جمع بندی دیدن روح بستگان فوت شده قبل از مرگ

پرسش
من متوجه شدم مادربزرگم چند روز قبل از مرگش خویشاوندان فوت شده اش رو می بیند و با ایشان صحبت می کند. ابتدا فکر میکردم به خاطر اثرات دارو یا نوعی توهم هست. اما وقتی بیشتر تحقیق کردم، دیدم این پدیده در سرتاسر دنیا و برای خیلی از افراد قبل از مرگشان رخ میدهد.
چرا چنین مشاهداتی رخ میدهد؟ آیا در روایات به این موضوع اشاره شده؟

پاسخ
به طور کلی دیدن بستگان فوت شده در دنیا از سه حال خارج نیست:
کشف و شهود
خواب و رویا
توهم

هیچ کدام از این سه مورد کلیّت نداشته و نمی توان به همه مشاهدات نسبت داد، و هر کدام نیز عوامل خاص خود را دارند، بنابراین با وجود این سه احتمال، تشخیص این که مشاهداتی که برای دیگران چه نزدیک به مرگ و چه پیش از آن اتفاق می افتد کدام است دشوار بوده و در گرو اطلاعات دقیق تر است. ما به بررسی هر کدام از این گزینه ها می پردازیم:

الف) کشف و شهود
کشف و شهود مسئله ای درونی است که در گرو قطع تعلقات و دلبستگی ها از دنیاست، قلب انسان تا اشتغال به این دنیا داشته و متوجه آن باشد حقائق ملکوتی بر او پوشیده خواهد بود، و شهود و مکاشفه ی حق در گرو قطع این وابستگی وتوجه است(1) بنابراین مسئله فوق ربطی به سن و سال و نزدیکی و دوری نسبت به مرگ ندارد، ممکن است کسی در اوج جوانی با ریاضت و سیر و سلوک به این کشف و شهودها دست یابد و ممکن است انسانی تا لحظه احتضار فاقد آن باشد.

لذا این سنخ مشاهده اختصاصی به حالات نزدیک به مرگ ندارد، مگر آن که بگوییم یک شخص ممکن است در پایان عمرش به خاطر شدت بیماری و سختی های آن تصفیه شده و از دلبستگی های دنیا جدا شده باشد لذا شهودی داشته باشد، چرا که خود سکرات موت و سختی های آن و فشاری که بر شخص وارد می سازد در قطع این تعلقات نقش دارد(2) به همین خاطر ممکن است از مدتی پیش از مرگ آغاز شوند و تا مرگ ادامه داشته باشند.
منتهی باز هم این مسئله کلیّت نداشته و نمی توان گفت تمام انسان ها در روزهای پایانی عمرشان چنین مشاهداتی خواهند داشت.

آنچه که کلیّت داشته و طبق آیات و روایات برای همه انسان ها اتفاق خواهد افتاد مشاهداتی در خود لحظه احتضار است، چرا که با آغاز علائم مرگ و جدا شدن انسان از عالم ماده و با قطع تدریجی این تعلقات، گوشه ای از عالم ملکوت بر انسان آشکار میشود، به همین خاطر به آن حالت معاینه می گویند.(3)

در آیات و روایات هم به این مسئله اشاره شده است، قرآن کریم از سخن گفتن ملائکه با کسانی که در حالی وفات هستند سخن می گوید:
«الَّذينَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلائِكَةُ طَيِّبينَ يَقُولُونَ سَلامٌ عَلَيْكُمْ»؛ کسانی كه فرشتگان (مرگ) روحشان را مى‏گيرند در حالى كه پاك و پاكيزه‏اند به آنها مى‏گويند: «سلام بر شما»(4)
همچنین امیرالمومنین(سلام الله علیه) در روایتی فرموده اند: «مَنْ يَمُتْ يَرَنِي مِنْ مُؤْمِنٍ أَوْ مُنَافِق»؛ هر کسی از منافق و مومن زمان مردن من را می­بیند(5)

ب) خواب و رؤیا
ممکن است این مشاهدات در حالت رویا اتفاق بیفتد، حتی اگر شخص مدعی باشد آنها را در بیداری دیده است، چرا که احتمال دارد شخص به خاطر عدم تمرکز و یا سطح توجه پایین، گمان کند که این مشاهدات را در بیداری دیده است، اما بالاخره این احتمال، احتمالی است که قابل توجه است و نمی توان آن را نادیده گرفت.

ج) توهّم
این احتمال هم مطرح است که چنین مشاهداتی نشأت گرفته از خیال و توهم باشد، اگرچه نمی توان همه ی مشاهداتی که از سوی چنین افرادی گزارش میکرد را حمل بر توهم کرد، اما بالاخره این احتمال در خصوص برخی از آنها دور از ذهن نیست، خصوصا کسانی که سنخ بیماری شان چنین گزارش هایی را موجب میشود، یا نوع داروهایی که مصرف می کنند این توهمات از عوارض آنها گزارش شده است.

نکته دیگر آن که اموات هم چنین آزادانه اختیار ندارند که به دیدار انسان ها بیایند، بلکه حتی آگاهی آنها از این دنیا و احوال زندگان در گرو سطح درجه و منزلت ایشان است، به همین خاطر در روایت داریم که شخص پس از مرگ و ورود به عالم برزخ، کسانی که پیش تر از او مُرده و وارد عالم برزخ شده اند از او احوال انسان های زنده در دنیا را می پرسند:
«إِذَا مَاتَ الْمَيِّتُ اجْتَمَعُوا عِنْدَهُ يَسْأَلُونَهُ عَمَّنْ مَضَى‏ وَ عَمَّنْ بَقِي‏»؛ هنگامی که شخصی از دنیا برود، (سایر اموات) نزد او جمع شده و از کسانی که مرده اند و کسانی که باقی مانده اند سوال میکنند.(6)

پی نوشت ها:
1. امام خمینی، چهل حدیث، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)، تهران، چاپ بیست و چهارم، 1380ش، ص457.
2. همان، ص457.
3. همان، ص453.
4. نحل:32/16.
5. قمى، على بن ابراهيم‏، تفسیر قمی، دار الكتاب‏، قم، چاپ سوم، 1404ق، ج2، ص266
6. کلینی، محمد، الكافي، دار الكتب الإسلامية، تهران، چاپ چهارم، 1407ق، ج3، ص244و245.