جمع بندی مادر چندتن از ائمه (ع) کنیز بوده اند و آیا این امر خدشه ای به آنان وارد نمی سازد؟

کارشناس بحث: استاد عماد

اگر بخواهیم اجمالا این سوال را پاسخ دهید باید بگوییم:
بهترین جواب همان است که قرآن فرموده
ان اكرمكم عندالله اتقیكم
قبلا نیز سلف وهابیون یعنی مروانیان همین اشکال را به زید پسر امام سجاد علیه السلام وارد کردند اما با جواب بسیار زیبای زید شهید مواجه شدند

هشام به زید گفت: بمن خبر رسيده است كه تو با اينكه كنيززاده‏اى خود را شايسته خلافت مى‏دانى!

زید فرمود: واى بر تو، مگر مادرم شان مرا پست مى‏كند؟ بخدا قسم، اسحاق پسر زنى آزاد و اسماعيل پسر كنيزى بود، ليكن خدا فرزندان اسماعيل را برگزيد و عرب را از آنان قرار داد و پيوسته بركت يافتند تا آنكه پيامبر خدا از ايشان ظهور كرد.

سپس فرمود: اى هشام، خدا را پرهيزگار باش. گفت: آيا مانند تو كسى مرا به پرهيزگارى خدا امر مى‏كند! گفت: آرى، هيچكس پايين‏تر از آن نيست كه بدان امر كند، و هيچكس بالاتر از آن نيست كه آن را بشنود.

اگر کسی بخواهد به کنیز بودن مادر بعضی از ائمه علیهم السلام اشکال بگیرد باید اول به اسماعیل که جد همه قریش از جمله شخص پیامبر صلی الله علیه واله و سلم است اشکال گیرد

پس باید بگویم

اما اگر بخواهیم به طور تفصیل موضوع را بررسی کنیم
مادر حضرت علی علیه السلام فاطمه بنت اسد که کنیز نبوده است
مادر حسنین علیهمالسلام که فاطمه زهرا سلام الله علیها بوده است
مادر حضرت سجاد علیه السلام که به قولی شهربانو دختر یزدگرد بوده و به قولی کنیر
مادر امام باقر علیه السلام که فاطمه دختر امام حسن علیه السلام بوده است
مادر امام صادق علیه السلام ام فروه دختر قاسم بن محمد بن ابابکر که ایشان نیز کنیز نبوده است
مادر امام کاظم علیه السلام حمیده بربریه کنیز بوده است
مادر امام رضا علیه السلام نجمه خاتون کنیز بوده است
مادر امام جواد علیه السلام سبیکه یا خیزران کنیز بوده است
مادر امام هادی علیه السلام سمانه مغربیه کنیز بوده است
مادر امام حسن عسکری علیه السلام کنیز بوده است
مادر امام زمان علیه السلام که نرجس خاتون باشد نیز کنیز بوده است.

ادامه دارد

درباره مادر شش امام اول که بحثی نیست اما مادر امام کاظم علیه السلام یعنی حمیده نوبریه
درباره این بانوی بزرگوار امام باقر علیه السلام در بیانی او را پسندیده در دنیا و ستایش شده در آخرت خطاب می‌کند(1)
همچنین امام صادق علیه السلام می فرمایند: «حمیده، پاکیزه از پلیدی‌ها و مانند شِمش طلاست. ملائکه، همواره از وی مراقبت می‌کردند تا کرامتی از سوی خداوند برای من و حجت بعد از من به دستم رسید.(2)
ایشان بانویی فقیه بود و امام صادق علیه السلام بانوان را برای آگاهی از مسائل شرعیه به ایشان ارجاع می دادند.(3)
امام علیه السلام هرگاه قصد تقسیم حقوق اهل مدینه را داشتند به ام فروه و حمیده واگذار می کردند(4) عالمان شیعی نیز هرگاه از حمیده سخن گفته اند از وی با عظمت و بزرگی یاد کرده اند(5)
1. کلینی، محمد، الکافی، تحقیق علی اکبر غفاری، تهران،‌دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۶۳ ش.، ج ۱، ص ۴۷۷.
2. کلینی، همان ج ۱، ص ۴۷۷. ابن شهر آشوب، مناقب، ج ۱، ص ۲۲۸.
3.صدوق، محمد، امالی، قم، مؤسسه البعثه، ۱۴۱۷ ه.ص ۵۲۵. طبرسی، اعلام الوری، ج ۲، ص ۶۲.
4.مامقانی، مامقانی، تنقیح المقال، ج۳، قسم ۲، ص۷۶.
5.قمی، شیخ عباس، منتهی الآمال، قم، هجرت، ۱۴۱۲ ه.ج۲، ص ۳۷۷. قرشی، باقر شریف، حیاه الامام موسی بن جعفر، بی‌جا، دارالبلاغه، ۱۴۱۳ ه، ص ۴۰ و ۴۱.

مادر امام رضا علیه السلام نجمه خاتون که کنیزی از مغرب یا اروپا بود نیز دارای فضایل وسجایای اخلاقی می باشد
حمیده همسر امام صادق(ع) خطاب به امام کاظم می‌گوید: کنیزی با فضیلت‌تر از او ندیده‌ام و شکی نیست که بزودی خداوند متعال نسل وی را آشکار خواهد کرد(1)
گزارشی از سخن فروشنده حکایت می‌کند که در آن زنی از اهل کتاب از تولد فرزند بزرگی از این کنیز خبر داده بود(2)
شیخ صدوق همچنین روایتی از علی بن میثم نقل می کند و در آن به خوابی اشاره می کند که حمیده خاتون حضرت محمد را در خواب دیده و حضرت به او می فرمایند: ای حمیده نجمه را به فرزندت موسی ببخش، زیرا وی بهترین خلق روی زمین در به دنیا خواهد آورد.(3)
امام کاظم(ع) نیز خریداری نجمه را به دستور پیامبر(ص) بیان کرده‌است. (4)
امام رضا(ع) خود می‌گوید مادرم در دوران حمل من، سنگینی حمل را احساس نمی‌کرد، در خواب خود نیز صدای تسبیح و تهلیل از حمل خود می‌شنید، و بیدار می‌شد ومی دید خبری نیست، بسیار با فضیلت و عابده و نیز کثیر الذکر بود(5)
در گزارش دیگری آمده: نجمه در خواست دایه برای امام رضا(ع) می‌کند و علت این درخواست را پرداختن به نماز و عبادت عنوان می‌کند.(6)

1. صدوق، محمد بن علی، امالی، ترجمه کمره‌ای، تهران، کتابخانه اسلامییه، ۱۳۶۲ش، ص۲۴
2. صدوق، محمد، عیون اخبار الرضا، تحقیق حسین اعلمی، بیروت، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، ۱۴۰۴ ه، ج۱، ص۱۸
3. همان، ج ۲، ص ۲۴.
4. مسعودی، علی بن حسین، اثبات الوصیه، انصاریان، قم، ۱۴۲۶ق، چاپ سوم،ص:۲۰۲
5. ائمی، علی، درمکتب عالم آل محمد، انتشارات امیری، بهار۷۸، قم، ص۳۴
6. عیون أخبار الرضا علیه‌السلام،پیشین ج۱، ص۱۵

پرسش:
مادر چندتن از ائمه (ع) کنیز بوده اند و آیا این امر خدشه ای به آنان وارد نمی سازد؟

پاسخ:
در مورد مادران ائمه اطهار تا امام صادق(به جز امام سجاد(علیه السلام) که اختلافی است) هیچکدام کنیز نبودند بلکه از امام صادق(علیه السلام) به بعد در بین مادران ائمه (علیهم السلام) کنیز می بینیم. مادران امام موسی کاظم، امام رضا، امام جواد، امام هادی، امام حسن عسکری و امام زمان (علیهم السلام) به ترتیب کنیزانی به نام های حمیده(1)، نجمه(2)، سبیکه(1) از نسل ماریه قبطیه(4)، سمانه مغربیه (5)حدیث (6) و نرجس خاتون بودند

همه این بانوان با ایمان بسیار و دارای سجایای اخلاقی و صفات پسندیده بودند. حمیده مادر امام کاظم(علیه السلام) معروف به حمیده مصفا بود امام صادق (علیه السلام) در مورد ایشان می فرمایند: «حمیده، پاکیزه از پلیدی‌ها و مانند شِمش طلاست. ملائکه، همواره از وی مراقبت می‌کردند تا کرامتی از سوی خداوند برای من و حجت بعد از من به دستم رسید.»(7)
نجمه خاتون مادر امام رضا(علیه السلام) نیز بانویی پرهیزکار بود، حمیده خاتون در مورد ایشان می فرماید: کنیزی با فضیلت‌تر از او ندیده‌ام و شکی نیست که به زودی خداوند متعال نسل وی را آشکار خواهد کرد(8)
مادر امام جواد(علیه السلام) سبیکه نیز از بانوان با ایمان بود،در حدیثی، پیامبر(صلی الله علیه واله) او را کنیزی پاک دهان دانسته که خداوند رَحِم او را برای به دنیا آوردن یک امام انتخاب کرده است (9)
مادر امام هادی(علیه السلام) سمانه مغربی بسیار روزه می گرفت(10) و امام هادی(علیه السلام) مادرش از عارف بر حقش و اهل بهشت دانسته اند(11)
منابع شیعی از مادر امام حسن عسکری(علیه السلام) نیز به بزرگی یاد کرده اند،(12) و او را بانویی عفیف، کریم، در نهایت صلاح و ورع و تقوا دانسته اند. (13)
در مورد مادر امام زمان (عج الله تعالی فرجه الشریف) نیز شیخ مفید می گوید: او كنیزی بود كه در خانه حكیمه، خواهر امام هادی(علیه السلام) ، بزرگ شد.بنا به گفته او چون امام سیمای او را دید پیش‏ بینی كرد كه از وی فرزندی با عنایت خاص الهی به دنیا خواهد آمد(14)
لذا مادران ائمه اطهار چه کنیز و چه غیرکنیز همه از بانوان اخیار و ابرار و پرهیزکار بودند و با توجه آیه"[=comic sans ms] ان اکرمکم عندالله اتقی کم"(15)کسی مُقرّب درگاه است که با تقواتر باشد و در تقرب به خدا فرقی بین کنیز و غیرکنیز نیست.
شاید بهترین جواب، پاسخ زید پسر امام سجاد(علیه السلام) به هشام بن عبدالملک باشد. هشام به زید بن علی گفت: اى زيد! شنيده ‏ام كه تو آرزوى خلافت را دارى در حالي كه تو فرزند كنيز باشى ؛در خور خلافت نيستى. زيد گفت: هيچ كس سزاوارتر و نزد خداوند بلندپايه ‏تر از پيامبر او نيست كه خداوند آن پيغمبر را مبعوث فرموده، اسماعيل فرزند كنيز و برادرش فرزند بانو بود كه خداوند اسماعيل را برگزيد و از نسل او خيرالبشر (محمد) را به وجود آورد.(16)

کلیدواژه: مادر ائمه علیهم السلام، کنیز، مقام
منابع:

1. کلینی، محمد، الکافی، تحقیق علی اکبر غفاری، تهران،‌دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۶۳ ش.، ج ۱، ص ۴۷۷.
   
2. صدوق، محمد بن علی، امالی، ترجمه کمره‌ای، تهران، کتابخانه اسلامییه، ۱۳۶۲ش، ص۲۴
3. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار الجامعة لدرر اخبار الائمه الاطهار علیهم السلام، تصحیح جمعی از محققان، دار احیاء التراث العربی، بیروت، ج ۵۰، ص ۱
4. شیخ کلینی، اصول کافی ترجمه مصطفوی، کتاب فروشی علیمه اسلامیه، تهران، 1369ش، ج2، 413
5. حسون، محمد، مشکور، ام‌علی، أعلام النساء المؤمنات، اسوه، تهران، ۱۳۷۹ ش، ص۵۱۷
6. شیخ مفید، محمد بن محمد، الارشاد فی معرفه حجج الله علی العباد، تحقیق مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث، الموتمر العالمی لالفیه الشیخ المفید، قم، ۱۳۷۲ ش، ج۲، ص۳۱۳؛
7. شیخ کلینی، پیشین، ج2، ص387
8. صدوق، محمد بن علی، امالی، ترجمه کمره‌ای، تهران، کتابخانه اسلامییه، ۱۳۶۲ش، ص۲۴
9. علی بن جعفر علیه السلام، مسائل علی بن جعفر و مستدرکاتها، موسسه ال البیت الاحیاء التراث، قم، 1409، ص322
10. محلاتی، ذبیح‌الله، ریاحین الشریعه در ترجمه بانوان دانشمند شیعه، دارالکتب الاسلامیه، تهران، ج۳، ص۲۳
11. طبری، محمد بن جریر، دلائل الامامه، دارالذخایر، قم، ص۲۱۶
12. مفید، الإرشاد فی معرفه حجج الله علی العباد، قم، كنگره شیخ مفید، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۳۹۰
13. قمی، عباس، منتهی الآمال فی تواریخ النبی و الآل(ص)، تعریب هاشم میلانی، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم، ج۲، ص۶۴۹؛
14. مظفری (ورسی)، حیدر، مادران چهارده معصوم(ع)، قم، انتشارات مرکز جهانی علوم اسلامی، ۱۳۸۲ش، ص۲۱۰.
    
15. (حجرات/13)
    
16. كامل تاريخ بزرگ اسلام و ايران، عز الدين على بن اثير (م 630)، ترجمه ابو القاسم حالت و عباس خليلى، تهران، مؤسسه مطبوعاتى علمى، 1371ش،ج‏14،ص:135