تفسیر ایات 55-60 سوره توبه

آیه 55
فَلا تُعْجِبْك أَمْوَلُهُمْ وَ لا أَوْلَدُهُمْإِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُعَذِّبهُم بهَا فى الْحَيَوةِ الدُّنْيَا وَ تَزْهَقَ أَنفُسهُمْ وَ هُمْ كَفِرُونَ‏(55)
55 -و ( فزونى ) اموال و اولاد آنها تو را در شگفتى فرو نبرد ، خدا مى‏خواهد آنها را به وسيله آن در زندگى دنيا عذاب كندو در حال كفر بميرند .
آيه روى سخن را به پيامبر كرده مى‏گويد : فزونى اموال و اولاد آنها نبايد تو را در شگفتى فرو برد و فكر كنى كه آنها با اينكه منافقند چگونه مشمول اينهمه مواهب الهى واقع شده‏اند ( فلا تعجبك اموالهم و لا اولادهم) .چرا كه اينها به ظاهر براى آنها نعمت است اما در حقيقت خدا مى‏خواهد به اين وسيله آنان را در زندگى دنيا معذب كند ، و به خاطر دلبستگى فوق العاده به اين امور در حال كفر وبى ايمانى بميرند ( انما يريد الله ليعذبهم بها فى الحيوة الدنيا و تزهق انفسهم و هم كافرون) .در واقع آنها از دو راه به وسيله اين اموال و اولاد ( نيروى اقتصادى و انسانى ) معذب مى‏شوند : نخست اينكه اين گونه افراد معمولا فرزندانى ناصالح و اموالى بى بركت دارند كه مايه درد و رنجشان در زندگى دنيا است ، شب و روز بايد براى فرزندانى كه مايه ننگ و ناراحتى هستند ، تلاش كنند ، و براى حفظ اموالى كه از طريق گناه بدست آورده‏اند جان بكنند ، و از طرف ديگر چون به اين اموال و فرزندان بالاخره دلبستگى دارند و به سراى وسيع و پر نعمت آخرت و جهان پس از مرگ ايمان ندارند چشم‏پوشى از اينهمه اموال بر ايشان مشكل است تا آنجا
كه ايمانشان را روى آنها گذاشته و با كفر از دنيا مى‏روند ، و به سخت‏ترين وضعى جان مى‏دهند ؟ مال و فرزند اگر پاك و صالح باشد موهبت است و سعادت و مايه رفاه و آسايش و اگر ناپاك و ناصالح باشد رنج و عذاب اليم است .

وَ يحْلِفُونَ بِاللَّهِ إِنهُمْ لَمِنكمْ وَ مَا هُم مِّنكمْ وَ لَكِنَّهُمْ قَوْمٌ يَفْرَقُونَ‏(56) لَوْ يجِدُونَ مَلْجَئاً أَوْ مَغَرَتٍ أَوْ مُدَّخَلاً لَّوَلَّوْا إِلَيْهِ وَ هُمْ يجْمَحُونَ‏(57)
ترجمه:
56 -و به خدا سوگند مى‏خورند كه آنها از شما هستند در حالى كه از شما نيستند ، ولى آنها گروهى هستند كه مى‏ترسند ( و وحشت دارند لذا دروغ مى‏گويند ) .
57 -اگر پناهگاه يا غارها يا راهى در زير زمين بيابند به سوى آن حركت مى‏كنند در حالى كه با سرعت و شتاب فرار مى‏كنند .تفسير : نشانه ديگرى از منافقان
در آيات فوق يكى ديگر از اعمال و حالات منافقان به روشنى ترسيم شده است مى‏گويد : آنها به خدا سوگند ياد مى‏كنند كه از شما هستند ( و يحلفون بالله انهم لمنكم) .
در حالى كه نه از شما هستند و نه در چيزى با شما موافقند بلكه آنها
گروهى هستند كه فوق العاده مى‏ترسند و از شدت ترس كفر را پنهان كرده اظهار ايمان مى‏كنند مبادا گرفتار شوند ( و ما هم منكم و لكنهم قوم يفرقون ) .
يفرقون از ماده فرق ( بر وزن شفق ) به معنى شدت خوف و ترس است ، راغب در كتاب مفردات مى‏گويد اين ماده در اصل به معنى تفرق و جدائى و پراكندگى است گوئى آنچنان مى‏ترسند كه مى‏خواهد قلبشان از هم متفرق و متلاشى گردد .
در واقع چون تكيه گاهى در باطن ندارند همواره گرفتار ترس و وحشتى عظيم هستند و به خاطر همين ترس و وحشت هيچگاه آنچه در باطن دارند اظهار نمى‏كنند ، و چون از خدا نمى‏ترسند از همه چيز مى‏ترسند و دائما در حال وحشت به سر مى‏برند ، در حالى كه مؤمنان راستين در سايه ايمان آرامش و شهامت خاصى دارند .
در آيه بعد شدت بغض و عداوت و نفرت آنها را از مؤمنان در عبارتى كوتاه اما بسيار رسا و گويا منعكس مى‏كند مى‏گويد آنها چنان هستند كه اگر پناهگاهى ( همانند يك دژ محكم ) بيابند ، يا دسترسى به غارهائى در كوهها داشته باشند ، يا بتوانند راهى در زير زمين پيدا كنند ، با سرعت هر چه بيشتر به سوى آن مى‏شتابند تا از شما دور شوند و بتوانند كينه و عداوت خود را آشكار سازند ( لو يجدون ملجا او مغارات او مدخلا لولوا اليه و هم يجمحون ) .
ملجا به معنى پناهگاه است همچون قلعه‏هاى محكم و يا مانند آن .
مغارات جمع مغاره به معنى غار است .
مدخل به معنى راههاى پنهانى است مانند نقبهائى كه در زير زمين مى‏زنند و از آن وارد محلى مى‏شوند .
يجمحون از ماده جماح به معنى حركت شتابانه و شديدى است كه
هيچ چيز نتواند از آن جلوگيرى كند ، همانند حركت اسبهاى سركش و چموش كه نتوان آنها را متوقف ساخت و به همين جهت چنين اسبى را جموح مى‏گويند .
به هر حال اين يكى از رساترين تعبيراتى است كه قرآن درباره ترس و وحشت منافقان و يا بغض و نفرت آنان بيان كرده كه آنها اگر در كوهها و روى زمين راه فرارى پيدا كنند از ترس يا عداوت از شما دور مى‏شوند ولى چون قوم و قبيله اموال و ثروتى در محيط شما دارند مجبورند دندان بر جگر بگذارند و بمانند! .

وَ مِنهُم مَّن يَلْمِزُك فى الصدَقَتِ فَإِنْ أُعْطوا مِنهَا رَضوا وَ إِن لَّمْ يُعْطوْا مِنهَا إِذَا هُمْ يَسخَطونَ‏(58) وَ لَوْ أَنَّهُمْ رَضوا مَا ءَاتَاهُمُ اللَّهُ وَ رَسولُهُ وَ قَالُوا حَسبُنَا اللَّهُ سيُؤْتِينَا اللَّهُ مِن فَضلِهِ وَ رَسولُهُ إِنَّا إِلى اللَّهِ رَغِبُونَ‏(59)
ترجمه:58 -و در ميان آنها كسانى هستند كه در ( تقسيم ) غنائم به تو ايراد مى‏كنند ، اگر از آن به آنها بدهند راضى مى‏شوند و اگر ندهند خشم مى‏گيرند ( خواه حق آنها باشد يا نه) .59 -ولى اگر آنها به آنچه خدا و پيامبرش به آنها مى‏دهد راضى باشند و بگويند خداوند براى ما كافى است و به زودى خدا و رسولش از فضل خود به ما مى‏بخشد ما تنها رضاى او را مى‏طلبيم ( اگر چنين كنند به سود آنهاست) .
شان نزولدر تفسير در المنثور از صحيح بخارى و نسائى و از گروهى ديگر چنيننقل شده كه پيامبر (ص‏) مشغول تقسيم اموالى ( از غنائم يا مانند آن ) بود كه يكى از طائفه بنى تميم به نام ذو الخويصرة فرا رسيد صدا زد : اى رسولخدا ! عدالت كن ! پيامبر فرمود : واى بر تو اگر من عدالت نكنم چه كسى عدالت خواهد كرد ؟ ! ، عمر صدا زد اى رسولخدا به من اجازه بده تا گردنش را بزنم پيامبر (ص) فرمود : او را به حال خود واگذار ! او يارانى دارد كه نماز و روزه خود را در برابر نماز و روزه آنها كوچك مى‏شمريد ولى با اينحال آنها از دين فرار مى‏كنند همانگونه كه تير از كمان ! .در اين هنگام آيات فوق نازل شد و به اينگونه افراد اندرز داد .

تفسير : خودخواهان بى منطقدر نخستين آيه فوق به يكى ديگر از حالات منافقان اشاره شده و آن اينكه آنها هرگز راضى به حق خود نيستند ، و دائما انتظار دارند از اموال بيت المال و يا منافع عمومى هر چه بيشتر بهره ببرند ، خواه مستحق باشند يا نه ، دوستى و دشمنى آنها بر محور همين منافع دور مى‏زند ، هر كس جيب آنها را پر كند از او راضى هستند و هر كس به خاطر رعايت عدالت حق ديگران را به آنها نبخشد از او ناراضى مى‏شوند .
حق و عدالت در قاموس آنها مفهومى ندارد ، و اگر داشته باشد عادل كسى
است كه هر چه بيشتر به آنها بدهد و ظالم كسى است كه حق ديگران را از آنان باز دارد ! و به تعبير ديگر آنها فاقد هر گونه شخصيت اجتماعى هستند و تنها داراى يك شخصيت فردى و در چهار چوبه منافع خويش مى‏باشند ، و همه چيز را تنها از اين زاويه مى‏نگرند! .لذا مى‏گويد : بعضى از آنها در تقسيم صدقات به تو عيب مى‏گيرند و مى‏گويند عدالت را رعايت نكردى ( و منهم من يلمزك فى الصدقات) .اما در حقيقت چنين است كه آنها به منافع خويش مى‏نگرند اگر سهمى به آنها داده شود راضيند و خوشحال و تو را مجرى عدالت مى‏دانند هر چند استحقاق نداشته باشند ( فان اعطوا منها رضوا ) .اما اگر چيزى از آن به آنها داده نشود خشمگين مى‏شوند و تو را متهم به بى‏عدالتى مى‏كنند ( و ان لم يعطوا منها اذاهم يسخطون ) : ولى اگر آنها به حق خود راضى باشند و به آنچه خدا و پيامبرش در اختيار آنها گذارده رضايت دهند و بگويند همين براى ما كافى است و اگر هم نياز بيشترى داريم خدا و پيامبر (صلى‏الله‏عليه‏وآله‏وسلّم‏) از فضل خود به زودى به ما مى‏بخشند ما تنها رضاى او را مى‏طلبيم و از او مى‏خواهيم كه ما را از اموال مردم بى نياز سازد ، اگر آنها چنين كنند به سود آنها است ( و لو انهم رضوا ما آتاهم الله و رسوله و قالوا حسبنا الله سيوتينا الله من فضله و رسوله انا الى الله راغبون ) .آيا در جوامع اسلامى امروز چنين كسانى يافت نمى‏شوند ؟ آيا همه مردم به حق مشروع خود قانعند ؟ و هر كس تنها به مقدار حقش به آنها بدهد او را عدالت‏پيشه مى‏دانند ؟ مسلما جواب اين سؤالها منفى است ، با نهايت تاسف هنوز بسيارند كسانى كه مقياس سنجش حق و عدالت را منافع شخصى خويش مى‏پندارند ، و به حقوق
خويش قانع نيستند ، و اگر كسى بخواهد همه را - مخصوصا محرومان را - به حق مشروعشان برساند داد و فريادشان بلند مى‏شود .بنابر اين لزومى ندارد براى شناخت منافقان صفحات تاريخ را ورق بزنيم يك نگاه به اطراف خود و حتى نگاهى به خودمان بكنيم مى‏توانيم وضع خود و ديگران را دريابيم .پروردگارا ! روح ايمان را در ما زنده كن ! و فكر شيطانى و نفاق را در ما بميران ! و به ما توفيق مرحمت فرما تا خود را آنچنان بسازيم كه به حق خويشتن قانع باشيم ! نه به ديگران اجحاف كنيم و نه عدالت را در غصب حقوق سايرين بدانيم .هميشه خواهان عدالتباشيم و مجرى عدالت ....

إِنَّمَا الصدَقَت لِلْفُقَرَاءِ وَ الْمَسكِينِ وَ الْعَمِلِينَ عَلَيهَا وَ الْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبهُمْ وَ فى الرِّقَابِ وَ الْغَرِمِينَ وَ فى سبِيلِ اللَّهِ وَ ابْنِ السبِيلِفَرِيضةً مِّنَ اللَّهِوَ اللَّهُ عَلِيمٌ حَكيمٌ‏(60)
ترجمه:
60 -زكات مخصوص فقراء و مساكين و كاركنانى است كه براى ( جمع‏آورى ) آن كار مى‏كنند ، و كسانى كه براى جلب محبتشان اقدام مى‏شود ، و براى ( آزادى ) بردگان ، و بدهكاران ، و در راه ( تقويت آئين ) خدا ، و واماندگان در راه ، اين يك فريضه ( مهم ) الهى است و خداوند دانا و حكيم است .
تفسير : مصارف زكات و ريزه‏كاريهاى آن
در تاريخ اسلام دو دوران مشخص ديده مى‏شود ، دوران مكه كه همت پيامبر (صلى‏الله‏عليه‏وآله‏وسلّم‏) و مسلمانان در آن مصروف تعليم و تربيت نفرات و آموزش و تبليغ مى‏شد ، و دوران مدينه كه پيامبر (صلى‏الله‏عليه‏وآله‏وسلّم‏) در آن دست به تشكيل حكومت اسلامى و پياده كردن و اجراى تعليمات اسلام ، از طريق اين حكومت صالح زد .
بدون شك يكى از ابتدائى و ضرورى‏ترين مساله ، به هنگام تشكيل حكومت تشكيل بيت المال است كه به وسيله آن نيازهاى اقتصادى حكومت بر آورده شود ، نيازهائى كه در هر حكومتى بدون استثناء وجود دارد .
به همين دليل يكى از نخستين كارهائى كه پيامبر (ص) در مدينه انجام داد تشكيل بيت المال بود كه يكى از منابع آنرا زكات تشكيل مى‏داد ، و طبق مشهور
اين حكم در سال دوم هجرت پيامبر (ص) تشريع شد .
البته همانگونه كه بعدا به خواست خدا اشاره خواهيم كرد ، حكم زكات قبلا در مكه نازل شده بود ، اما نه به صورت وجوب جمع‏آورى در بيت المال ، بلكه خود مردم اقدام به پرداخت آن مى‏كردند ، ولى در مدينه دستور جمع‏آورى و تمركز آن از ناحيه خداوند در آيه 103 توبه صادر گرديد .
آيه مورد بحث كه مسلما بعد از آيه وجوب اخذ زكات نازل شده ، ( هر چند در قرآن از آن ذكر گرديده است ) مصارف گوناگون زكات را بيان مى‏كند .
و جالب اينكه آيه ، با كلمه انما كه دليل بر انحصار است ، آغاز شده ، و اين نشان مى‏دهد كه بعضى از افراد خود خواه ، يا بى‏خبر ، انتظار داشتند بدون هيچگونه استحقاق ، سهمى از زكات دريافت دارند كه با كلمه انما دست رد به سينه همه آنها زده شده است .
در دو آيه قبل از اين آيه ، نيز اين معنى منعكس بود كه بعضى بر پيامبر (ص خرده مى‏گرفتند كه چرا سهمى از زكات را در اختيار آنها نمى‏گذارد و حتى در صورت محروم شدن از آن خشمگين مى‏شدند ، اما به هنگام برخوردارى ابراز رضايت مى‏كردند .
به هر حال آيه فوق به روشنى مصارف واقعى زكاترا بيان كرده ، و به تمام توقعات بيجا پايان مى‏دهد ، و آنرا در هشت مصرف خلاصه مى‏كند:
1 -فقراء نخست مى‏گويد : صدقات و زكات براى فقيران است ( انما الصدقات للفقراء) .
2 -مساكين ( و المساكين ) .
در اينكه فقير و مسكين با هم چه تفاوتى دارند بحثى است كه در پايان تفسير آيه خواهد آمد .
3 -عاملان و جمع‏آورى كنندگان زكات ( و العاملين عليها) .
اين گروه در حقيقت كارمندان و كاركنانى هستند كه براى جمع‏آورى

زكات و اداره بيت المال اسلام تلاش و كوشش مى‏كنند ، و آنچه به آنها داده مى‏شود در حقيقت به منزله مزد و اجرت آنها است ، و لذا فقر در اين گروه به هيچوجه شرط نيست .
4 -مؤلفة قلوبهم يعنى كسانى كه انگيزه معنوى نيرومندى براى پيشبرد اهداف اسلامى ندارند ، و با تشويق مالى مى‏توان تاليف قلب ، و جلب محبت آنان نمود ( و المؤلفة قلوبهم ) .
توضيح بيشتر درباره اين گروه بعدا خواهد آمد .
5 -آزاد ساختن بردگان ( و فى الرقاب) .
يعنى سهمى از زكات ، تخصيص به مبارزه با بردگى ، و پايان دادن به اين موضوع ضد انسانى ، داده مى‏شود ، و همانگونه كه در جاى خود گفته‏ايم برنامه اسلام در مورد بردگان برنامه آزادى تدريجى است كه نتيجه نهائيش آزاد ساختن همه بردگان بدون روبرو شدن به واكنشهاى نامطلوب اجتماعى آن مى‏باشد ، و تخصيص سهمى از زكات ، به اين موضوع ، گوشه‏اى از اين برنامه را تشكيل مى‏دهد .
6 -اداء دين بدهكاران و آنها كه بدون جرم و تقصير زير بار بدهكارى مانده و از اداى آن عاجز شده‏اند ( و الغارمين) .
7 -در راه خدا ( و فى سبيل الله) .
همانگونه كه در پايان آيه اشاره خواهيم كرد منظور از آن تمام راههائى است كه به گسترش و تقويت آئين الهى منتهى شود ، اعم از مساله جهاد و تبليغ و مانند آن .
8 -واماندگان در راه ( و ابن السبيل) .
يعنى مسافرانى كه بر اثر علتى در راه مانده ، و زاد و توشه و مركب كافى براى رسيدن به مقصد ندارند ، هر چند افراد فقير و بى‏بضاعتى نيستند ، ولىبر اثر
دزدزدگى ، يا بيمارى ، يا گم كردن اموال خود ، و يا علل ديگر ، به چنين وضعى افتاده‏اند ، اينگونه اشخاص را بايد از طريق زكات به مقدارى كه براى رسيدن به مقصد لازم است بى‏نياز ساخت .
در پايان آيه به عنوان تاكيد روى مصارف گذشته مى‏فرمايد : اين فريضه الهى است ( فريضة من الله) .
و بدون شك اين فريضه ، حساب شده ، و كاملا دقيق ، و جامع مصلحت فرد و اجتماع است ، زيرا خداوند دانا و حكيم است ( و الله عليم حكيم) .
در اينجا به چند نكته بايد توجه كرد:
1- فرق ميان فقير و مسكين
در ميان مفسران گفتگو است كه آيا فقير و مسكين ، مفهوم واحدى دارند و به عنوان تاكيد در آيه فوق ذكر شده‏اند ؟ و بنابراين مصارف زكات ، هفت مصرف مى‏شود ، و يا اينكه دو مفهوم مخالف دارند ؟ غالب مفسران و فقها احتمال دوم را پذيرفته‏اند ، ولى در ميان طرفداران اين عقيده ، نيز در تفسير اين دو كلمه ، گفتگوهاى زيادى است ، اما آنچه نزديكتر به نظر مى‏رسد اين است كه فقير به معنى كسى است كه در زندگى خود كمبود مالى دارد ، هر چند مشغول كسب و كارى باشد و هرگز از كسى سؤال نكند ، اما مسكين كسى است كه نيازش شديدتر است و دستش از كار كوتاه است ، و به همين جهت از اين و آن سؤال مى‏كند .
شاهد اين موضوع ، نخست ريشه لغت مسكين است كه از ماده سكون گرفته شده ، گويا چنين كسى بر اثر شدت فقر ، ساكن و زمينگير شده است .
ديگر اينكه ملاحظه موارد استعمال اين دو كلمه در قرآن معنى فوق را تاييد

مى‏كند ، از جمله در آيه 16 سوره بلد مى‏خوانيم : او مسكينا ذا متربة : يا مسكين خاك‏نشينى را اطعام كند و در آيه 8 سوره نساء مى‏خوانيم : و اذا حضر القسمة اولوا القربى و اليتامى و المساكين فارزقوهم : هر گاه خويشاوندان و يتيمان و مسكينان ، در موقع تقسيم ارث ، حضور يابند ، چيزى از آن به آنها ببخشيد از اين تعبير استفاده مى‏شود كه منظور از مساكين سائلانى است كه گاه در اين مواقع حضور مى‏يابند .
و در آيه 24 سوره قلم مى‏خوانيم ان لا يدخلنها اليوم عليكم مسكين : امروز هيچ مسكينى نبايد در محوطه زراعت شما حضور يابد ! كه اشاره به - سائلان است .
همچنين تعبير به اطعام مسكين يا طعام مسكين در آيات متعددى از قرآن نشان مى‏دهد كه مساكين افراد گرسنه‏اى هستند كه حتى نياز به يك وعده غذا دارند .
در حالى كه از پاره‏اى از موارد استعمال كلمه فقير در قرآن به خوبى استفاده مى‏شود كه افراد آبرومندى كه هرگز روى سؤال ندارند اما گرفتار كمبود مالى هستند ، در مفهوم اين كلمه واردند ، مانند آنچه در آيه 273 سوره بقره ديده مى‏شود للفقراء الذين احصروا فى سبيل الله لا يستطيعون ضربا فى الارض يحسبهم الجاهل اغنياء من التعفف : انفاق براى فقيرانى است كه در راه خدا گرفتار شده‏اند ، و آنچنان ظاهر خويش را حفظ مى‏كنند كه جاهل از شدت عفت نفس آنان ، چنين مى‏پندارد كه غنى و بى‏نيازند .
از همه اينها گذشته در روايتى كه محمد بن مسلم از امام صادق (عليه‏السلام‏) يا امام باقر (عليه‏السلام‏) نقل كرده مى‏خوانيم كه از آنحضرت درباره فقير و مسكين سؤال كردند ، فرمود : الفقير الذى لا يسئل و المسكين الذى هو اجهد منه الذى يسئل : فقير كسى است كه سؤال نمى‏كند ، و مسكين حالش از او سختتر است ،

و كسى است كه از مردم سؤال و تقاضا مى‏كند ( 1) .
همين مضمون در حديث ديگرى از ابو بصير از امام صادق (عليه‏السلام‏) نقل شده است ، و هر دو صراحت در مفهوم فوق دارد .
البته پاره‏اى از قرائن گواهى بر خلاف آنچه در بالا گفتيم مى‏دهد ، ولى هر گاه مجموع قرائن موجود را در نظر بگيريم ، روشن مى‏شود كه حق همان است كه در بالا گفته شد .
2- آيا لازم است زكات به هشت قسمت مساوى تقسيم شود ؟
بعضى از مفسران يا فقهاء عقيده دارند كه ظاهر آيه فوق اين است كه بايد زكات مال به هشت سهم مساوى تقسيم گردد ، و هر كدام در مصرف خود صرف شود ، مگر اينكه مقدار زكات بقدرى ناچيز باشد كه نتوان آنرا به هشت سهم قابل ملاحظه تقسيم كرد .
ولى اكثريت قاطع فقها بر اينند كه اصناف هشتگانه فوق مواردى است كه صرف زكات در آنها مجاز است ، و تقسيم كردن در آن واجب نيست .
سيره قطعى پيغمبر (صلى‏الله‏عليه‏وآله‏وسلّم‏) وامامان اهلبيت (عليهم‏السلام‏) و ياران آنها نيز اين معنى را تاييد مى‏كند ، به علاوه با توجه به اينكه زكات يك ماليات اسلامى است و حكومت اسلامى موظف است آنرا از مردم وصول كند ، و هدف از تشريع آن رفع نيازمنديهاى گوناگون جامعه اسلامى مى‏باشد ، طبعا چگونگى مصرف آن در اين مصارف هشتگانه بستگى به ضرورتهاى اجتماعى از يكسو ، و نظر حكومت اسلامى از سوى ديگر دارد .

3- در چه زمانى زكات واجب شد ؟
از آيات مختلف قرآن از جمله آيه 156 سوره اعراف ، و آيه 3 سوره نمل ، و آيه 4 سوره لقمان ، و آيه 7 سوره فصلت كه همه از سوره‏هاى مكى هستند ، چنين استفاده مى‏شود كه حكم وجوب زكات در مكه نازل شده است ، و مسلمانان موظف به انجام اين وظيفه اسلامى بوده‏اند ، ولى به هنگامى كه پيامبر (صبه مدينه آمد و پايه حكومت اسلامى را گذارد و طبعا نياز به تشكيل بيت المال پيدا كرد ، از طرف خداوند ماموريت يافت كه زكات را از مردم شخصا بگيرد ( نه اينكه خودشان به ميل و نظر خود در مصارف آن صرف كنند ) .
آيه شريفه خذ من اموالهم صدقة ... ( سوره توبه 103 ) در اين هنگام نازل ، شد ، و مشهور اين است كه اين در سال دوم هجرت بود ، سپس مصارف زكات به طور دقيق در آيه مورد بحث كه آيه 60 سوره توبه است بيان گرديد ، و جاى تعجب نيست كه تشريع اخذ زكات در آيه 103 باشد و ذكر مصارف آن كه مى‏گويند در سال نهم هجرت نازل شده در آيه 60 ، زيرا مى‏دانيم آيات قرآن بر طبق تاريخ نزول جمع‏آورى نشده ، بلكه به فرمان پيامبر (ص‏) هر كدام در مورد مناسب قرار داده شده است .
4- منظور از مؤلفة قلوبهم چه اشخاصى هستند ؟
آنچه از تعبير مؤلفة قلوبهم فهميده مى‏شود آن است كه يكى از مصارف زكات كسانى هستند كه به خاطر ايجادالفت و محبت به آنها زكات داده مى‏شود ، ولى آيا منظور از آن كفار و غير مسلمانانى است كه به خاطر استفاده از همكارى آنها در جهاد از طريق كمك مالى تشويق مى‏شوند ؟ يا مسلمانان ضعيف الايمان را نيز شامل مى‏گردد ؟همانگونه كه در مباحث فقهى گفته‏ايم مفهوم آيه ، و همچنين پاره‏اى از روايات كه در اين زمينه وارد شده مفهوم وسيعى دارد ، و تمام كسانى را كه با تشويق مالى ، از آنها به نفع اسلام و مسلمين جلب محبت مى‏شود ، در بر مى‏گيرد ، و دليلى بر تخصيص آن به كفار نيست .
5- نقش زكات در اسلام
با توجه به اينكه اسلام به صورت يك مكتب صرفا اخلاقى ، و يا فلسفى و اعتقادى ، ظهور نكرد ، بلكه به عنوان يك آئين جامع كه تمام نيازمنديهاى مادى و معنوى در آن پيش‏بينى شده ، پا به عرصه ظهور گذاشت ، و نيز با توجه به اينكه اسلام ، از همان عصر پيامبر (ص) ، با تاسيس حكومت همراه بود ، و همچنين با توجه به اينكه اسلام توجه خاصى به حمايت از محرومان و مبارزه با فاصله طبقاتى دارد ، روشن مى‏شود كه نقش بيت المال ، و زكات كه يكى از منابع درآمد بيت المال است ، از مهمترين نقشها است .
شك نيست كههر جامعه‏اى داراى افرادى از كار افتاده ، بيمار ، يتيمان بى‏سرپرست ، معلولين ، و امثال آنها ميباشد كه بايد مورد حمايت قرار گيرند .
و نيز براى حفظ موجوديت خود در برابر هجوم دشمن ، نياز به سربازان مجاهدى دارد كه هزينه آنها از طرف حكومت پرداخته مى‏شود ، همچنين كارمندان حكومت اسلامى ، دادرسان و قضات ، و نيز وسائل تبليغاتى و مراكز دينى ، هر كدام نيازمند به صرف هزينه‏اى است كه بدون يك پشتوانه مالى منظم ، و مطمئن ، سامان نمى‏پذيرد .
به همين دليل در اسلام مساله زكات كه در حقيقت يكنوع ماليات بر - درآمد و توليد وماليات بر ثروت راكد محسوب مى‏شود ، از اهميت خاصى برخوردار است ، تا آنجا كه در رديف مهمترين عبادات قرار گرفته ، و در بسيارى
از موارد با نماز همراه ذكر شده ، و حتى شرط قبولى نماز شمرده شده است ! حتى در روايات اسلامى مى‏خوانيم كه اگر حكومت اسلامى از شخص ، يا اشخاصى ، مطالبه زكات كند ، و آنها در برابر حكومت ، ايستادگى كنند و سرباز زنند ، مرتد محسوب مى‏شوند ، و در صورتى كه اندرزها در مورد آنها سود ندهد ، توسل به نيروى نظامى ، در مقابل آنها جايز است ، داستان اصحاب رده ( همان گروهىكه بعد از پيامبر (صلى‏الله‏عليه‏وآله‏وسلّم‏) سر از پرداخت زكات باز زدند و خليفه وقت به مبارزه با آنها برخاست و حتى على (عليه‏السلام‏) اين مبارزه را امضاء كرد و شخصا يكى از پرچمداران در ميدان جنگ بود ) در تواريخ اسلام مشهور است .
در روايتى از امام صادق (عليه‏السلام‏) مى‏خوانيم : من منع قيراطا من الزكاة فليس هو بمومن ، و لا مسلم ، و لا كرامة ! : كسى كه يك قيراط از زكات را نپردازد نه مؤمن است و نه مسلمان و ارزشى ندارد .
جالب توجه اينكه از روايات استفاده ميشود كه حدود و مقدار زكات آن چنان دقيقا در اسلام تعيين شده ، كه اگر همه مسلمانان زكات اموال خويش را بطور صحيح و كامل بپردازند ، هيچ فردى فقير و محروم در سرتاسر كشور اسلامى باقى نخواهد ماند .
در حديثى از امام صادق (عليه‏السلام‏) مى‏خوانيم و لو ان الناس ادوا زكاة اموالهم ما بقى مسلم فقيرا محتاجا ! ... و ان الناس ما افتقروا ، و لا احتاجوا ، و لا جاعوا ، و لا عروا ، الا بذنوب الاغنياء ! : اگر همه مردم زكات اموال خود را بپردازند مسلمانى فقير و نيازمند ، باقى نخواهد ماند ، و مردم فقير و محتاج و گرسنه و برهنه نمى‏شوند مگر به خاطر گناه ثروتمندان ! و نيز از رواياتاستفاده مى‏شود كه اداى زكات باعث حفظ اصل مالكيت و

تحكيم پايه‏هاى آنست ، بطورى كه اگر مردم اين اصل مهم اسلامى را فراموش كنند شكاف و فاصله ميان گروهها آنچنان مى‏شود كه اموال اغنياء نيز به خطر خواهد افتاد .

6 -آخرين نكته‏اى كه توجه به آن لازم است اين است كه در آيه مورد بحث در مورد چهار گروه كلمه لام ذكر شده ( انما الصدقات للفقراء و المساكين و العاملين عليها و المؤلفة قلوبهم ) و اين تعبير معمولا نشانه ملكيت است .
ولى در مورد چهار گروه ديگر كلمه فى آمده است ( و فى الرقاب و الغارمين و فى سبيل الله و ابن السبيل ) و اين تعبير معمولا براى بيان مصرف است .

تفسیر نمونه جلد 7 و 8