8- مقام تفرید:
خواجه عبدالله انصاری می گوید: تفرید یعنی تخلیص الاشاره[1] یعنی خالص کردن اشاره و این معنا در سه وضعیت ظهور می کند؛ یکی« به سوی حق» دومی «به حق » و سومی «از حق»
سالک مادامی که در سفر اول است اشاره او به سوی حق است، اما در سفر دوم اشاره او به حق است و در سفرهای پسین که مقام دستگیری خلق و هدایت آنهاست، هر چه عارف می کند و می گوید، همه این اشاره ها از حق و به امر حق و به حق است.[2]
9-مقام جمع:
جمع در مراحل پیشین به معنای جمع همت و خاطر، اجتماع قلب در مراقبت و اخلاص و غیر آن است، اما در مرحله نهایات به معنای نابودی و اندکاک همه اشیا در حضرت احدیت می باشد.[3] این مقام، هدف مقام های سالکین و نهایت دریای توحید است؛ زیرا سیر «الی الله و فی الله »به پایان رسیده و سالک در سیر« عن الله »است.[4]
پی نوشت:
[1]. ملا عبدالرزاق قاسانی، شرح منازل السائرین،ص 799
[2]. ر.ک. اصطلاحات الصوفیه، ص355
[3].همان، ص357
[4]. ر.ک. ملا عبدالرزاق قاسانی، شرح منازل السائرین، ص 809
صدمین و آخرین مقام از مقام های عرفان عملی، مقام توحید است. توحید از ذکر شهادت به لا اله الا الله آغاز می شود و مرحله به مرحله کامل تر می گردد، تا آنکه در نهایات به معنای مطلق فنا در حق تعالی خواهد بود؛ زیرا در این مرحله به احدیت می رسد که در آنجا هیچ گونه امتیازی نیست.[1]
از این یگانگی و وحدت، جز خداوند متعال، هیچ کس مطلع نیست، اما عده ای از برگزیدگان خداوند، در مقام بقای پس از فنا، از این نوع توحید بهره ای برده و احکام اطلاقی حضرت احدیت را در می یابند.
در مرحله نهایات؛ مطابق بیان فناری، قلب حقیقی و جامع چهارم تکامل می یابد که تجلی ذاتی خدای متعال در آن صورت می پذیرد.[2]
تذکر:
از نظر قاسانی، مرحله نهایات، سفر از تعین ثانی و واحدیت به تعین اول و احدیت است، اما به نظر فناری به پیروی از فرغانی، مرحله نهایات نیز در تعین ثانی و واحدیت می گذرد، بنابراین پس از بیان همه مقام ها از جمله نهایات می گوید:
همه مقاماتی که ارائه شد، جزء مقام های «قاب قوسین» است و اما مقام «او ادنی» [ که به تعین اول اشاره دارد و ] سیر آن به پیامبر ما آقای اولین و آخرین اختصاص دارد، همانا آغاز شروع در این سیر و سفر، پس از پایان رساندن به مقام «او ادنی» صورت می گیرد.[3]
بنابراین به نظر فناری ورود سالک در تعین اول و مقام «او ادنی» از اختصاصات پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و وارثان او می باشد.
در این سفر،قلب پنجم که قلب «تقی نقی احدی جمعی محمدی» نام دارد، موجود و کامل می شود که صورت «برزخیةاولی» یعنی تعین اول است.[4]
پی نوشت:
[1]. ملا عبدالرزاق قاسانی، شرح منازل السائرین، ص 821
[2]. محمد بن حمزه فناری، مصباح الانس، ص25
[3].همان
[4].همان، ص26
الف:«مقام های اسلامی» که با نفس در ارتباط است،ابتدای سلوک است و «مقام های ایمانی»که با روح مرتبط است ،میانه سلوک و «مقامات احسانی»که باسرّ سالک تناسب دارد ،پایان سلوک را تشکیل می دهند.
ب:سه مرحله،(بدایات)،(ابواب)،و( معاملات )،مراحل مقام های اسلامی، و دو مرحله (اخلاق) و (اصول) ،مراحل مقام های ایمانی ،و پنج مرحله (اودیه) ،(احوال)،(ولایات)،(حقایق)،و( نهایات) ،مراحل مقام های احسانی را فراهم می سازند که هر مرحله ای از ده مقام تشکیل شده و هر مقامی دارای ده درجه است که در نهایات سلوک از هزار درجه یا مقام شکل گرفته است.
ج:هر مقامی دارای یک اصل و تعدادی شعبه ها ،فروع و درجات است.اصل هر مقامی در همان جایگاه ویزه خود شکل می گیرد،اما شعبه ها ،درجه ها و فرع های آن مقام،در دیگر مراحل ده گانه سلوک بروز می کند که این وضعیت( از تو در تو بودن مقامات)خبر می دهد.
ه:در مرحله بدایات،مقام های:یقظه،توبه،محاسبه،انابه،تفکر،تذکر،اعتصام،فرار،ریاضت و سماع وجود دارد.
و:سالک در مرحله ابواب ،مقام های :حزن،خوف،اشفاق،خشوع،اخبات،زهد،ورع،تبتل،رجا،و رغبت را می پیماید.
ز:مرحله معاملات از ده مقام :رعایت،مراقبت،حرمت،اخلاص،تهذیب،استقامت،توکل،تفویض،ثقه و تسلیم تشکیل شده است.
ح:مرحله چهارم؛یعنی مرحله اخلاق،از مقام های :صبر،رضا،شکر،حیا،صدق،ایثار،خلق،تواضع،فتوت و انبساط تشکیل شده است
ط:سالک در مر حله اصول،ده مقام :قصد،عزم،اراده،ادب،یقین،انس،ذکر،فقر،غنا،و مراد را می پیماید.
ی:مرحله ششم؛یعنی اودیه،از مقام های ده گانه:احسان،علم ،حکمت،بصیرت،فراست،تعظیم،الهام،سکینه،طمانینه،و همت شکل گرفته است.
ک:در مرحله هفتم،یعنی احوال،مقام های :محبت،غیرت،شوق،قلق،عطش،وجد،دهشت،هیمان،برق و ذوق وجود دارد.
ل:سالک در مرحله هشتم؛یعنی ولایات،مقام های ده گانه،لحظ،وقت،صفا،سرور،سرّ،نفس،غربت،غرق،غیبت،و تمکن را می پیماید.
م:مرحله نهم؛ یعنی حقایق از ده مقام:مکاشفه،مشاهده،معاینه،حیات،قبض،بسط،سکر،صحو،اتصال،و انفصال تشکیل شده است.
ن:مرحله دهم و پایان سلوک؛یعنی نهایات از ده مقام:معرفت ،فنا،بقا،تحقیق،تلبیس،وجود،تجرید،تفرید،جمع و در پایان ،مقام توحید شکل گرفته است.(1)
پی نوشت:
1-برگرفته از کتاب آشنایی با مجموعه عرفان اسلامی،علی امینی نژاد
پرسش: چند منزل یا مقام در سیر سلوک عرفانی وجود دارد؟ اصلا فرق مقام با منزل چیست؟
پاسخ: «رهرو منزل عشقیم وزسر حد عدم/تا به اقلیم وجود این همه راه آمده ایم»(1) در برخی از آثار منازل ومقامات را یک قدم دانسته اند و گفته اند یک قدم بر هوای نفس خود بگذاری به حق تعالی می رسی در برخی دگر از آثار صحبت از هفت وادی است «هفت شهر عشق را عطار گشت/ ما هنوز اندر خم یک کوچه ایم»(2) در بعضی دیگر آثار از چهل منزل سخن به میان آمده است مانند اللمع سراج, عده ای هم صحبت از صد منزل کرده اند مانند کتاب منازل السائرین خواجه عبدالله انصاری، بعضی ها هم هزار و یک منزل درست کرده اند. «از در دوست تا به کعبه دل /سالکان را هزار ویک منزل» البته این اختلافات در منازل در واقع اختلاف در اجمال و تفصیل است که تفصیلش این می شود: الف:«مقام های اسلامی» که با نفس در ارتباط است،ابتدای سلوک است و «مقام های ایمانی»که با روح مرتبط است ،میانه سلوک و «مقامات احسانی»که باسرّ سالک تناسب دارد ،پایان سلوک را تشکیل می دهند.
ب:سه مرحله،(بدایات)،(ابواب)،و( معاملات )،مراحل مقام های اسلامی، و دو مرحله (اخلاق) و (اصول) ،مراحل مقام های ایمانی ،و پنج مرحله (اودیه) ،(احوال)،(ولایات)،(حقایق)،و( نهایات) ،مراحل مقام های احسانی را فراهم می سازند که هر مرحله ای از ده مقام تشکیل شده و هر مقامی دارای ده درجه است که در نهایات سلوک از هزار درجه یا مقام شکل گرفته است.
ج:هر مقامی دارای یک اصل و تعدادی شعبه ها ،فروع و درجات است.اصل هر مقامی در همان جایگاه ویزه خود شکل می گیرد،اما شعبه ها ،درجه ها و فرع های آن مقام،در دیگر مراحل ده گانه سلوک بروز می کند که این وضعیت( از تو در تو بودن مقامات)خبر می دهد.
ه:در مرحله بدایات،مقام های:یقظه،توبه،محاسبه،انابه،تف کر،تذکر،اعتصام،فرار،ریاضت و سماع وجود دارد.
و:سالک در مرحله ابواب ،مقام های :حزن،خوف،اشفاق،خشوع،اخبات، زهد،ورع،تبتل،رجا،و رغبت را می پیماید.
ز:مرحله معاملات از ده مقام :رعایت،مراقبت،حرمت،اخلاص،ت هذیب،استقامت،توکل،تفویض،ث قه و تسلیم تشکیل شده است.
ح:مرحله چهارم؛یعنی مرحله اخلاق،از مقام های :صبر،رضا،شکر،حیا،صدق،ایثا� �،خلق،تواضع،فتوت و انبساط تشکیل شده است
ط:سالک در مر حله اصول،ده مقام :قصد،عزم،اراده،ادب،یقین،ان س،ذکر،فقر،غنا،و مراد را می پیماید.
ی:مرحله ششم؛یعنی اودیه،از مقام های ده گانه:احسان،علم ،حکمت،بصیرت،فراست،تعظیم،ا لهام،سکینه،طمانینه،و همت شکل گرفته است.
ک:در مرحله هفتم،یعنی احوال،مقام های :محبت،غیرت،شوق،قلق،عطش،وجد ،دهشت،هیمان،برق و ذوق وجود دارد.
ل:سالک در مرحله هشتم؛یعنی ولایات،مقام های ده گانه،لحظ،وقت،صفا،سرور،سرّ،نفس، غربت،غرق،غیبت،و تمکن را می پیماید.
م:مرحله نهم؛ یعنی حقایق از ده مقام:مکاشفه،مشاهده،معاینه،حیات ،قبض،بسط،سکر،صحو،اتصال،و انفصال تشکیل شده است.
ن:مرحله دهم و پایان سلوک؛یعنی نهایات از ده مقام:معرفت ،فنا،بقا،تحقیق،تلبیس،وجود ،تجرید،تفرید،جمع و در پایان ،مقام توحید شکل گرفته است.(3) اما پاسخ سوال دوم: منزل و مقام در اصطلاح عرفان اسلامی معنایی نزدیک به هم دارند و تفاوتشان در واقع به اعتبار است. اگر به سلو ک سالک نظر شودو اینکه او در حال سفر و گذر وسیر است حال و وضع و شرائط و مرتبه او منزل خوانده می شود.و اگر به درنگ و مکث او در ان مرتبه نظر شودبه آن مقام گفته می شود"(4) پی نوشت:
1.حافظ
2.ملای جامی.
3.برای اطلاع بیشتر،ر. ک امینی نژاد، علی، آشنایی با مجموعه عرفان اسلامی،قم، موسسه امام خمینی.
4.مقدمه فارسی بر منازل السائرین ص5
کاربر مهمان خوش آمدید
8- مقام تفرید:
خواجه عبدالله انصاری می گوید: تفرید یعنی تخلیص الاشاره[1] یعنی خالص کردن اشاره و این معنا در سه وضعیت ظهور می کند؛ یکی« به سوی حق» دومی «به حق » و سومی «از حق»
سالک مادامی که در سفر اول است اشاره او به سوی حق است، اما در سفر دوم اشاره او به حق است و در سفرهای پسین که مقام دستگیری خلق و هدایت آنهاست، هر چه عارف می کند و می گوید، همه این اشاره ها از حق و به امر حق و به حق است.[2]
9-مقام جمع:
جمع در مراحل پیشین به معنای جمع همت و خاطر، اجتماع قلب در مراقبت و اخلاص و غیر آن است، اما در مرحله نهایات به معنای نابودی و اندکاک همه اشیا در حضرت احدیت می باشد.[3] این مقام، هدف مقام های سالکین و نهایت دریای توحید است؛ زیرا سیر «الی الله و فی الله »به پایان رسیده و سالک در سیر« عن الله »است.[4]
پی نوشت:
[1]. ملا عبدالرزاق قاسانی، شرح منازل السائرین،ص 799
[2]. ر.ک. اصطلاحات الصوفیه، ص355
[3].همان، ص357
[4]. ر.ک. ملا عبدالرزاق قاسانی، شرح منازل السائرین، ص 809
10- مقام توحید:
صدمین و آخرین مقام از مقام های عرفان عملی، مقام توحید است. توحید از ذکر شهادت به لا اله الا الله آغاز می شود و مرحله به مرحله کامل تر می گردد، تا آنکه در نهایات به معنای مطلق فنا در حق تعالی خواهد بود؛ زیرا در این مرحله به احدیت می رسد که در آنجا هیچ گونه امتیازی نیست.[1]
از این یگانگی و وحدت، جز خداوند متعال، هیچ کس مطلع نیست، اما عده ای از برگزیدگان خداوند، در مقام بقای پس از فنا، از این نوع توحید بهره ای برده و احکام اطلاقی حضرت احدیت را در می یابند.
در مرحله نهایات؛ مطابق بیان فناری، قلب حقیقی و جامع چهارم تکامل می یابد که تجلی ذاتی خدای متعال در آن صورت می پذیرد.[2]
تذکر:
از نظر قاسانی، مرحله نهایات، سفر از تعین ثانی و واحدیت به تعین اول و احدیت است، اما به نظر فناری به پیروی از فرغانی، مرحله نهایات نیز در تعین ثانی و واحدیت می گذرد، بنابراین پس از بیان همه مقام ها از جمله نهایات می گوید:
همه مقاماتی که ارائه شد، جزء مقام های «قاب قوسین» است و اما مقام «او ادنی» [ که به تعین اول اشاره دارد و ] سیر آن به پیامبر ما آقای اولین و آخرین اختصاص دارد، همانا آغاز شروع در این سیر و سفر، پس از پایان رساندن به مقام «او ادنی» صورت می گیرد.[3]
بنابراین به نظر فناری ورود سالک در تعین اول و مقام «او ادنی» از اختصاصات پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و وارثان او می باشد.
در این سفر،قلب پنجم که قلب «تقی نقی احدی جمعی محمدی» نام دارد، موجود و کامل می شود که صورت «برزخیةاولی» یعنی تعین اول است.[4]
پی نوشت:
[1]. ملا عبدالرزاق قاسانی، شرح منازل السائرین، ص 821
[2]. محمد بن حمزه فناری، مصباح الانس، ص25
[3].همان
[4].همان، ص26
جمع بندی:
الف:«مقام های اسلامی» که با نفس در ارتباط است،ابتدای سلوک است و «مقام های ایمانی»که با روح مرتبط است ،میانه سلوک و «مقامات احسانی»که باسرّ سالک تناسب دارد ،پایان سلوک را تشکیل می دهند.
ب:سه مرحله،(بدایات)،(ابواب)،و( معاملات )،مراحل مقام های اسلامی، و دو مرحله (اخلاق) و (اصول) ،مراحل مقام های ایمانی ،و پنج مرحله (اودیه) ،(احوال)،(ولایات)،(حقایق)،و( نهایات) ،مراحل مقام های احسانی را فراهم می سازند که هر مرحله ای از ده مقام تشکیل شده و هر مقامی دارای ده درجه است که در نهایات سلوک از هزار درجه یا مقام شکل گرفته است.
ج:هر مقامی دارای یک اصل و تعدادی شعبه ها ،فروع و درجات است.اصل هر مقامی در همان جایگاه ویزه خود شکل می گیرد،اما شعبه ها ،درجه ها و فرع های آن مقام،در دیگر مراحل ده گانه سلوک بروز می کند که این وضعیت( از تو در تو بودن مقامات)خبر می دهد.
ه:در مرحله بدایات،مقام های:یقظه،توبه،محاسبه،انابه،تفکر،تذکر،اعتصام،فرار،ریاضت و سماع وجود دارد.
و:سالک در مرحله ابواب ،مقام های :حزن،خوف،اشفاق،خشوع،اخبات،زهد،ورع،تبتل،رجا،و رغبت را می پیماید.
ز:مرحله معاملات از ده مقام :رعایت،مراقبت،حرمت،اخلاص،تهذیب،استقامت،توکل،تفویض،ثقه و تسلیم تشکیل شده است.
ح:مرحله چهارم؛یعنی مرحله اخلاق،از مقام های :صبر،رضا،شکر،حیا،صدق،ایثار،خلق،تواضع،فتوت و انبساط تشکیل شده است
ط:سالک در مر حله اصول،ده مقام :قصد،عزم،اراده،ادب،یقین،انس،ذکر،فقر،غنا،و مراد را می پیماید.
ی:مرحله ششم؛یعنی اودیه،از مقام های ده گانه:احسان،علم ،حکمت،بصیرت،فراست،تعظیم،الهام،سکینه،طمانینه،و همت شکل گرفته است.
ک:در مرحله هفتم،یعنی احوال،مقام های :محبت،غیرت،شوق،قلق،عطش،وجد،دهشت،هیمان،برق و ذوق وجود دارد.
ل:سالک در مرحله هشتم؛یعنی ولایات،مقام های ده گانه،لحظ،وقت،صفا،سرور،سرّ،نفس،غربت،غرق،غیبت،و تمکن را می پیماید.
م:مرحله نهم؛ یعنی حقایق از ده مقام:مکاشفه،مشاهده،معاینه،حیات،قبض،بسط،سکر،صحو،اتصال،و انفصال تشکیل شده است.
ن:مرحله دهم و پایان سلوک؛یعنی نهایات از ده مقام:معرفت ،فنا،بقا،تحقیق،تلبیس،وجود،تجرید،تفرید،جمع و در پایان ،مقام توحید شکل گرفته است.(1)
پی نوشت:
1-برگرفته از کتاب آشنایی با مجموعه عرفان اسلامی،علی امینی نژاد
پرسش:
چند منزل یا مقام در سیر سلوک عرفانی وجود دارد؟ اصلا فرق مقام با منزل چیست؟
پاسخ:
«رهرو منزل عشقیم وزسر حد عدم/تا به اقلیم وجود این همه راه آمده ایم»(1)
در برخی از آثار منازل ومقامات را یک قدم دانسته اند و گفته اند یک قدم بر هوای نفس خود بگذاری به حق تعالی می رسی
در برخی دگر از آثار صحبت از هفت وادی است
«هفت شهر عشق را عطار گشت/ ما هنوز اندر خم یک کوچه ایم»(2)
در بعضی دیگر آثار از چهل منزل سخن به میان آمده است مانند اللمع سراج, عده ای هم صحبت از صد منزل کرده اند مانند کتاب منازل السائرین خواجه عبدالله انصاری، بعضی ها هم هزار و یک منزل درست کرده اند.
«از در دوست تا به کعبه دل /سالکان را هزار ویک منزل»
البته این اختلافات در منازل در واقع اختلاف در اجمال و تفصیل است که تفصیلش این می شود:
الف:«مقام های اسلامی» که با نفس در ارتباط است،ابتدای سلوک است و «مقام های ایمانی»که با روح مرتبط است ،میانه سلوک و «مقامات احسانی»که باسرّ سالک تناسب دارد ،پایان سلوک را تشکیل می دهند.
ب:سه مرحله،(بدایات)،(ابواب)،و( معاملات )،مراحل مقام های اسلامی، و دو مرحله (اخلاق) و (اصول) ،مراحل مقام های ایمانی ،و پنج مرحله (اودیه) ،(احوال)،(ولایات)،(حقایق)،و( نهایات) ،مراحل مقام های احسانی را فراهم می سازند که هر مرحله ای از ده مقام تشکیل شده و هر مقامی دارای ده درجه است که در نهایات سلوک از هزار درجه یا مقام شکل گرفته است.
ج:هر مقامی دارای یک اصل و تعدادی شعبه ها ،فروع و درجات است.اصل هر مقامی در همان جایگاه ویزه خود شکل می گیرد،اما شعبه ها ،درجه ها و فرع های آن مقام،در دیگر مراحل ده گانه سلوک بروز می کند که این وضعیت( از تو در تو بودن مقامات)خبر می دهد.
ه:در مرحله بدایات،مقام های:یقظه،توبه،محاسبه،انابه،تف کر،تذکر،اعتصام،فرار،ریاضت و سماع وجود دارد.
و:سالک در مرحله ابواب ،مقام های :حزن،خوف،اشفاق،خشوع،اخبات، زهد،ورع،تبتل،رجا،و رغبت را می پیماید.
ز:مرحله معاملات از ده مقام :رعایت،مراقبت،حرمت،اخلاص،ت هذیب،استقامت،توکل،تفویض،ث قه و تسلیم تشکیل شده است.
ح:مرحله چهارم؛یعنی مرحله اخلاق،از مقام های :صبر،رضا،شکر،حیا،صدق،ایثا� �،خلق،تواضع،فتوت و انبساط تشکیل شده است
ط:سالک در مر حله اصول،ده مقام :قصد،عزم،اراده،ادب،یقین،ان س،ذکر،فقر،غنا،و مراد را می پیماید.
ی:مرحله ششم؛یعنی اودیه،از مقام های ده گانه:احسان،علم ،حکمت،بصیرت،فراست،تعظیم،ا لهام،سکینه،طمانینه،و همت شکل گرفته است.
ک:در مرحله هفتم،یعنی احوال،مقام های :محبت،غیرت،شوق،قلق،عطش،وجد ،دهشت،هیمان،برق و ذوق وجود دارد.
ل:سالک در مرحله هشتم؛یعنی ولایات،مقام های ده گانه،لحظ،وقت،صفا،سرور،سرّ،نفس، غربت،غرق،غیبت،و تمکن را می پیماید.
م:مرحله نهم؛ یعنی حقایق از ده مقام:مکاشفه،مشاهده،معاینه،حیات ،قبض،بسط،سکر،صحو،اتصال،و انفصال تشکیل شده است.
ن:مرحله دهم و پایان سلوک؛یعنی نهایات از ده مقام:معرفت ،فنا،بقا،تحقیق،تلبیس،وجود ،تجرید،تفرید،جمع و در پایان ،مقام توحید شکل گرفته است.(3)
اما پاسخ سوال دوم:
منزل و مقام در اصطلاح عرفان اسلامی معنایی نزدیک به هم دارند و تفاوتشان در واقع به اعتبار است. اگر به سلو ک سالک نظر شودو اینکه او در حال سفر و گذر وسیر است حال و وضع و شرائط و مرتبه او منزل خوانده می شود.و اگر به درنگ و مکث او در ان مرتبه نظر شودبه آن مقام گفته می شود"(4)
پی نوشت:
1.حافظ
2.ملای جامی.
3.برای اطلاع بیشتر،ر. ک امینی نژاد، علی، آشنایی با مجموعه عرفان اسلامی،قم، موسسه امام خمینی.
4.مقدمه فارسی بر منازل السائرین ص5