جمع بندی آیاتی در قرآن که خداوند خود را دوستدار بندگانش معرفی کرده است
تبهای اولیه
(با سلام و عرض خسته نباشید)
آیا در قرآن آیاتی وجود دارد که خداوند خود را در آن دوستدار بندگانش و کمک کننده به بندگانش معرفی کرده باشد؟!
و این دوست داشتند دقیقا به چه معناست؟!
و همچنین رحیم و رئوف در قرآن دقیقا و عمقا به چه معناست!؟
بسم الله الرحمن الرحيم
گام اول:
عرض ادب و سلام دارم خدمت دوست محترم و گرامي
در مرحله اول از پاسخ شما تنها به بخش اول سوال شما پاسخ مي دهم.
آیا در قرآن آیاتی وجود دارد که خداوند خود را در آن دوستدار بندگانش و کمک کننده به بندگانش معرفی کرده باشد؟!
بله دوست محترم و گرامي. در کل آيات قرآن خداوند متعال خود را دوست و حامي بندگان خود مي داند از اين رو که آيات و سور قرآني با بسم الله الرحمن الرحيم آغاز مي شود که اشاره به رحمت عام و خاص خداوند در حق تمام بندگانش دارد .
علاوه بر اين در آيه 31 سوره آل عمران به شکل کاملا مشخص خداوند متعال به بندگانش مي فرمايد:
« قُلْ إِنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُوني يُحْبِبْكُمُ اللَّهُ وَ يَغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوبَكُمْ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحيم» ؛ « بگو: «اگر خدا را دوست مىداريد، از من پيروى كنيد! تا خدا (نيز) شما را دوست بدارد و گناهانتان را ببخشد و خدا آمرزنده مهربان است.»
در اين آيه به وضوح خداوند از حب و دوست داشتن بندگانش سخن به ميان آورده است.
در آياتي مانند 195 بقره و 222بقره و 76 آل عمران و 134 آل عمران و 146 آل عمران و 148 آل عمران و 159 آل عمران و نساء:36 و مائده :13 و ...... مي توان به مساله دوست داشتن خاص خداوند نسبت به برخي از بندگانش پي ببريد .
ادامه دارد ...........
بسم الله الرحمن الرحيم
[=BNazanin]بـراى تـرجـمـه دو كـلمه رحمان و رحيم ، در فارسى واژه هاى مناسبى وجود ندارد و ترجمه آنها بـه بـخشنده مهربان نيز ترجمه رسايى نيست ، زيرا بخشنده ترجمه (جواد) است و مهربان ، تـرجـمـه (رؤ وف )
[=BNazanin]شـايـد بهتر باشد كه خود اين گونه كلمات را بدون ترجمه به كار بريم .
[=BNazanin]تـفـاوت رحـمـان بـا رحـيـم در گـسـتـرش و دوام اسـت ؛ بدين بيان كه رحمان بيانگر رحمت عام و فـراگير الهى است كه همچون باران بر همه موجودات و از جمله مؤ من و كافر، فرو مى بارد و رحيم نشان دهنده رحمت خاص و فناناپذير الهى است كه تنها مؤ منان و شايستگان آن را مى چشند. از اين روست كه امام صادق عليه السلام فرمود:
[=BNazanin]رحـمـان ، اسـم خـاص خداست و ناميدن غير خداوند به اين نام ، روا نيست ؛ چرا كه بيانگر صفتى عـام و فـراگـيـر اسـت و رحـيـم ، اسـم عـامـى اسـت كـه از صـفـت خـاص رحـمـت بـه اهل ايمان حكايت مى كند.
[=BNazanin]ذكـر ايـن دو صـفـت بـعـد از نـام (الله ) بـه ايـن مـنـاسـبـت اسـت كـه خـداونـد بـه دليـل هـمـيـن رحـمـت خـويـش (رحـمـانـيـت ) مـخـلوقـات را در امـورشـان يـارى مـى رسـانـد و بـه دليل (رحيميت ) بندگان خود را توفيق هدايت و عبادت ، عطا مى كند.
مشهور در میان گروهى از مفسران این است که صفت" رحمان"، اشاره به رحمت عام خدا است که شامل دوست و دشمن، مؤمن و کافر و نیکوکار و بدکار مىباشد، زیرا مىدانیم" باران رحمت بىحسابش همه را رسیده، و خوان نعمت بىدریغش همه جا کشیده" همه بندگان از مواهب گوناگون حیات بهرهمندند، و روزى خویش را از سفره گسترده نعمتهاى بىپایانش بر مىگیرند، این همان رحمت عام او است که پهنه هستى را در بر گرفته و همگان در دریاى آن غوطه ورند
[=Calibri].
ولى" رحیم" اشاره به رحمت خاص پروردگار است که ویژه بندگان مطیع و صالح و فرمانبردار است، زیرا آنها به حکم ایمان و عمل صالح، شایستگى این را یافتهاند که از رحمت و بخشش و احسان خاصى که آلودگان و تبهکاران از آن سهمى ندارند، بهرهمند گردند.
تنها چیزى که ممکن است اشاره به این مطلب باشد آنست که" رحمان" در همه جا در قرآن به صورت مطلق آمده است که نشانه عمومیت آنست، در حالى که" رحیم" گاهى به صورت مقید ذکر شده که دلیل بر خصوصیت آن است مانند وَ کانَ بِالْمُؤْمِنِینَ رَحِیماً:" خداوند نسبت به مؤمنان رحیم است" (احزاب- 43) و گاه به صورت مطلق مانند سوره حمد)تفسیر نمونه، ج1، ص20-22 [=Calibri].
خداوند معبود همه چیز است، نسبت به تمام مخلوقاتش رحمان، و نسبت به خصوص مؤمنان رحیم است. کافى و توحید صدوق و معانى الاخبار (طبق نقل المیزان)
در حدیث دیگرى از امام صادق ع نقل شده:
الرحمن اسم خاص، بصفة عامة، و الرحیم اسم عام بصفة خاصة [=Calibri]:
[=Calibri]" رحمان اسم خاص است اما صفت عام دارد" (نامى است مخصوص خدا ولى مفهوم رحمتش همگان را در بر مىگیرد) ولى" رحیم" اسم عام است به صفت خاص (نامى است که بر خدا و خلق هر دو گفته مىشود اما اشاره به رحمت ویژه مؤمنان دارد) « (2) مجمع البیان جلد 1 صفحه 21 [=Calibri].
(با این همه گاه مىبینیم که رحیم نیز به صورت یک وصف عام استعمال مىشود البته هیچ مانعى ندارد که تفاوتى که گفته شد در ریشه این دو لغت باشد، اما استثناهایى نیز در آن راه یابد [=Calibri].
در دعاى بسیار ارزنده و معروف امام حسین ع بنام دعاى عرفه مىخوانیم [=Calibri]:
یا رحمان الدنیا و الاخرة و رحیمهما[=Calibri]:
[=Calibri]" اى خدایى که رحمان دنیا و آخرت تویى و رحیم دنیا و آخرت نیز تویى[=Calibri]"
سخن خود را در این بحث با حدیث پر معنى و گویایى از پیامبر اکرم ص پایان مىدهیم آنجا که فرمود
[=Calibri]: ان اللَّه عز و جل مائة رحمة، و انه انزل منها واحدة الى الارض فقسمها بین خلقه بها یتعاطفون و یتراحمون، و اخر تسع و تسعین لنفسه یرحم بها عباده یوم القیامة[=Calibri]!:
[=Calibri]" خداوند بزرگ صد باب رحمت دارد که یکى از آن را به زمین نازل کرده است، و در میان مخلوقاتش تقسیم نموده و تمام عاطفه و محبتى که در میان مردم است از پرتو همان است، ولى نود و نه قسمت را براى خود نگاه داشته و در قیامت بندگانش را مشمول آن میسازد
[=Calibri]- چرا صفات دیگر خدا در" بِسْمِ اللَّهِ" نیامده است؟[=Calibri]!
این موضوع قابل توجه است که تمام سورههاى قرآن با بسم اللَّه شروع مىشود (بجز سوره برائت آن هم به دلیلى که سابقا گفتیم) و در بِسْمِ اللَّهِ پس از نام ویژه" اللَّه" تنها روى صفت" رحمانیت و رحیمیت" او تکیه مىشود، و این سؤالانگیز است که چرا سخنى از بقیه صفات در این موضع حساس به میان نیامده؟
اما با توجه به یک نکته، پاسخ این سؤال روشن مىشود و آن اینکه در آغاز هر کار لازم است از صفتى استمداد کنیم که آثارش بر سراسر جهان پرتوافکن است، همه موجودات را فرا گرفته و گرفتاران را در لحظات بحرانى نجات بخشیده است.[=Calibri].
بهتر است این حقیقت را از زبان قرآن بشنوید آنجا که مىگوید: وَ رَحْمَتِی وَسِعَتْ کُلَّ شَیْءٍ:" رحمت من همه چیز را فرا گرفته است" (اعراف- 156[=Calibri]).
و در جاى دیگر از زبان حاملان عرش خدا مىخوانیم رَبَّنا وَسِعْتَ کُلَّ شَیْءٍ رَحْمَةً:" خدایا رحمت خود را بر همه چیز گستردهاى" (مؤمن- 7 از سوى دیگر مىبینیم پیامبران براى نجات خود از چنگال حوادث سخت و طاقتفرسا و دشمنان خطرناک، دست به دامن رحمت خدا مىزدند: قوم" موسى" براى نجات از چنگال فرعونیان مىگویند و نجنا برحمتک:" خدایا ما را به رحمت خود رهایى بخش" (یونس- 86 [=Calibri]).
در مورد" هود" و پیروانش چنین مىخوانم: فَأَنْجَیْناهُ وَ الَّذِینَ مَعَهُ بِرَحْمَةٍ مِنَّا:" هود و پیروانش را به وسیله رحمت خویش (از چنگال دشمنان) رهایى بخشیدیم" (اعراف- 72 [=Calibri])
سوال:
در آیاتی از قرآن کریم که خداوند خود را دوستدار بندگان خود معرفی میکند؛ این محبت به چه معناست؟ رئوف و رحیم که از صفات خداوند است چه معنای دقیق دارد؟
پاسخ:
در کل آیات قرآنی که خداوند متعال آن را با «بسم الله الرحمن الرحیم» آغاز نموده است؛ اسم «رحمان» و صفت «رحیم» نشانگر علاقه خداوند به بندگان خویش است. علاوه براین در آيه 31 سوره آل عمران به شکل کاملا مشخص خداوند متعال به بندگانش مي فرمايد:
« قُلْ إِنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُوني يُحْبِبْكُمُ اللَّهُ وَ يَغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوبَكُمْ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحيم» ؛ « بگو: «اگر خدا را دوست مىداريد، از من پيروى كنيد! تا خدا (نيز) شما را دوست بدارد و گناهانتان را ببخشد و خدا آمرزنده مهربان است.»
در اين آيه به وضوح خداوند از حب و دوست داشتن بندگانش سخن به ميان آورده است.
در آياتي مانند 195 بقره و 222بقره و 76 آل عمران و 134 آل عمران و 146 آل عمران و 148 آل عمران و 159 آل عمران و نساء:36 و مائده :13 و ...... مي توان به مساله دوست داشتن خاص خداوند نسبت به برخي از بندگانش پي ببريد .
به این دلیل که عبارت «بسم الله الرحمن الرحیم» بارزترین نشانهی رحمت خداوند است به بررسی مفهوم رحمت در این آیه می پردازیم. ريشه دو صفت «رحمان» و «رحيم» در مفهوم (رحمت ) است. رحمت در مورد بشر به معناى دلسوزى و تـحـت تـاءثـيـر قـرار گرفتن و تصميم بر لطف و مرحمت به درماندگان به كار مى رود، اما دربـاره خـدا بـه ايـن مـعـنـا نـيـست ، چرا كه (تاءثر قلبى ) از پديده ها و حالات مخلوق است و تغيير حالت در خداوند، راه ندارد. آنچه از رحمت به خدا مى توان نسبت داد، تنهااعطا و دهش و افاضه و رفع حاجت نيازمند است .
بـراى تـرجـمـه دو كـلمهی «رحمان» و «رحيم» ، در فارسى واژه هاى مناسبى وجود ندارد و ترجمه آنها بـه بـخشنده مهربان نيز ترجمه رسايى نيست ، زيرا بخشنده ترجمه (جواد) است و مهربان ، تـرجـمـه (رؤ وف ) شـايـد بهتر باشد كه خود اين گونه كلمات را بدون ترجمه به كار بريم .
تـفـاوت «رحـمـان» بـا «رحـيـم» در گـسـتـرش و دوام اسـت ؛ بدين بيان كه رحمان بيانگر رحمت عام و فـراگير الهى است كه همچون باران بر همه موجودات و از جمله مؤمن و كافر، فرو مى بارد و رحيم نشان دهنده رحمت خاص و فناناپذير الهى است كه تنها مؤ منان و شايستگان آن را مى چشند. از اين روست كه امام صادق عليه السلام فرمود:
«رحـمـان ، اسـم خـاص خداست و ناميدن غير خداوند به اين نام ، روا نيست ؛ چرا كه بيانگر صفتى عـام و فـراگـيـر اسـت و رحـيـم ، اسـم عـامـى اسـت كـه از صـفـت خـاص رحـمـت بـه اهل ايمان حكايت مى كند».
ذكـر ايـن دو صـفـت بـعـد از نـام «الله» بـه ايـن مـنـاسـبـت اسـت كـه خـداونـد بـه دليـل هـمـيـن رحـمـت خـويـش (رحـمـانـيـت ) مـخـلوقـات را در امـورشـان يـارى مـى رسـانـد و بـه دليل (رحيميت) بندگان خود را توفيق هدايت و عبادت ، عطا مى كند.
مشهور در میان گروهى از مفسران این است که اسم «رحمان»، اشاره به رحمت عام خدا است که شامل دوست و دشمن، مؤمن و کافر و نیکوکار و بدکار مىباشد، زیرا مىدانیم باران رحمت بىحسابش همه را رسیده، و خوان نعمت بىدریغش همه جا کشیده همه بندگان از مواهب گوناگون حیات بهرهمندند، و روزى خویش را از سفره گسترده نعمتهاى بىپایانش بر مىگیرند، این همان رحمت عام او است که پهنه هستى را در بر گرفته و همگان در دریاى آن غوطه ورند.
ولى «رحیم» اشاره به رحمت خاص پروردگار است که ویژه بندگان مطیع و صالح و فرمانبردار است، زیرا آنها به حکم ایمان و عمل صالح، شایستگى این را یافتهاند که از رحمت و بخشش و احسان خاصى که آلودگان و تبهکاران از آن سهمى ندارند، بهرهمند گردند.
تنها چیزى که ممکن است اشاره به این مطلب باشد آنست که «رحمان» در همه جا در قرآن به صورت مطلق آمده است که نشانه عمومیت آنست، در حالى که «رحیم» گاهى به صورت مقید ذکر شده که دلیل بر خصوصیت آن است مانند: «...وَ کانَ بِالْمُؤْمِنِینَ رَحِیماً»(۱)؛ «خداوند نسبت به مؤمنان رحیم است» و گاه به صورت مطلق مانند سوره حمد.(۲)
اما در معنا شناسی رحمت و مهربانی خداوند مراجعه به آیات قرآن نشان می دهد که پیامبران براى نجات خود از چنگال حوادث سخت و طاقتفرسا و دشمنان خطرناک، دست به دامن رحمت خدا مىزدند: قوم موسى (علیه السلام) براى نجات از چنگال فرعونیان مىگویند «و نجنا برحمتک»(۳)؛ «خدایا ما را به رحمت خود رهایى بخش».
در مورد هود و پیروانش چنین مىخوانیم: «فَأَنْجَیْناهُ وَ الَّذِینَ مَعَهُ بِرَحْمَةٍ مِنَّا»(۴)؛ «هود و پیروانش را به وسیله رحمت خویش (از چنگال دشمنان) رهایى بخشیدیم»
اما در معنای کلمه ی «رئوف» باید عرض کنم این کلمه از ریشهی «رأفت » به معناى رحمت و مهربانى بیشتر و شدیدتر است . عده اى آن را به معناى «رحمت مطلق » گرفته اند . در هر صورت ، تفاوت هایى با «رحمت » دارد كه در جاى خود بیان خواهیم كرد . رئوف بر وزن «فَعُول » یا فَعُل (مانند خَدُوم و عَصُد) ، از اسماى حسناى الهى بوده و در قرآن 11 بار تكرار شده و در بیشتر موارد ، همراه صفت «رحیم » آمده است . (بقره ، 143 و 207; آل عمران ، 30; توبه ، 117 و 128; نحل ، 7 و 47; حج ، 65; نور ، 20; حدید ، 9; حشر ، 10؛ البته رأفت خداوند به معناى تأثر و رقت قلب در آدمى نیست ; بلكه رأفت خدا ، نعمت هاى اوست كه براى عموم اختصاص داده است .
رحیم : از ریشه «رحمت » به معناى مهربانى و رقت قلب است ; البته چون لازمه عطوفت و مهربانى ، تأثر و انفعال قلبى است ، براى این ویژگى خداوند نیاز به یك تحلیل داریم ; زیرا خداوند به صفات مادى و نفسانى كه مخصوص جسم مادى است وصف نمى شود; از این روست كه در نهج البلاغه مى خوانیم : «رحیم لایوصف بالرّقة»(۵) لذا رحمت خداوند را به معناى عطا ، نعمت و فیض گرفته اند .
نتیجه گیری:
صفت رحمت خداوند که در آیات قرآن به آن اشاره شده است به تکرار در لفظ مقدس «بسم الله الرحمن الرحیم» به چشم می خورد و علاوه بر این در آیات بسیاری از قرآن کریم نیز تکرار شده است. این صفت خداوند که گاهی در الفاظی مانند «رحمان» حتی در قالب اسم خداوند نیز آمده است به این معناست که خداوند همواره بندگان خود را یاری می دهد و آنان را توفيق هدايت و عبادت ، عطا مى كند.
در تمایز معنای رحیم و رئوف نیز باید به موارد زیر دقت کرد:
1 . رأفت ، مبالغه در رحمت ، یعنى مهربانى شدید است ;
2 . رأفت براى افراد گرفتار و مبتلى به مشكل به كار مى رود; ولى رحمت اعم از آن است ; «و لاتأخذكم بهما رأفة فى دین الله»(۶); در ]كار[ دین خدا نسبت به آن دو ]زن و مرد زناكار [دلسوزى نكنید .»
3 . رأفت مربوط به مقام ذات خداوند سبحان است ; ولى رحمت مربوط به مقام فعل بوده ، ظهور و تجلى رأفت است ; بنابراین نسبت بین رحمت و رأفت ، عموم و خصوص مطلق است . رحمت ، معنایى گسترده دارد و رأفت رحمتى ویژه است . ذكر این نكته ضرورى است كه چنان چه این صفات براى انسان به كار رود ، چنین تفاوت هایى دارد; اما اگر براى خداوند به كار مى رود ، تفاوتى میان آنها احساس نمى شود .
منابع:
۱.احزاب: 43/33
۲.مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران: دارالکتب الاسلامیه، ج۱ ،ص۲۰-۲۲.
۳.یونس:86/10
۴.اعراف:72/7
۵.سید رضی، نهج البلاغه، خطبه ۱۷۷.
۶.نور: ۲/۲۴.