردن به نوجوان داد. باید فرصت داد تا برای خودش اثبات شود.

بایسته های پاسخ گویی به پرسش های دینی نوجوان:   1. سوال آنها را خوب بشنویم:  خیلی هوشمندانه و هوشیارانه به پرسش های آنان گوش دهیم درحقیقت گویی به آنها توجه و احترام نموده ایم یعنی اظهار خستگی و بی حوصلگی نشود.  2. دوری کردن از رفتارها و پاسخ های اضطراب آلود:  گاهی اوقات بزرگترها در مقابل سوالات مذهبی نگران می شوند و نسبت به ایمان آنها احساس ترس می کنند این نگرانی به نوجوان منتقل می گردد و ایمان درستی برایشان ایجاد نمی گردد. 3. درنگ در پاسخگویی: یعنی به محض شنیدن سوال به او پاسخ ندهیم اجازه دهیم سوال را تمام و کمال بپرسد و بعد پاسخ دهیم چراکه گاهی نمی تواند سوال خود را صریح و سریع مطرح کنند و از مقدمه چینی استفاده می کند 4. زبان مشترک را برای پاسخگویی پیدا کنیم:  بعضی وقتها از سوالات نوجوان، یک کلید واژه اصلی دارد و بزرگترها باید مراقب باشند که فهم ما و نوجوان در مورد این کلیدواژه یکی باشد مثل سوال از آزادی و حجاب. 5. پاسخ نمی دانم: بزرگترها باید در برخی از سوالات پاسخ هوشمندانه نمی دانم  را به کار ببرند چون ندانسته جواب دادن نه تنها شبهه را از بین نمی برد بلکه شبهه جدیدی ایجاد می کند 6. پاسخگویی بعد از مطالعه و اندیشه: فرصت تأمل به خود بدهیم تا جواب کاملی داشته باشیم. 7. پاسخگویی صمیمانه: بهتر به سخنان ما گوش می دهد و نتیجه بهتری حاصل می شود. 8. ارجاع به منابع معتبر: گاهی اوقات لازم است پاسخ های داده شده مستند شود تا اعتبار حرف شما بالا برود و اطمینان به کلام شما بیشتر گردد و راه پاسخگویی را یاد بگیرد. 9. پاسخ گویی به پرسش های پنهان: گاهی اوقات انگیزه اصلی سوال در ظاهر سوال مشخص نیست بلکه پنهان شده است مثل سوال درباره قیامت و عذاب الهی که انگیزه اصلی در مورد گناهی است که انجام داده است. 10. احترام به مخاطب: برخورد محترمانه یک تأثیر عاطفی خوبی ایجاد می کند که ارتباط عقلی و علمی کمتر چالشی می شود و پذیرش هم بیشتر می گردد. 11. بیان سابقه سوال: سابقه شبهات اعتقادی بیان گردد چرا که نوجوان مغرور نگردد که فقط به ذهن خودش خطور کرده و یا دچار اضطراب و ترس نشود که این چه سوالی است که من می پرسم. و بفهمد مسئله جدیدی نیست و درضمن کسی که به او القائ کرده این شبهه را چندان هم انسان متفکری نیست. 12. پرهیز از تکرار بیهوده: تکرار جواب اجبار را در پرسشگر ایجاد می کند و اگر مطلب سنگین است تبدیل به مطالب ساده شود. امام علی (علیه السلام) فرمودند: (نشانه درماندگی در سخن، تکرار کردن در کلام به هنگام مناظره و صاف کردن گلو در هنگام گفتگوست). (1) 13. پرهیز از کلام های تردید در هنگام پاسخگویی: مثل شاید، احتمالا، ظاهرا   14. پرهیز از کلمات تحکم آمیز: قاعده مند و علمی صحبت کنید تو باید بپذیری تو باید قبول کنی و حالت گارد و پرخاشگری ایجاد می کند.  اگر سوالی باشد ان شالله پاسخگو می باشم. موفق باشید. معرفی منابع برای مطالعه بیشتر: - قائمی، علی، دنیای نوجوانی دختران، امیری، تهران، 1373. - رزاقی، هادی، نگرش و ایمان در تربیت دینی، مؤسسه آموزشی وپژوهشی امام خمینی، قم،1387. - ساداتیان، سید اصغر، در فکر، ذهن و روان نوجوانان و جوانان چه می¬گذرد، ما و شما، تهران، 1390. - باهنر، ناصر، آموزش و مفاهیم دینی همگام  با روان‌شناسی رشد، سازمان تبلیغات اسلامی، قم، 1380. - پناهی، علیاحمد و داوودحسینی، بادخترم، موسسه آموزشی وپژوهشی امام خمینی، قم، 1389. 1. محمدی ری شهری، محمد، میزان الحکمه، مترجم، حمیدرضا شیخی، قم، موسسه علمی فرهنگی دارالحدیث، سازمان چاپ و نشر، 1389، ج 2، ص548.

جمع بندی پرسش: من دو دختر بیست و دو ساله و شانزده ساله دارم. دختر بزرگم ازدواج کرده و از نظر اعتقادی به نماز و حجاب و ائمه خوب است ولی دختر دوم بنده به دلیل بیماری مکرر من و پدرش با دخترخاله هایش که اعتقادی به حجاب نداشتند زیاد شد. دخترم به خدا و بهشت و جهنم معتقد است اما حجاب برایش معنایی ندارد. نسبت به رابطه دختر و پسر می گوید مانعی ندارد در کنار پدر و مادر دوست باشیم. احساس می کنم کنترلش از دستم خارج شده تا دیروقت بیرون می ماند و نمی پذیرد برایش خطرناک است. لطفا راهنماییم کنید. پاسخ: دریس اودلوم روان­پزشک و استاد دانشگاه آکسفورد، دوره بلوغ را به مسافرتی با راه­ آهن تشبیه می­کند: از ایستگاه یازده سالگی با مسافرینی که منحصربه فرد هستند، شروع می­شود، اما در آخر سفر در ایستگاه هفده سالگی با آدمی روبه ­رو می­شویم که چنان تغییر کرده است که خیلی سخت می­توانیم او را بشناسیم.(1)

• یکی از ویژگی های دختران نوجوان در این شرایط که شما هم به آن اشاره کردید ریسک پذیری بالاو استقلال طلبی است که تا دیروقت بیرون ماندن را خطرناک نمی داند.

 ریسک­ پذیری بالا؛ نوجوان برای یافتن هویت فردی و مشخص کردن جایگاه اجتماعی ­اش (درمیان گروه) هر روز با موقعیت­های مختلفی روبرو می­شود که باید تصمیم بگیرد. اما دو ویژگی خاص تکامل در مغز نوجوان وجود دارد که باعث افزایش رفتارهای پرخطر در آنها می­شود. اول اینکه در دوران نوجوانی میزان حساسیت سیستم پاداش و لذت در مغز چندبرابر افزایش می­یابد. و این مسأله باعث می­شود تا تمایل فرد برای انجام اعمال هیجان ­انگیز و لذت­بخش افزایش یابد. و دوم اینکه مرکز قضاوت، ارزیابی، برنامه ­ریزی و کنترل  خود هنوز از رشد کافی برخوردار نیست. به همین دلیل بسیاری از نوجوانان و برخی جوانان نه تنها تصمیم­ های لحظه­ ای و از روی احساسات می­گیرند؛ بلکه ترس کمتری نسبت به عواقب احتمالی تصمیم و رفتار خود دارند و بیشتر درگیر کارهای پرمخاطره می­شوند.(2) شاید همین مسئله یکی از دلایل مهم فرار دختران در این سن باشد. اولین و مهمترین راهکار برای دختر عزیزتان، جلب ایشان از سمت شماست، ببینید چه رفتاری در دخترخاله هایش باعث جذب او می شود. همیشه بهترین و تأثیر بخش ترین آنان محبت است. ارضای نیاز محبت، باعث می­شود، دو نتیجه مهم از آن حاصل شود. اول اینکه با محبت، تبعیّت ایجاد می­گردد، وقتی تبعیت و پیروی ایجاد شد، شبیه شدن محبّ هم به وجود می­آید. یعنی از او الگوپذیری می­کند برای دریافت محبت بیشتر. حضرت علی (علیه السّلام) دراین­باره می­فرمایند: (دلهای انسان­ها همچون حیوانات وحشی است، هر کس از راه محبت وارد شود، به او گرایش پیدا می­کند).(3) سعی نمایید کم کم به صورت پله کانی ارتباطش با دخترخاله هایش را کم کرده و جایگزین مناسب تری برایش درنظر بگیرید. مثلا تفریحات بیشتری را خودتان با دخترهایتان داشته باشید. یا دوستانی که دخترتان از مصاحبت با آنان لذت می برد جایگزین کنید. توجه داشته باشید که حتما جایگزین مناسب و لذت بخش برای او در نظر بگیرید. نتیجه دوستی، فقط معاشرت و رفت ­وآمد نیست، بلکه آثار بسیاری دارد. مهم­ترین اثری که بر آن، مترتب می­شود، تأثیرپذیری از دوستان است،     حضور فعال پدر در زندگی دختران، طی سالهای نوجوانی اثر بسیار مثبتی دارد. غیر از مسائل عاطفی که دختر به آن نیازمند است؛ چراکه محبتی است که از جنس مخالف دریافت می کند وجود مقتدر پدر در زندگی در بسیاری از مسائل راهگشای تربیت دختر است. برخوردهای صحیح با شک و تردیدهای مذهبی:

• پذیرش بدون سرزنش
• کاهش خطاهای رفتاری والدین،
•  پاسخگو بودن به صورت مستدلی نه تحکم و اجبار

بایسته های پاسخ گویی به پرسش های دینی نوجوان:

• سوال آنها را خوب بشنویم: 
• دوری کردن از رفتارها و پاسخ های اضطراب آلود: 
• درنگ در پاسخگویی:
• زبان مشترک را برای پاسخگویی پیدا کنیم: 
• پاسخ نمی دانم:
• پاسخگویی بعد از مطالعه و اندیشه:
• پاسخگویی صمیمانه:
• ارجاع به منابع معتبر:
• احترام به مخاطب:
• پرهیز از تکرار بیهوده:
• پرهیز از کلام های تردید در هنگام پاسخگویی:
• پرهیز از کلمات تحکم آمیز:
• بیان سابقه شبهه و سوال:

معرفی منابع برای مطالعه بیشتر:

• قائمی، علی، دنیای نوجوانی دختران، امیری، تهران، 1373.
• رزاقی، هادی، نگرش و ایمان در تربیت دینی، مؤسسه آموزشی وپژوهشی امام خمینی، قم،1387.
• ساداتیان، سید اصغر، در فکر، ذهن و روان نوجوانان و جوانان چه می­گذرد، ما و شما، تهران، 1390.
• باهنر، ناصر، آموزش و مفاهیم دینی همگام  با روان‌شناسی رشد، سازمان تبلیغات اسلامی، قم، 1380.
• پناهی، علی­احمد و داوودحسینی، بادخترم، موسسه آموزشی وپژوهشی امام خمینی، قم، 1389.

پی نوشتها:

1. حسن بیگلو، بهروز، روان­شناسی نوجوانی، سرآمد کاوش، تهران، 1380، ص 11.
2. ساداتیان، سید اصغر، در فکر، ذهن و روان نوجوانان و جوانان چه می­گذرد، ما و شما ، تهران، 1390، ص 50.
3. قلوب الرّجال وحشیّة فمن تألّفها أقبَلَت علیه؛)، ابن ابی الحدید، عبدالحمید، شرح نهج البلاغه، منشورات مکتبه آیه الله العظمی مرعشی نجفی، قم، 1404ق. حکمت­ها،50.