جمع بندی معنی، ارتباط و تفسیر چند آیه از سوره بقره

[="Tahoma"]ترسیم حال منافقان

پرسش:
مراد از مثال هایی که در آیه های 17و 19 و20 سوره بقره آمده است چیست؟

پاسخ:
«مَثَلُهُمْ كَمَثَلِ الَّذِى اسْتَوْقَدَ نَارًا فَلَمَّا أَضَاءَتْ مَا حَوْلَهُ ذَهَبَ اللَّهُ بِنُورِهِمْ وَ تَرَكَهُمْ فىِ ظُلُمَاتٍ لَّا يُبْصِرُونَ ... أَوْ كَصَيِّبٍ مِّنَ السَّمَاءِ فِيهِ ظُلُمَاتٌ وَ رَعْدٌ وَ بَرْقٌ يجْعَلُونَ أَصَابِعَهُمْ فىِ ءَاذَانهِم مِّنَ الصَّوَاعِقِ حَذَرَ الْمَوْتِ وَ اللَّهُ محِيطُ بِالْكَافِرِينَ يَكاَدُ الْبرْقُ يخْطَفُ أَبْصَارَهُمْ كلَّمَا أَضَاءَ لَهُم مَّشَوْاْ فِيهِ وَ إِذَا أَظْلَمَ عَلَيهِمْ قَامُواْ وَ لَوْ شَاءَ اللَّهُ لَذَهَبَ بِسَمْعِهِمْ وَ أَبْصَارِهِمْ إِنَّ اللَّهَ عَلىَ‏ كلُ‏ِّ شىَ‏ْءٍ قَدِير»
آنان [منافقان‏] همانند كسى هستند كه آتشى افروخته (تا در بيابان تاريک، راه خود را پيدا كند)، ولى هنگامى كه آتش اطراف او را روشن ساخت، خداوند (طوفانى مى ‏فرستد و) آن را خاموش مى ‏كند و در تاريكيهاى وحشتناكى كه چشم كار نمى كند، آن ها را رها مى ‏سازد ... يا هم چون بارانى از آسمان، كه در شب تاريک همراه با رعد و برق و صاعقه (بر سر رهگذران) ببارد. آن ها از ترس مرگ، انگشتانشان را در گوش هاى خود مى‏ گذارند تا صداى صاعقه را نشنوند. و خداوند به كافران احاطه دارد (و در قبضه قدرت او هستند). (روشنايى خيره كننده) برق، نزديک است چشمانشان را بربايد. هر زمان كه (برق جستن مى ‏كند، و صفحه بيابان را) براى آن ها روشن مى ‏سازد، (چند گامى) در پرتو آن راه مى ‏روند و چون خاموش مى‏ شود، توقف مى‏ كنند. و اگر خدا بخواهد، گوش و چشم آن ها را از بين مى‏ برد چرا كه خداوند بر هر چيز تواناست.(1)
در مورد "مثل" در آیه 17 سوره بقره باید عرض کنم قرآن در اين جا از جمله" استوقد نارا" استفاده کرده است، يعنى آن ها براى رسيدن به نور، نار (آتش) استفاده مى ‏کنند، آتشى که هم دود و هم خاکستر و هم سوزش دارد، در حالى که مؤمنان از نور خالص و چراغ روشن و پر فروغ ايمان بهره مى ‏گيرند.
منافقان گرچه تظاهر به نور ايمان دارند اما باطنشان، نار است، و اگر هم نورى باشد ضعيف است و کوتاه مدت.
اين نور مختصر، يا اشاره به فروغ وجدان و فطرت توحيدى است، و يا اشاره به ايمان نخستين آن ها است که بعدا بر اثر تقليدهاى کورکورانه و تعصب هاى غلط و لجاجت ها و عداوت ها، پرده ‏هاى ظلمانى و تاريک بر آن مى ‏افتد، نه تنها يک ظلمت بلکه به تعبير قرآن "ظلمات".
و همين‏ ها است که چشم بينا و گوش شنوا و زبان گويا را سرانجام از آن ها خواهد گرفت، چرا که ادامه دادن راه غلط تدريجا نيروى تشخيص و درک انسان را ضعيف مى‏ کند، تا آن جا که گاهى حقايق را وارونه مى ‏بيند، نيک در نظرش بد، و فرشته ديو، خودنمايى مى ‏کند.
به هر حال اين تشبيه در حقيقت، يک واقعيت را در زمينه نفاق روشن مى ‏سازد، و آن اين که نفاق و دورويى براى مدت طولانى نمى ‏تواند مؤثر واقع شود، ممکن است منافقان براى مدت کوتاهى از مزاياى اسلام و مصونيت هاى مؤمنان برخوردار شوند و از رفاقت پنهانى با کفار نيز بهره گيرند.
ولى اين امر، هم چون شعله ضعيف و کم ‏دوامى که در يک بيابان تاريک و ظلمانى در معرض وزش طوفان ها است ديرى نمى ‏پايد، و سرانجام چهره واقعى آن ها آشکار مى ‏گردد، و به جاى کسب موفقيت و محبوبيت، منفور و مطرود خواهند شد و همانند کسى که در بيابان راه را گم کرده و چراغ را از دست داده سرگردان مى ‏مانند.(2)
در مثال دوم که دو آیه بعدی می باشد قرآن صحنه زندگى آنها را به شکل ديگرى ترسيم مى ‏نمايد: شبى است تاريک و ظلمانى پرخوف و خطر، باران به شدت مى‏ بارد، از کرانه‏ هاى افق برق پرنورى مى‏ جهد، صداى غرش وحشت زا و مهيب رعد، نزديک است پرده ‏هاى گوش را پاره کند، انسانى بى ‏پناه در دل اين دشت وسيع و ظلمانى و پر از خطر، حيران و سرگردان مانده است، باران پر پشت، بدن او را مرطوب ساخته، نه پناهگاه مورد اطمينانى وجود دارد که به آن پناه برد و نه ظلمت اجازه مى ‏دهد گامى به سوى مقصد بردارد.
آن ها هر لحظه خطر را در برابر خود احساس مى‏ کنند، چرا که در دل اين بيابان نه کوهى به چشم مى ‏خورد، و نه درختى تا از خطر رعد و برق و صاعقه جلوگيرى کند، هر آن ممکن است هدف صاعقه ‏اى قرار گيرند و در يک لحظه خاکستر شوند.
نمى ‏داند چه کند، مضطرب و پريشان، حيران و سرگردان بر جاى خود ايستاده، نه راهى در ميان شن هاى بيابان پيدا است و نه راهنمايى که در پرتو هدايت او گام بر دارد.
آرى منافقان درست به چنين مسافرى مى ‏مانند، آن ها در ميان مؤمنان روز افزون که هم چون سيل خروشان و باران پرپشتى به هر سو پيش مى ‏روند، قرار گرفته ‏اند؛ افسوس که به پناهگاه مطمئن ايمان، پناه نبرده ‏اند تا از شر صاعقه ‏هاى مرگبار مجازات الهى نجات يابند.
جهاد مسلحانه مسلمين در برابر دشمنان، همانند خروش رعد و صاعقه بر سر آن ها فرود مى ‏آمد، گاهگاه فرصت هايى، براى پيدا کردن راه حق نصيبشان مى ‏شد و انديشه ‏هاشان بيدار مى ‏گشت، ولى افسوس که اين بيدارى هم چون برق آسمان ديرى نمى ‏پائيد، تا مى ‏خواستند چند گامى بردارند خاموش مى ‏شد، و تاريکى غفلت و سپس توقف و سرگردانى جاى آن را مى‏ گرفت.
پيشرفت سريع اسلام هم چون برق آسمانى چشم آن ها را خيره کرده بود، و آيات قرآن که پرده از رازهاى نهانيشان بر مى‏ داشت هم چون صاعقه‏ ها آن ها را هدف قرار مى ‏داد، هر دم احتمال مى ‏دادند آيه‏ اى نازل گردد و پرده از رازهاى ديگرى بر دارد و رسواتر شوند.
از اين آيات به خوبى استفاده مى ‏شود که منافقان در وحشت و سرگردانى سختى در مدينه قرار داشتند، آيات با لحن شديد و قاطعى پى در پى همانند رعد و برق آسمانى بر ضد آن ها نازل مى ‏شد، و هر آن احتمال اين مى ‏رفت که دستور مجازات و يا حداقل اخراج آن ها از مدينه صادر گردد.
اگر چه شأن نزول اين آيات، منافقان عصر پيامبر (ص) است، اما با توجه به اين که خط نفاق در هر عصر و زمانى، در برابر خط انقلاب هاى راستين وجود داشته و دارد به منافقان همه اعصار و قرون گسترش مى ‏يابد، و ما با چشم خود تمام اين نشانه‏ ها را يک به يک و مو به مو در مورد منافقان عصر خويش، مى ‏يابيم، سرگردانى آن ها، وحشت و اضطراب شان و خلاصه بى ‏پناهى و بدبختى و سيه‏ روزى و رسوايى آن ها را درست همانند همان مسافرى که قرآن به روشنترين وجهى حال او را ترسيم کرده است مشاهده مى ‏کنيم.(3)

___________

1. بقره/17-20.
2. تفسير نمونه، ج ‏1، ص 110 و 111.
3. تفسير نمونه، ج ‏1، ص 112 الی 115.

[="Tahoma"]ابلیس، جن یا فرشته

پرسش:
با توجه به آیه 34 سوره بقره، آیا ابلیس یکی از ملائکه است؟

پاسخ:
خیر، ابلیس از ملائکه نبود بلکه از جن بود. آیات و روایات بسیارى این دیدگاه را تأیید مى کنند. طرفداران این دیدگاه مى گویند:
1- خدا در قرآن مى فرماید: «... فَسَجَدُوا اِلّا اِبْلیسَ کانَ مِنَ الْجِنِّ...»؛ پس همه جز ابلیس که از [گروه ] جن بود، سجده کردند.(1)
روشن است که منظور از واژه «جن» در هر آیه اى از قرآن که بکار رفته باشد، همان «جنّ» مشهور و معروف است.
2- قرآن در ترسیم شخصیت و هویت فرشتگان، آنان را فرمانبردارانى معرّفى مى کند که هرگز از آن چه خدا به آنان فرمان مى دهد، سرپیچى نمى کنند، و هر آن چه را فرمان یافته اند، انجام مى دهند: «... لا یَعْصُونَ اللَّهَ ما اَمَرَهُمْ...»(2)
با این بیان، ابلیس نمى تواند از فرشتگان باشد، چرا که نافرمانى خدا کرد.
3- به گفته قرآن شریف، ابلیس داراى نسل و تبار است؛ و قرآن به انسان ها هشدار مى دهد که از نسل و تبارش، دوست و سررشته دار امور خویش نگیرند: «... اَفَتَتَّخِذُونَهُ وَ ذُرِّیَّتَهُ اَوْلِیاءَ مِنْ دُونى وَ هُمْ لَکُمْ عَدُوٌّ...».(3)
و برخى از قرآن پژوهان اظهار نظر کرده اند که ابلیس پدر جن است و آدم پدر انسان ها؛ درحالی که فرشتگان روحانى هستند و معنوى، و نسل و تبار و تولید مثل و خور و خواب ندارند. مطابق این عقیده، ابلیس از فرشتگان نبود.
4- قرآن درمورد فرشتگان مى فرماید: «... جاعِلِ الْمَلائِکَةِ رُسُلَاً...»؛ ...فرشتگان را پیام آورنده قرار داد... .(4)
روشن است که کفرگرایى و شرک و تبهکارى از فرستاده و پیام آورنده خدا، سخنى دور و بیگانه است؛ چرا که اگر کفر و تبهکارى را درمورد آنان بپذیریم، باید دروغ پردازى را نیز از جانب آن ها قبول کنیم؛ در این صورت چنین پیام و پیام آورنده اى چگونه خواهد بود؟!
با این بیان، ابلیس از فرشتگان نبود؛ چرا که به کفر گرایید و از فرمان حق خارج شد.

_____________

1. کهف/50.
2. تحریم/6.
3. بقره/34.
4. فاطر/1.

[="Tahoma"]علم و کلماتی که به آدم تعلیم شد

پرسش:
با توجه به آیه 31 و 37 سوره، بقره، دانش حضرت آدم چه بود؟

پاسخ:
منظور از علم در آیه 31 سوره بقره «وَ عَلَّمَ آدَمَ الْأَسْماءَ کلَّها، ثُمَّ عَرَضَهُمْ» علم اسرار آفرينش و نامگذارى موجودات می باشد.(1)
و علامه طباطبایی می فرمایند: آن چه آدم از خدا گرفت، و آن علمى که خدا بوى آموخت، غير آن علمى بود که ملائکه از آدم آموختند، علمى که براى آدم دست داد، حقيقت علم باسماء بود، که فرا گرفتن آن براى آدم ممکن بود، و براى ملائکه ممکن نبود، و آدم اگر مستحق و لايق خلافت خدايى شد، بخاطر همين علم باسماء بوده، نه بخاطر خبر دادن از آن؛ و گر نه بعد از خبر دادنش، ملائکه هم مانند او با خبر شدند، ديگر جا نداشت که باز هم بگويند: ما علمى نداريم.
در نتيجه مراد به آن، تمامى اسمايى خواهد بود که ممکن است نام يک مسمی واقع بشود، چون در کلام، نه قيدى آمده، و نه عهدى، تا بگوئيم مراد، آن اسماء معهود است.(2)
و در آیه 37 سوره بقره در اين که "کلمات" و سخنانى را که خدا براى توبه به آدم تعليم داد چه سخنانى بوده است در ميان مفسران گفتگو است. معروف اين است که همان جملات سوره اعراف مى ‏باشد: «قالا رَبَّنا ظَلَمْنا أَنْفُسَنا وَ إِنْ لَمْ تَغْفِرْ لَنا وَ تَرْحَمْنا لَنَکونَنَّ مِنَ الْخاسِرِينَ»؛ گفتند: خداوندا ما بر خود ستم کرديم، اگر تو ما را نبخشى و بر ما رحم نکنى از زيانکاران خواهيم بود.(3)
بعضى گفته ‏اند منظور از کلمات، اين دعا و نيايش بوده است:
"اللهم لا اله الا انت سبحانک و بحمدک رب انى ظلمت نفسى فاغفر لى انک خير الغافرين.
اللهم لا اله الا انت سبحانک و بحمدک رب انى ظلمت نفسى فارحمنى انک خير الراحمين.
اللهم لا اله الا انت سبحانک و بحمدک رب انى ظلمت نفسى فتب على انک انت التواب الرحيم."
پروردگارا! معبودى جز تو نيست، پاک و منزهى، تو را ستايش مى‏ کنم، من به خود ستم کردم مرا ببخش که بهترين بخشندگانى.
خداوندا! معبودى جز تو نيست، پاک و منزهى، تو را ستايش مى ‏کنم، من به خود ستم کردم بر من رحم کن که بهترين رحم کنندگانى.
بار الها! معبودى جز تو نيست، پاک و منزهى، تو را حمد مى ‏گويم، من به خويش ستم کردم، رحمتت را شامل حال من کن و توبه ‏ام را بپذير که تو تواب و رحيمى".
اين موضوع در روايتى از امام باقر (ع) نقل شده است.(4)
نظير همين تعبيرات در آيات ديگر قرآن در مورد يونس (ع) و موسى (ع) مى‏ خوانيم. يونس به هنگام در خواست بخشش از خدا مى‏ گويد:«سُبْحانَک إِنِّي کنْتُ مِنَ الظَّالِمِينَ»؛ خداوندا منزهى من از کسانى هستم که به خود ستم کردم، مرا ببخش و خدا او را بخشيد.(5)
در روايات متعددى که از طرق اهل بيت (ع) وارد شده است مى ‏خوانيم که مقصود از کلمات، تعليم اسماء بهترين مخلوق خدا يعنى محمد و على و فاطمه و حسن و حسين علیهم السلام بوده است، و آدم با توسل به اين کلمات از درگاه خداوند تقاضاى بخشش نمود و خدا او را بخشيد.
لازم به ذکر است اين تفسيرهاى سه ‏گانه هيچ گونه منافاتى با هم ندارد، چرا که ممکن است مجموع اين کلمات به آدم، تعليم شده باشد تا با توجه به حقيقت و عمق باطن آن ها انقلاب روحى تمام عيار، براى او حاصل گرديده و خدا او را مشمول لطف و هدايتش قرار دهد.(6)

____________

1. تفسير نمونه، ج ‏1، ص 171.
2. ترجمه الميزان، ج ‏1، ص 180.
3. اعراف/23.
4. مجمع البيان، ذيل آيات مورد بحث.
5. قصص/16.
6. تفسير نمونه، ج ‏1، ص 198.

[="Tahoma"]یکدیگرکشی، مجازات گوساله پرستی

پرسش:
در آیه 54 سوره بقره، مراد از به قتل رساندن یکدیگر چه بوده است؟

پاسخ:
«وَ إِذْ قَالَ مُوسىَ‏ لِقَوْمِهِ يَاقَوْمِ إِنَّكُمْ ظَلَمْتُمْ أَنفُسَكُم بِاتخَاذِكُمُ الْعِجْلَ فَتُوبُواْ إِلىَ‏ بَارِئكُمْ فَاقْتُلُواْ أَنفُسَكُمْ ذَالِكُمْ خَيرٌ لَّكُمْ عِندَ بَارِئكُمْ فَتَابَ عَلَيْكُمْ إِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِيم‏»؛ و زمانى را كه موسى به قوم خود گفت: «اى قوم من! شما با انتخاب گوساله (براى پرستش) به خود ستم كرديد! پس توبه كنيد و به سوى خالق خود باز گرديد! و خود را [يكديگر را] به قتل برسانيد! اين كار، براى شما در پيشگاه پروردگارتان بهتر است.» سپس خداوند توبه شما را پذيرفت زيرا كه او توبه‏پذير و رحيم است.(1)
فرمان اعدام دسته جمعى گروه کثيرى از گنهکاران به دست خودشان صادر شد. اين فرمان به نحو خاصى مى‏ بايست اجرا شود، يعنى خود آن ها بايد شمشير به دست گيرند و اقدام به قتل يکديگر کنند که هم کشته ‏شدنش عذاب است و هم کشتن دوستان و آشنايان.
طبق نقل بعضى از روايات موسى دستور داد در يک شب تاريک تمام کسانى که گوساله ‏پرستى کرده بودند غسل کنند و کفن بپوشند و صف کشيده شمشير در ميان يکديگر نهند.(2)
در مجمع البیان گفته شده: يعنى بى ‏گناهان گناهکاران را بکشند مانند آيه کريمه «فَإِذا دَخَلْتُمْ بُيُوتاً فَسَلِّمُوا عَلى‏ أَنْفُسِکمْ»؛ چون به خانه ‏اى در آمديد خويشتن را سلامى گوئيد(3)، يعنى بعضى از شما به بعضى ديگر سلام گويد.(از ابن عباس)
معناى آيه اين است که همه آماده کشته شدن شويد و اين آمادگى گويى کشتن خود آن ها است.(از جبائى و ابن اسحاق)
اما چه کسى مأمور قتل شد؟ در اين که چه کسى مأمور شد آنان را بکشد اختلاف است.
بعضى می گويند: موسى فرمان داد که همه غسل کنند و کفن بپوشند و در صفّ تشکيل داده بايستند، و هارون با 12 هزار افرادى که به گوساله پرستى نگرائيده بودند، آمد و آنان در حالى که شمشيرهاى لب تيز در دست داشتند شروع به کشتن کردند تا هفتاد هزار تن کشته شد، و خدا از گناه بقيّه گذشت.
بعضى گفته ‏اند: آنان دو صف شده و هر کدام ديگرى را می زدند تا هفتاد هزار کشته شد.
قول سوّم آن است که آنان را تاريکى شديد فرا گرفت و شروع به کشتن همديگر کردند تا وقتى هوا روشن شد و معلوم گرديد که هفتاد هزار نفر کشته شده است.
روايت شده است در حالى که بنى اسرائيل يکديگر را مى ‏کشتند موسى و هارون براى آنان دعا و طلب آمرزش مى ‏نمودند، تا وحى آمد که ديگر همديگر را نکشند و توبه باقيماندگان پذيرفته شد.
علّت اين که خدا فرمان داد بنى اسرائيل همه يکديگر را بکشند اين بود که اگر چه دسته ‏اى از آنان گوساله نپرستيده و آن را کارى باطل و زشت دانسته بودند، ولى گناه اين دسته آن بود که ديگران را از گوساله پرستى نهى و منع نکردند؛ لذا اين فرمان سخت که عذاب و عقوبت شرک دسته ‏اى و سکوت ديگران بود به آنان متوجّه شد که همديگر را بکشند، و مردمى که با ديدن آن همه آيات توحيد باز به کفر و شرک گرائيدند بى شک سزاوار چنين شکنجه و عقوبتى بودند.(از ابن جریح)
رمّانى می گويد: با توجه به اين که بايد اين تکليف (کشتن يکديگر) مانند هر تکليف ديگرى براى مردم لطفى و مصلحتى را در برداشته باشد. اگر سؤال شود که با اين تکليف، آنان کشته مي شدند و پس از مرگ ديگر چه لطفى و چه مصلحتى خواهد بود؟ جواب آن است که وقتى آنان به کشتن يکديگر مکلّف شدند پس تکليف هر يک کشتن ديگرى بود و اين تکليف، لطف و مصلحت در برداشت زيرا در باره هر کدام اين احتمال بود که زنده بماند و لو به مقدارى که واجبى انجام دهد. نظير فريضه جهاد و جنگ با مشرکان که خود، لطف و نتيجه ‏اش کشتن دشمنان و يا رسيدن به شهادت است و خداوند بدان، امر کرده و مجاهدان را ستوده است.
تاريخ نويسان نقل مى ‏کنند که گوساله پرستان موظّف شدند که بر کشته شدن صبر و تحمّل کنند تا بعضى ديگر را بکشند و کشته شدن افراد، شهادت آنان و توبه باقي ماندگان گرديد.
اما بنا بقول کسانى که مي گويند: آنان فقط مأمور شدند که خود را آماده کشته شدن کنند، ديگر سؤال و اشکالى نخواهد بود، زيرا بنا بر اين آنان مأمور بکشتن خود نبودند.(4)

____________

1. بقره/54.
2. تفسير نمونه، ج ‏1، ص 256.
3. نور/61.
4. ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج ‏1، ص 178.

[="Tahoma"]دشمنان جبرائیل

پرسش:
با توجه به آیه 97 و 98 سوره بقره، چه کسانی و چگونه با جبرئیل دشمنی کردند و منظور از دشمنی با فرشتگان چیست؟

پاسخ:
«قُلْ مَن كاَنَ عَدُوًّا لِّجِبرِيلَ فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلىَ‏ قَلْبِكَ بِإِذْنِ اللَّهِ مُصَدِّقًا لِّمَا بَينْ‏َ يَدَيْهِ وَ هُدًى وَ بُشْرَى‏ لِلْمُؤْمِنِينَ مَن كاَنَ عَدُوًّا لِّلَّهِ وَ مَلَئكَتِهِ وَ رُسُلِهِ وَ جِبرِيلَ وَ مِيكَئلَ فَإِنَّ اللَّهَ عَدُوٌّ لِّلْكَافِرِين‏»؛ (آن ها مى ‏گويند: «چون فرشته ‏اى كه وحى را بر تو نازل مى‏ كند، جبرئيل است، و ما با جبرئيل دشمن هستيم، به تو ايمان نمى ‏آوريم!») بگو: «كسى كه دشمن جبرئيل باشد (در حقيقت دشمن خداست) چرا كه او به فرمان خدا، قرآن را بر قلب تو نازل كرده است در حالى كه كتب آسمانى پيشين را تصديق مى ‏كند و هدايت و بشارت است براى مؤمنان.» كسى كه دشمن خدا و فرشتگان و رسولان او و جبرئيل و ميكائيل باشد (كافر است و) خداوند دشمن كافران است.(1)
در ابتدا شأن نزول این دو آيه را عرض کنم تا جواب مشخص شود. هنگامى که پيامبر (ص) به مدينه آمدند روزى ابن صوريا (يکى از علماى يهود) با جمعى از يهود فدک نزد پيامبر اسلام (ص) آمدند و سؤالات گوناگونى از حضرتش کردند، و نشانه ‏هايى را که گواه نبوت و رسالت او بود جستجو نمودند، از جمله گفتند: اى محمد خواب تو چگونه است؟ زيرا به ما اطلاعاتى در باره خواب پيامبر موعود داده شده است، فرمود: "تنام عيناى و قلبى يقظان؛ چشم من به خواب مى ‏رود اما قلبم بيدار است". گفتند راست گفتى اى محمد! و پس از سؤالات متعدد ديگر، ابن صوريا گفت: يک سؤال باقى مانده که اگر آن را صحيح جواب دهى به تو ايمان مى ‏آوريم و از تو پيروى خواهيم کرد، نام آن فرشته‏ اى که بر تو نازل مى‏ شود چيست؟ فرمود: جبرئيل است.
"ابن صوريا" گفت: او دشمن ما است، دستورهاى مشکل در باره جهاد و جنگ مى ‏آورد، اما ميکائيل هميشه دستورهاى ساده و راحت آورده، اگر فرشته وحى تو ميکائيل بود به تو ايمان مى ‏آورديم.(2)
بررسى شأن نزول آيه فوق، انسان را بار ديگر به ياد بهانه‏ جوئي هاى ملت يهود مى ‏اندازد که از زمان پيامبر بزرگوار موسى (ع) تاکنون اين برنامه را دنبال کرده‏ اند، و براى شانه خالى کردن از زير بار حق هر زمان به سراغ بهانه‏ اى مى ‏روند. در اين جا تنها بهانه اين است که چون جبرئيل فرشته وحى تو است و تکاليف سنگين خدا را ابلاغ مى‏ کند ما ايمان نمى ‏آوريم، ما دشمن او هستيم اگر فرشته وحى ميکائيل بود، بسيار خوب بود، ايمان مى ‏آورديم.
از اينان بايد پرسيد مگر فرشتگان الهى با يکديگر از نظر انجام وظيفه فرق دارند؟ اصولا مگر آن ها طبق خواسته خودشان عمل مى ‏کنند يا از پيش خود چيزى مى ‏گويند؟ آن ها همان گونه ‏اند که قرآن معرفى کرده «لا يَعْصُونَ اللَّهَ ما أَمَرَهُمْ»؛ هر چه خداوند دستور دهد همان را انجام مى ‏دهند.(3)
به هر حال قرآن در پاسخ اين بهانه‏ جوئيها چنين مى‏ گويد: به آن ها بگو هر کس دشمن جبرئيل باشد (در حقيقت دشمن خدا است) چرا که او به فرمان خدا قرآن را بر قلب تو نازل کرده است: «قُلْ مَنْ کانَ عَدُوًّا لِجِبْرِيلَ فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلى‏ قَلْبِک بِإِذْنِ اللَّهِ)».(4)
پس منظور، يهوديان هستند که با ايمان نياوردن دشمني کردند و وحي فرستاده توسط جبرئيل را قبول نمي کردند.

___________

1. بقره/97و98.
2. ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج ‏1، ص 274.
3. تحريم/6.
4. تفسير نمونه، ج ‏1، ص 361.

[="Tahoma"]اسباط چه کسانی هستند؟

پرسش:
در آیه های 136 و 140 سوره بقره، الأسْبَاطَ چه کسانی هستند؟

پاسخ:
"سبط" (بر وزن حفظ) و "سبط" (بر وزن ثبت) و انبساط در اصل به معنى گسترش و توسعه چيزى به آسانى و راحتى است، و گاهى به درخت، "سبط" (بر وزن سبد) گفته مى ‏شود، زيرا شاخه ‏هاى آن به راحتى گسترده مى‏ گردد، فرزندان و شاخه ‏هاى يک فاميل را "سبط" و "اسباط" مى ‏گويند، به خاطر گسترشى که در نسل پيدا مى‏ شود.
منظور از اسباط تيره‏ ها و قبائل بنى اسرائيل يا فرزندانى است که از اولاد دوازده ‏گانه يعقوب به وجود آمدند، و چون در ميان آنها پيامبرانى وجود داشته‏ اند، در آيه بالا آن ها را جزو کسانى مى ‏شمارد که آيات خدا بر آن ها نازل گرديده است.
بنا بر اين منظور قبائل بنى اسرائيل يا قبائل فرزندان يعقوب است که پيامبرانى داشتند، نه خود فرزندان يعقوب، تا گفته شود همه آن ها صلاحيت پيامبرى نداشتند؛ چرا که آن ها در باره برادر خود مرتکب گناه شدند.(1)
شيخ طبرسي در مجمع البيان مي فرمايد: قتاده می گويد: "منظور از «اسباط» فرزندان يعقوب می باشد که از آن ها جمعيتى بوجود آمد". سدى و ربيع و محمّد بن اسحاق نيز همين قول را قائلند.
بسيارى از مفسرين مي گويند همه آن ها پيغمبر بودند؛ ولى طبق اصول مذهب ما نمی توان اين معنا را قبول کرد، زيرا ناگفته پيدا است که آن چه آن ها نسبت به يوسف انجام دادند معصيت بود، و حال آن که يکى از اصول مذهب ما اين است که پيغمبر بايد از معاصى و کارهاى قبيح کوچک و بزرگ معصوم و منزّه باشد.
در قرآن هم دليلى بر پيغمبر بودن همه آنان وجود ندارد. و جمله ما «أُنْزِلَ إِلَيْهِمْ» دلالت ندارد که همه آن ها پيغمبر بودند، زيرا ممکن است که نزول آيات فقط بر بعضى از آن ها که مرتکب معصيت نشده‏ اند و پيغمبر بوده ‏اند صورت گرفته باشد، نه بر همه آن ها. يعنى احتمال می رود که استعمال جمله «ما أُنْزِلَ إِلَيْهِمْ» مثل «ما أُنْزِلَ إِلَيْنا» باشد. يعنى همان طورى که نزول قرآن تنها به پيغمبر اسلام صلى اللَّه عليه و آله بوده ولى چون مسلمانان مأمور بودند که به آن عمل کنند، به همه آن ها نسبت داده شده است.
درباره «اسباط» نيز نزول آيات الهى واقعاً بر بعضى از آن ها بوده، ولى چون مأمور بوده ‏اند که به آن عمل نمايند به همه آنها نسبت داده شده است.
عياشى در تفسير خود از حنان بن سدير نقل مي کند که به حضرت باقر عليه السلام گفتم: آيا فرزند يعقوب عليه السلام پيغمبر بودند؟ حضرتش فرمود: نه. پيغمبرزاده بودند و پس از اين که از معصيت خود توبه کردند در حال سعادت از دنيا درگذشتند.(2)

__________

1. تفسير نمونه، ج ‏1، ص 471.
2. ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج ‏2، ص 76.

[="Tahoma"]نماز وُسطی

پرسش:
با توجه به آیه 238 سوره بقره، منظور از «الصَّلاَةِ الْوُسْطَى» چه نمازی است؟

پاسخ:
«حَافِظُواْ عَلىَ الصَّلَوَاتِ وَ الصَّلَوةِ الْوُسْطَى‏ وَ قُومُواْ لِلَّهِ قَنِتِين‏»؛ در انجام همه نمازها، (به خصوص) نماز وسطى [نماز ظهر] كوشا باشيد! و از روى خضوع و اطاعت، براى خدا بپاخيزيد!(1)
در اين که منظور از "صلوة وسطى" (نماز ميانه) چيست؟ مفسران، تفسيرهاى زيادى ذکر کرده و براى هر يک از اين اقوال توجيهى ذکر شده؛ ولى با قرائن مختلفى که در دست است روشن است که منظور همان نماز ظهر است، زيرا علاوه بر اين که نماز ظهر در وسط روز انجام مى ‏شود، و شان نزول آيه نيز گواهى مى ‏دهد، و روايات متعددى که از معصومين (ع) نقل شده بر آن تاکيد دارند.
تاکيد روى اين نماز به خاطر اين بوده که بر اثر گرمى هواى نيمروز تابستان، يا گرفتاری هاى شديد کسب و کار، نسبت به آن کمتر اهميت مى ‏دادند، آيه فوق اهميت نماز وسطى، و لزوم محافظت بر آن را مورد تاکيد قرار داده است.
مشهور در ميان فقهاى شيعه اين است که منظور نماز ظهر است، بلکه ادعاى اجماع بر آن شده و چندين روايت معتبر (2) به اين معنى گواهى مى ‏دهد؛ و قول شاذ و ضعيفى مى‏ گويد: منظور نماز عصر است. فقهاى اهل سنت غالبا طرفدار اين هستند و به رواياتى استدلال کرده ‏اند که سند قابل ملاحظه ‏اى ندارد و اصحاب از آن اعراض کرده ‏اند.(3)

____________

1. بقره/238.
2. وسائل الشيعه، جلد 3 صفحه 14، باب 5.
3. تفسير نمونه، ج ‏2، ص 207.

[="Tahoma"]ترک جهاد و ترس از طاعون

پرسش:
در آیه 243 سوره بقره، داستان از چه قرار بوده است؟

پاسخ:
«أَ لَمْ تَرَ إِلىَ الَّذِينَ خَرَجُواْ مِن دِيَارِهِمْ وَ هُمْ أُلُوفٌ حَذَرَ الْمَوْتِ فَقَالَ لَهُمُ اللَّهُ مُوتُواْ ثُمَّ أَحْيَاهُمْ إِنَّ اللَّهَ لَذُو فَضْلٍ عَلىَ النَّاسِ وَ لَاكِنَّ أَكْثرَ النَّاسِ لَا يَشْكُرُون‏»؛ آيا نديدى جمعيتى را كه از ترس مرگ، از خانه‏ هاى خود فرار كردند؟ و آنان، هزارها نفر بودند (كه به بهانه بيمارى طاعون، از شركت در ميدان جهاد خوددارى نمودند). خداوند به آنها گفت: بميريد! (و به همان بيمارى، كه آن را بهانه قرار داده بودند، مردند.) سپس خدا آنها را زنده كرد (و ماجراى زندگى آنها را درس عبرتى براى آيندگان قرار داد.) خداوند نسبت به بندگان خود احسان مى‏ كند ولى بيشتر مردم، شكر (او را) بجا نمى ‏آورند.(1)
در شان نزول این آيه چنين گفته شده است: در يکى از شهرهاى "شام" بيمارى طاعون راه يافت و با سرعتى عجيب و سرسام ‏آور مردم يکى پس از ديگرى از دنيا مى‏ رفتند. در اين ميان عده بسيارى به اين اميد که شايد از چنگال مرگ رهايى يابند، آن محيط و ديار را ترک گفتند. از آن جا که آن ها پس از فرار از محيط خود و رهايى از مرگ، در خود احساس قدرت و استقلالى نموده و با ناديده گرفتن اراده الهى و چشم دوختن به عوامل طبيعى دچار غرور شدند پروردگار، آن ها را نيز در همان بيابان به همان بيمارى نابود ساخت.
از بعضى روايات استفاده مى ‏شود که اصل آمدن بيمارى مزبور در اين سرزمين به عنوان مجازات بود، زيرا پيشوا و رهبر آنان از آنان خواست که خود را براى مبارزه آماده کنند و از شهر خارج گردند. آن ها به بهانه اين که در محيط جنگ مرض طاعون است از رفتن به ميدان جنگ خوددارى کردند. پروردگار آن ها را به همان چيزى که از آن هراس داشتند و بهانه فرار قرار داده بودند مبتلا ساخت و بيمارى طاعون در آن ها شايع شد. آن ها خانه‏ هاى خود را خالى کرده و براى نجات از طاعون فرار کردند و در بيابان همگى از بين رفتند. مدت ها از اين جريان گذشت و "حزقيل" ـ که يکى از پيامبران بنى اسرائيل بود ـ از آن جا عبور نمود و از خدا خواست که آن ها را زنده کند. خداوند دعاى او را اجابت نمود و آن ها به زندگى بازگشتند.
اين آيه، همان گونه که در شان نزول آمد، اشاره سر بسته و در عين حال آموزنده‏ اى است به سرگذشت عجيب يکى از اقوام پيشين، که بيمارى مسرى و وحشتناکى در محيط آن ها ظاهر گشت، و هزاران نفر، از آن منطقه فرار کردند.(2)
در مجمع البيان آمده بعضى می گويند اينان جمعيت خود "حزقيل" بودند که خداوند پس از هشت روز آن ها را زنده کرد؛ به علت اين که حزقيل به طلب آن ها بيرون آمد و وقتى ديد همه مرده‏ اند به گريه افتاد و عرض کرد: خدايا من در ميان قوم و جمعيتى بودم که همه به حمد و تسبيح و تقديس تو سرگرم و مشغول بودند، اينک تنها شدم و براى من قوم و جمعيتى باقى نماند. خداوند به او وحى نمود که زندگى و حيات اين ها را در دست تو قرار دادم. حزقيل خطاب به آن ها کرده و گفت: «به اذن خدا زنده شويد» پس همه زنده شدند.
از امام باقر عليه السلام سؤال شد آيا خدا آن ها را زنده کرد تا مردم آن ها را ببينند، و مجدداً آن ها را نابود کرد؛ يا اين که آن ها را زنده کرد و بازگرداند به دنيا تا به خانه خود رفته و غذا بخورند.
حضرت فرمود: نه! خداوند آن ها را زنده کرد تا بار ديگر در خانه‏ هاى خودشان سکونت کنند و غذا بخورند و آميزش داشته باشند و مدتى که خدا مي خواست زنده بودند و سپس هر کدام با اجل هاى خود مردند.(3)

__________

1. بقره/243.
2. تفسير نمونه، ج ‏2، ص 219.
3. ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج ‏3، ص 68و 69.

[="Tahoma"]طالوت و جالوت

پرسش:
با توجه به آیه 247 تا 251 سوره بقره طالوت و جالوت که بودند؟

پاسخ:
"طالوت" اسم غير عربی (عبری يا سريانی) و "عَلَم" است(1)، و در لغت به معنی مطلوب بوده و نام "شاؤل بن قيس" از نوادگان بنيامين فرزند يعقوب نبی (ع) می­ باشد.(2)
وی اولين پادشاه بني اسرائيل است که در بعضي علوم متبحر بوده و دارای جثه ‌ای بزرگ، خوش هيکل، قوی، قهرمان و شجاع بوده است.(3)
نام طالوت دو بار در قرآن آمده است، وی ابتدا شهرتی نداشت و در مصر با پدرش در يکی از دهکده ‌های ساحل رودخانه زندگی می ‌کرد.(4)
نقل است بنی اسرائيل بعد از درگذشت موسی (ع) مرتکب گناهان شده و از فرمان خدا، سرپيچی می ‌کردند، خداوند به همين جرم شخصی به نام جالوت را بر ايشان مسلط ساخت، وی بني اسرائيل را آزار می داد و آن ‌ها را از سرزمينشان بيرون می ‌کرد(5)؛ احکام تورات را فرو می ‌گذاشت از مردم باج می ‌گرفت، سرانجام خداوند شمعون يا اشموئيل را بر بني اسرائيل به پيامبری برگزيد(6). بنی اسرائيل از او خواستند تا رهبر و اميری برای آن ها انتخاب کند تا همگی تحت فرمان و هدايت او با دشمن نبرد کنند و عزت از دست رفته خود را بازيابند.(7)
در مورد طالوت گفته شده او مردى بلند قامت و تنومند و خوش اندام بود، اعصابى محکم و نيرومند داشت، و از نظر قواى روحى نيز بسيار زيرک و دانشمند و با تدبير بود. و بعضى علت انتخاب نام طالوت را براى وى، همان طول قامت او مى دانند، ولى با اين همه شهرتى نداشت، و با پدرش در يکى از دهکده ها در ساحل رودخانه اى مى زيست و چهارپايان پدر را به چرا مى برد و کشاورزى مى کرد. قرآن به سرگذشت و سرانجام او اشاره نکرده است و در مورد سرانجام طالوت اختلافاتی وجود دارد، برخی گويند نخوت و غرور پيروزی او را از راه حق دور ساخت و (به سبب محبوبيتی که داود در بنی اسرائيل داشت) نسبت به او حسادت کرد و در نبردی که با فلسطينی ها داشت کشته شد(8). برخی گويند در اثر اين حسادت به توبه و پشيمانی روی آورد و آوارۀ بيابان ها شد، محل دفن او را "اران"(اران نام تاریخی بخشی از منطقه جنوب قفقاز مابین ساحل شمالی رود ارس و رود کورا شامل قره باغ علیا در جمهوری آذربایجان فعلی است) می ‌دانند.(9)
نام جالوت 3 بار در آیات 249 تا 251 سورۀ بقره آمده است. در این آیات از طالوت و نبرد قوم او با جالوت و سپاه اندک مؤمنان در این رویارویی، انذار طالوت به سپاهش دربارۀ نوشیدن از نهری در مسیرشان، مقابلۀ داوود با جالوت و در نهایت پیروی مؤمنان توصیف کوتاه و گذرایی شده است. لغت ‌شناسان متقدم، گاه جالوت را با اصل و ریشه ‌ای عربی (جول، به معنای تغییر مکان دادن) یاد کرده‌‌ اند(10)، و گاه آن را نامی غیرعربی و غیرمنصرف دانسته ‌اند(11)؛ اما برخی از پژوهشگران متأخر و خاورشناسان مشخصاً به اشتقاق عبری آن اشاره کرده ‌ا ند .
آن چه در قرآن کریم به اختصار آمده، در تفاسیر و روایات به تفصیل توضیح داده شده است. براساس روایاتِ تفسیری، پس از موسى (ع) قوم بنی اسرائیل طاغی شدند و از دین بازگشتند؛ پس خداوند عذاب خود را در قالب تسلطِ عمالیق بر ایشان آشکار نمود. بدین‌ شرح که جالوت پادشاه عمالیق ضمن چیرگی بر بنی اسرائیل، زنان و مردان آن ها را اسیر کرد و تابوت عهد را از آنان گرفت. با گذشت زمان، قوم به درگاه پروردگار دعا کردند و خلاصی طلب نمودند. خداوند از میان سبط لاویان، نبی خود را بر ایشان مبعوث کرد و از سبط بنیامین پادشاهی را به طالوت عطا فرمود.
براساس قصص قرآنی طالوت سپاه خود را برای مقابله و باز گرفتن حقوق قوم خویش از جالوتیان آراست. به هنگام رویاروییِ دو سپاه، جالوت، فرمانده عمالیق که بسیار قدرتمند می ‌نمود، با رجزخوانی سپاه طالوت را تحریک می ‌کرد و کسی را یارای مقابله با او نبود. طالوت شرط کرد اگر کسی بتواند در برابر جالوت ایستادگی کند و او را از میان بردارد، افزون بر آن که دختر خود را به زنی به او می ‌دهد، نیمی (یا به روایتی ثلث) از حکومت و پادشاهی خود را بدو خواهد بخشید. داوود که سپاهیِ جوانی بود، بی ‌سلاحی درخور، و تنها با فلاخن و سنگهایش به نبرد با جالوت رفت. جالوت به استهزای او پرداخت و وی را از خویشتن به مرگ سپردن بر حذر داشت؛ اما داوود به خواست خدا به راحتی بر او غلبه کرد و همین امر اسباب شکست قوم جالوت را فراهم آورد.(12)

___________

1. راغب اصفهاني، مفردات، تهران، مرتضوي، 1374، دوم، ج 2، ص 520.
2. مستر هاکس، قاموس کتاب مقدس، بيروت، بي نا، 1928م، ص 511.
3. شبستري، عبدالحسين، اعلام قرآن، قم، دفتر تبليغات اسلامي، 1379، اول،‌ ص 531.
4. مکارم شيرازي، ناصر و همکاران، تفسير نمونه، تهران، دارالکتب الاسلاميه، 1371، بيست و چهارم، ج 2، ص 167.
5. طباطبائي، محمد حسين، تفسير الميزان، ترجمه محمدباقر موسوي همداني، تهران، دفتر انتشارات اسلامي، بي تا، ج 2، ص 449، مضمون روايت.
6. حاج سيد جوادي، احمد صدر، و بهاء الدين خرمشاهي و کامران فاني، دايره المعارف تشيع، تهران، نشر شهيد سعيد محبي، 1383، اول، پيشين، ص 452.
7. بقره/246، تفسير نمونه، پيشين، ص 166.
8. خزائلي، اعلام قرآن، تهران، اميرکبير، 1371، چهارم، ص 423.
9. دايره المعارف تشيع، پيشين، ص 253.
10. راغب اصفهانی، حسین، المفردات فی غریب القرآن، ص 104، قم، 1404ق؛ طریحی فخرالدین، مجمع البحرین، ج 1، ص 432 به کوشش احمد حسینی، قم، 1408ق/1367ش.
11. زبیدی، محمد، تاج العروس، ج 1،ص 535 به کوشش علی شیری، بیروت؛ ابن منظور، لسان العرب؛ احمد بن‌حنبل، ذیل جبت، مسند، قاهره.
12. طبری، تفسیر، ج 2، ص 849 و843، بيروت؛ ابن طاووس، علی، سعد السعود، ص 66-67، قم.

[="Tahoma"]پیامبران برابر یا برخی برتر؟

پرسش:
با توجه به آیه 285 سوره بقره بین رسولان پروردگار هیچ فرقی نیست و همه برابرند؟

پاسخ:
در قرآن دو مطلب زیر بیان شده است:
1. بین انبیاء نباید فرق بگذارید: «الَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رُسُلِهِ وَ لَمْ یُفَرِّقُوا بَیْنَ أَحَدٍ مِنْهُمْ»؛ و کسانى که به خدا و پیامبرانش ایمان آورده و میان هیچ کدام از آنان فرقى نگذاشته‏ اند.(1)
2. برخى انبیا بر برخى دیگر رجحان و فضیلت دارند: «تِلْکَ الرُّسُلُ فَضَّلْنا بَعْضَهُمْ عَلى‏ بَعْض مِنْهُمْ مَنْ کَلَّمَ اللَّهُ وَ رَفَعَ بَعْضَهُمْ دَرَجاتٍ... »؛ برخى از آن پیامبران را بر برخى دیگر برترى بخشیدیم. از آنان، کسى بود که خدا با او سخن گفت و درجات بعضى از آنان را بالا برد.(2)
از جمع این آیات استفاده مى‏ شود که موضوع اول در این جهت است که همه فرستاده خدا و از سوى او هستند و بر همگى خداپرستان لازم است که در اعتقاد به حقانیت پیامبران، تفاوت قائل نشوند، و این گونه نباشد که به برخى ایمان بیاورند و به برخى ایمان نیاورند؛ ولى موضوع دوم، درباره مقایسه پیامبران با یکدیگر است.
از این رو، همه مفسران بر آنند که در تفسیر آیات قرآن کریم، نباید به یک آیه بسنده کرد؛ بلکه باید همه آیات قرآن کریم را ـ به ویژه آیاتى که درباره یک موضوع هستند ـ در کنار هم قرار داد و پس از بررسى همه آن ها و کنکاش در ارتباط آیه‏ ها با یکدیگر یا عدم آن، اقدام به تفسیر و برداشت کرد.
از این جهت، هر چند در این آیه و آیات دیگرى از قرآن کریم، آمده است که میان رسولان فرقى نیست، اما در قرآن کریم، آیاتى داریم که بر برترى و فضیلت برخى انبیا بر بعضى دیگر، به صراحت، اشاره دارد. به جز آیه 253 سوره بقره، مى ‏توان از این آیه نیز یاد کرد: «وَ لَقَدْ فَضَّلْنا بَعْضَ النَّبِیِّینَ عَلى‏ بَعْض»؛ در حقیقت، بعضى از انبیاء را بر بعضى دیگر، برترى بخشیدیم.(3)
در نتیجه، به روشنى ثابت مى ‏شود که همه پیامبران الهى با این که از نظر نبوت و رسالت، همانند هم بودند و ما نباید در حقانیت آن ها تفاوت قایل شویم، اما از جهت مقام علمى، گستره رسالت و تلاش هدایت‏ گرى، در مقایسه با یکدیگر، یکسان نبودند.(4)
برترى حضرت محمد(صلى الله علیه وآله) بر دیگر پیامبران بزرگ را این ‏گونه مى ‏توان تفسیر کرد.

___________

1. نساء/152.
2. بقره/253.
3. اسراء/55.
4. المیزان، ج 2، ص 470؛ تفسیر نمونه، ج 2 ص 254 و ج 4، ص 191.

[="Tahoma"]مسجد بیت المقدس

پرسش:
مسجد بیت المقدس چه زمانی و توسط چه کسی ساخته شده است؟

پاسخ:
تحقیق درباره بیت المقدس و تعیین زمان مناسب و شخصیتی که این بناء مقدس را پی ریزی کرده، به دلیل قدمت تاریخی و باستانی این مکان، و تحریفاتی که دلائل سیاسی و فرهنگی در مسیر آن بوجود آمده کاری طاقت فرساست.
آن گونه که در کتب تاریخی و دست نوشته های باستانی ضبط شده، بنای شهر بیت المقدس یک سابقه تاریخی پنج هزار ساله دارد. در ابتدا قبیله ای از اعراب کنعان به نام یبوسیان به این منطقه مهاجرت کرده و شهر یبوس (قدس) را با حصارهای محکم برای خود بنا کردند. بانی شهر مَلِکیصاُدق معروف به ملک السلام پادشاه یبوس است(1)؛ که بعد ها این شهر به نام فلسطین نامیده شده، و حدود چهار هزار سال قبل با ورود و اقامت حضرت حضرت ابراهیم خلیل علیه السلام در فلسطین و بیت المقدس، اولاد او در این منطقه موطن گزیدند و بنی اسرائیل نامیده شدند، که بعدها بر اثر قحطی برای کمک گرفتن از حضرت یوسف علیه السلام راهی دربار مصر شدند، و با اقامت در مصر مورد اسارت و آزار فرعونیان قرار گرفتند.(2)
بنی اسرائیل پس از آن که به هدایت حضرت موسی علیه السلام از اسارت و بندگی فرعونیان نجات یافتند، در 3000 سال قبل در جنگی که تحت فرمان حضرت داود علیه السلام کردند بر ساکنان اورشلیم که بت پرست بودند فائق آمده و با تصرف اورشلیم، آن را مرکز حکومت کشور خویش قراردادند.(3)
داود علیه السلام به کمک مهندسین و معماران و چوب های جنگلی و ابزاری که از منطقه شمال یعنی لبنان و سوریه امروزی آورده بودند، ساختمان معبد بزرگ را در بیت المقدس آغاز نمودند، و بر حسب وصیت داود علیه السلام فرزندش سلیمان علیه السلام ساختمان معبد را به پایان رسانید، که به همین جهت به هیکل سلیمان معروف است.(4)
بعد ها بخت النصر در سال 586 (ق. م) در حمله خود شهر بیت المقدس و هیکل سلیمان را ویران ساخت که بعدها توسط پادشاه ایران خرابی ها ترمیم شد، تا سال 135 (ب. م) که رومیان با حمله به شهر و قتل و غارت معبد را به کلی نابود و به کشتزاری تبدیل نمودند.(5)
در سال 636 میلادی لشکر اسلام به فتح فلسطین و سوریه و لبنان و اردن نائل شد، و شهر بیت المقدس وارد دوره جدید و باشکوه خود شد. این جنگ در زمان خلیفه اول شروع شد که با وفات او و جانشینی خلیفه دوم به سردمداری ابوعبیده(6) ادامه پیدا کرد، تا این که به گواه تاریخ با توصیه حضرت علی علیه السلام به خلیفه دوم وی بسوی شام رهسپار شد(7)، و طی امان نامه ای که به مردم شهر داد وارد شهر شده و مسلمانان به استناد مفاد آیات نخست سوره اسراء و اهمیتی که بیت المقدس برایشان داشت مبادرت به ساختن مسجد در همان محل معبد سلیمان کردند(سال 17 هجرت).(8)
با این حال ابن جوزی در کتاب تاریخ بیت المقدس، زمان ساخت این بناء را ـ بر طبق روایتی از صحیح بخاری ـ 40 سال بعد از مسجد الحرام می داند(9)، و بنا بر روایت ابن عباس مبنی بر این که مسجد الحرام در زمان حضرت آدم علیه السلام بنا شده و ایشان به نماز و طواف در آن جایگاه پرداختند(10) این گونه بر می آید که بعض اولیاء الله و پیامبران خدا مبادرت به ساختن این بناء در همان اوائل حضور بشر در زمین نموده باشند.(11)
خطابی، در کتاب اعلام خود به این مسئله اشاره داشته و در ادامه می گوید: سپس داود علیه السلام و سلیمان علیه السلام این بناء را وسعت داده و معبدی در آن ساخته اند.(12)
ولی یحیی عبد الاعظم قزوینی (فوت 271هـ.ق) در کتابش در باب ساخت بیت المقدس می گوید: اساس بیت المقدس را سام ابن نوح علیه السلام پی ریزی نمود و سپس داود علیه السلام و سلیمان علیه السلام آن را بناء و تکمیل کردند.(13)

_____________

1. عبد الله ناصری طاهری، بین المقدس شهر پیامبران، انتشارات سروش، چاپ 1367، ص 19.
2. مهندس جمیل موقد خوئی، مسجد الاقصی و بیت المقدس، نمایشگاه و نشر کتاب، قم، ص 16-14.
3. همان.
4. همان.
5. همان.
6. بین المقدس شهر پیامبران، ص 25.
7. همان، ص 24.
8. مسجد الاقصی و بیت المقدس، ص 16-14.
9. ابن جوزی، تاریخ بیت المقدس، تحقیق: محمد زینهم محمد عزب، مکتبة اشقافة الدینیه، 526 ش، ص 35.
10. همان، ص37.
11. همان.
12. همان.
13. همان، ص 36.
    

[="Tahoma"]راسخان در علم

پرسش:
در آیه 7 سوره عمران منظور از «الرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ» چه کسانی هستند؟ در گذشته بودند یا در زمان حال نیز زندگی می کنند؟

پاسخ:
«هُوَ الَّذِى أَنزَلَ عَلَيْكَ الْكِتَابَ مِنْهُ ءَايَاتٌ محْكَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتَابِ وَ أُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ ... وَ مَا يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلَّا اللَّهُ وَ الرَّاسِخُونَ فىِ الْعِلْمِ يَقُولُونَ ءَامَنَّا بِهِ كلُ‏ٌّ مِّنْ عِندِ رَبِّنَا»؛ او كسى است كه اين كتاب (آسمانى) را بر تو نازل كرد، كه قسمتى از آن، آيات «محكم» [صريح و روشن‏] است كه اساس اين كتاب مى باشد (و هر گونه پيچيدگى در آيات ديگر، با مراجعه به اينها، برطرف مى‏ گردد.) و قسمتى از آن، «متشابه» است [آياتى كه به خاطر بالا بودن سطح مطلب و جهات ديگر، در نگاه اول، احتمالات مختلفى در آن مى‏ رود ولى با توجه به آيات محكم، تفسير آنها آشكار مى‏ گردد.] ...در حالى كه تفسير آنها را، جز خدا و راسخان در علم، نمى ‏دانند. (آنها كه به دنبال فهم و دركِ اسرارِ همه آيات قرآن در پرتو علم و دانش الهى) مى‏ گويند: «ما به همه آن ايمان آورديم همه از طرف پروردگارِ ماست.»(1)
در قرآن مجيد در دو مورد، اين تعبير به کار رفته است يکى در اين جا و ديگرى در سوره نساء که مى ‏فرمايد: «لکنِ الرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ مِنْهُمْ وَ الْمُؤْمِنُونَ يُؤْمِنُونَ بِما أُنْزِلَ إِلَيْک وَ ما أُنْزِلَ مِنْ قَبْلِک»؛ دانشمندان و راسخان در علم از اهل کتاب، به آنچه بر تو نازل شده و آنچه پيش از تو نازل گرديده است ايمان مى ‏آورند.(2)
همان طور که از معنى لغوى اين کلمه استفاده مى‏ شود منظور از آن، کسانى هستند که در علم و دانش، ثابت قدم و صاحب‏ نظرند.
البته مفهوم اين کلمه يک مفهوم وسيع است که همه دانشمندان و متفکران را در بر مى ‏گيرد، ولى در ميان آن ها افراد ممتازى هستند که درخشندگى خاصى دارند و طبعا در درجه اول، در ميان مصاديق اين کلمه قرار گرفته ‏اند و هنگامى که اين تعبير ذکر مى ‏شود قبل از همه نظرها متوجه آنان مى‏ شود.
و اگر مشاهده مى ‏کنيم در روايات متعددى "راسخون فى العلم" به پيامبر گرامى اسلام (ص) و ائمه هدى (ع) تفسير شده، روى همين نظر است، زيرا آيات و کلمات قرآن مفاهيم وسيعى دارد که در ميان مصاديق آن، افراد نمونه و فوق العاده ‏اى ديده مى ‏شود که گاهى در تفسير آن ها تنها از آنان نام مى ‏برند.
در اصول کافى از امام باقر يا امام صادق (ع) نقل شده است که فرموند: " پيامبر خدا بزرگ ‏ترين راسخان در علم بود و تمام آن چه را خداوند بر او نازل کرده بود از تاويل و تنزيل قرآن مى‏ دانست، خداوند هرگز چيزى بر او نازل نکرد که تاويل آن را به او تعليم نکند؛ و او و اوصياى وى همه اين ها را مى‏ دانستند". روايات فراوان ديگرى در کتاب اصول کافى (3) و ساير کتب حديث در اين زمينه آمده است که نويسندگان تفسير "نور الثقلين" و تفسير "البرهان" در ذيل اين آيه آن ها را جمع‏ آورى نموده ‏اند و همانطور که اشاره شد.
تفسير "راسخون فى العلم" به پيامبر (ص) و ائمه هدى (ع) منافاتى با وسعت مفهوم اين تعبير ندارد، لذا از ابن عباس نقل شده که مى ‏گفت: "من هم از راسخان در علم هستم"؛ منتها هر کس به اندازه وسعت دانشش از اسرار و تاويل آيات قرآن، آگاه مى ‏گردد، و آنان که علمشان از علم بى ‏پايان پروردگار سرچشمه مى‏ گيرد، طبعا به همه اسرار و تاويل قرآن آشنا هستند، در حالى که ديگران تنها قسمتى از اين اسرار را مى ‏دانند.(4)
در مجمع البيان چنين آمده است: در ترتيب و نظم و معناى راسخون دو قول گفته شده است:
1. «راسخون» بوسيله "واو" به «اللَّه» عطف شده است. يعنى تفسير متشابهات را جز خدا و راسخان در علم کسى نمى ‏داند، و راسخان هستند که آن ها را دانسته‏ اند، در حالى که «يَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ کلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنا» مي گويند ما به آن ايمان آورده ‏ايم و همه از طرف خداوند است (اين معنا از امام محمد باقر (ع) نقل شده و ابن عباس و ربيع و محمد بن جعفر بن زبير نيز آن را گفته و ابو مسلم هم آن را اختيار کرده است).
و همين قول از امام باقر عليه السلام نقل شده است که فرمود: پيغمبر اکرم (ص) افضل راسخان در علم بود و تفسير و تأويل هر چه بر او نازل شد مى ‏دانست، و چيزى بر آن حضرت نازل نشد که تفسير آن را نداند، و خود او پس از او اوصياء گراميش تفسير و تأويل همه قرآن را مى ‏دانستند.
و مؤيد اين مطلب اين است که صحابه و تابعين، تمام آيات قرآن را تفسير کرده ‏اند و نقل نشده است که آنان در جايى توقف کرده بگويند: اين مورد از متشابهات است که جز خدا آن را نمى‏ داند و از تفسير آن خوددارى کرده باشند؛ و ابن عباس در اين آيه مي گفت: من از راسخان در علم هستم.
2. «واو» در راسخون، عطف نبوده و اول کلام است؛ بنا بر اين منظور اين است که تفسير متشابهات را جز خدا کسى نمى ‏داند، و کلمه «راسخون» اول کلام و مبتداء و جمله بعدى «يَقولُونَ ...» خبر آن است. (نقل از عائشه، عروة بن زبير، حسن، مالک، کسايى، فراء و جبائى).
بنا بر اين، اينان مى ‏گويند راسخون در علم نيز تفسير متشابهات را نمى‏ دانند؛ چيزى که هست همگى راسخون مي گويند ما به آن ها ايمان داريم.
بنابر اين تفسير، آن چه جز خدا کسى تأويل آن را نمى ‏داند از اين قبيل امور است: مدت زندگى اين امت، وقت رستاخيز، قيام ساعت، فانى شدن دنيا، زمانى که خورشيد از مغرب طلوع مي کند، موقع نزول عيسى (ع)، خروج دجال، و مانند آن ها از امورى که علم آن ها مخصوص خداوند عالم است.(5)

____________

1. آل عمران/7.
2. نساء/162.
3. اصول کافى، ج 1، ص 213.
4. تفسير نمونه، ج ‏2، ص 440.
5. ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج ‏3، ص 237.

[="Tahoma"]اولوالعلم

پرسش:
در آیه 18 سوره آل عمران منظور از «أُوْلُواْ الْعِلْمِ» چه کسی یا کسانی بوده اند؟

پاسخ:
«شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لَا إِلَاهَ إِلَّا هُوَ وَ الْمَلَئكَةُ وَ أُوْلُواْ الْعِلْمِ قَائمَا بِالْقِسْطِ لَا إِلَاهَ إِلَّا هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيم‏»؛ خداوند، (با ايجادِ نظامِ واحدِ جهانِ هستى،) گواهى مى‏ دهد كه معبودى جز او نيست و فرشتگان و صاحبان دانش، (هر كدام به گونه ‏اى بر اين مطلب،) گواهى مى ‏دهند در حالى كه (خداوند در تمام عالم) قيام به عدالت دارد معبودى جز او نيست، كه هم توانا و هم حكيم است.(1)
امام باقر عليه السلام فرمودند: مراد از «أُولُوا الْعِلْمِ» در آيه، انبياء و اوصياء هستند(2). لذا با نگاه به رواياتى که در تفسير آيه مبارکه رسيده مشخص می شود که مراد از «اولوا العلم» انبياء و اوصياء هستند.(3)
بنابر اين، انبياء و اوصياء نيز در سياق فرشتگان و خداوند متعال، وحدانيّت خداوند متعال را به گونه اى بيان و اعلان مى کنند، که آن گونه بيان از عهده غير انبياء و اوصياء بر نمى آيد؛ چرا که آنان از ساير خلايق، اعلم و اعرف هستند، و خدا را از همه بهتر مى شناسند. بلکه اگر دقيق تر نظر کنيم، همان معنايى که براى شهادت ملائکه ذکر شد، براى «اولوا العلم» نيز ثابت مى شود، اگر فراتر نباشد؛ چون انبياء و اوصياء نيز مأموران خداوند متعال هستند که "لا يفعلون إلاّ بما يؤمرون"؛ (یعنی انجام نمی دهند مگر آن چه از طرف خداوند امر شده باشد).
بنابر اين ائمّه، انبياء و اوصياء مأموران خداوند متعال هستند. افعالشان حاکى و مظهر اراده خداوند متعال خواهد بود، و اراده خدا عين حکمت، حقانيّت و عدالت است. آنان کارى بر خلاف اراده خداوند متعال انجام نمى دهند.
نکته: عدم تکرار کلمه شهادت بين «ملائکه» و «اولوا العلم» اشاره به همين جهت است که سنخ شهادت «اولوا العلم» ـ بنابر اين که انبياء و اوصياء باشند ـ از سنخ شهادت ملائکه است.
ولى اگر از روايات چشم پوشيم و «اولوا العلم» را به معناى انبياء و اوصياء ندانيم، مطلق اهل علم در هر رشته اى به خصوص رشته هاى علمى در زمينه خدا و خداشناسى، منظور خواهد بود، و ناگزير هر علمى به اندازه خودش مثبت است و هر عالمى در هر علمى از علوم، به قدر طاقت و قدرتش درباره وجود خداوند متعال و وحدانيّت او، اقامه دليل مى تواند کند و اين معنا را بيان نمايد.
و در تفسير نمونه آمده: "اولوا العلم‌" در آيه، کلي است و همه دانشمندان عامل و مؤمن را شامل مي ‌شود، و آن چه در روايات آمده‌، در واقع بيان برترين مصاديق است، و ترتيب در آيه می تواند به لحاظ عموميت آن باشد.(4)
به ديگر سخن‌، اگر تنها اهلبيت‌، مد نظر باشند، بي ترديد بر ملائکه مقدمند؛ ولي آيه همه انسان ‌ها را مد نظر دارد، و ترتيب ذکر آن ها نيز با توجه به غالب آن‌ ها که از نظر رتبی پس از ملائکه هستند، تنظيم شده است‌.

___________

1. آل عمران، 18.
2. تفسير نورالثقلين، ج ‏1، ص 323.
3. تفسير العياشى، ج 1، ص 165؛ تفسير فرات کوفى، ص 77، حديث 51.
4. ر.ک: تفسير نمونه، ج ‏2، ص 468.

[="Tahoma"]آل ابراهیم و آل عمران

پرسش:
با توجه به آیه 34 سوره آل عمران، چرا فقط می فرمایند آل ابراهیم و آل عمران؟ و مگر آل عمران همان آل ابراهیم نیستند؟ عمران چه کسی بود؟ آیا پیامبر بود؟

پاسخ:
«إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَى ءَادَمَ وَ نُوحًا وَ ءَالَ إِبْرَاهِيمَ وَ ءَالَ عِمْرَانَ عَلىَ الْعَالَمِينَ ذُرِّيَّةَ بَعْضُهَا مِن بَعْضٍ وَ اللَّهُ سمِيعٌ عَلِيم‏»؛ خداوند، آدم و نوح و آل ابراهيم و آل عمران را بر جهانيان برترى داد. آنها فرزندان و (دودمانى) بودند كه (از نظر پاكى و تقوا و فضيلت،) بعضى از بعض ديگر گرفته شده بودند و خداوند، شنوا و داناست (و از كوشش هاى آنها در مسير رسالت خود، آگاه مى‏ باشد).(1)
در تفسیر الميزان آمده: اما اصطفاى آدم به اين معنا است که او را اولين مخلوق و پديده از بنى نوع بشر قرار داده، در زمين به عنوان خلیفه خود، جايش داد(2)، و نيز آن جناب، اولين کسى است که باب توبه برايش باز شد(3)،و اولين کسى است که برايش دين تشريع شد(4). اين خصوصيات از مختصات حضرت آدم (ع) است، و فضائل بسيار بزرگى است که کسى چنين فضائلى ندارد.
و اما نوح، اولين پيامبر از پنج پيغمبر اولوالعزم است که کتاب و شريعت بر آنان نازل گرديد، و در حقيقت نوح پدر دوم نوع بشر است، (چون در داستان طوفان کسى به جز او و خاندانش در روى زمين زنده نماند، و خداى تعالى همين معنا را در آيه‏اى که به وى سلام داده بيان نموده و فرموده: «وَ جَعَلْنا ذُرِّيَّتَهُ هُمُ الْباقِينَ، وَ تَرَکنا عَلَيْهِ فِي الْآخِرِينَ، سَلامٌ عَلى‏ نُوحٍ فِي الْعالَمِينَ»(5).(6)
در تفسير نمونه گفته شده: آيه در صدد بيان همه برگزيدگان خدا نيست بلکه تنها اشاره به جمعى از آن ها مى‏ کند، و اگر بعضى از پيامبران که از اين دودمان نيستند، در آن ذکر نشده ‏اند دليل بر عدم برگزيدن آن ها نمى ‏باشد، ضمنا بايد توجه داشت که "آل ابراهيم" موسى بن عمران و پيامبر اسلام و برگزيدگان خاندان او را نيز شامل مى ‏شود، زيرا همه آن ها از دودمان ابراهيم هستند.(7)
اما درباره آل ابراهيم و آل عمران نيز چند قول آمده:
1. مراد از آل ابراهيم و آل عمران، خود آن دو هستند، و با توجه به آيه شريفه (و آن چه آل عمران و آل هارون يادگار گزاردند) يعنى خود آن دو يادگار گزارده ‏اند.
2. آل ابراهيم، اولاد او است، يعنى اسماعيل، اسحاق، يعقوب و اسباط؛ که در اسباط است داود، سليمان، يونس، زکريا، يحيى و عيسى؛ و در آل ابراهيم است پيامبر ما محمد (ص) که از فرزندان اسماعيل است.
3. آل ابراهيم، مؤمنان متمسک به دين او، يعنى دين اسلام مي باشند.(اين قول ابن عباس و حسن است)
و اما آل عمران، گفته‏ اند که آن ها نيز از آل ابراهيم مي باشند چنان که درباره آن ها فرموده «ذُرِّيَّةً بَعْضُها مِنْ بَعْضٍ»، يعنى ذريه‏ اى که بعضى از بعض ديگر به وجود آمده ‏اند.
و آل عمران موسى و هارون، دو پسر عمران مي باشند، و عمران نسبش اين است: عمران بن يصهر بن فاهث بن لاوى بن يعقوب.
و بعضى گفته ‏اند مراد از آل عمران، مريم و عيسى است (عمران پدر مريم است) به اين نسب: عمران بن هشم بن امون، از فرزندان سليمان بن داود، زيرا آل مرد، اهل بيت اوست که منسوب به اوست. (اين قول حسن و وهب است)
و گفته ‏اند که: آل ابراهيم، همان آل محمد (ص) هستند که اهل او هستند.
و واجب است کسانى را که خداوند برگزيده، مطهر و معصوم و منزه از زشتى ‏ها باشند. زيرا خداوند بر نخواهد گزيد مگر کسى را که اين چنين باشد، و ظاهرش نيز همانند باطنش پاک باشد، در طهارت و عصمت.
بنا بر اين، برگزيده شدن مختص است به کسانى و افرادى از آل ابراهيم و آل عمران که معصوم باشند، خواه به عنوان پيامبر، و خواه به عنوان امام برگزيده شده باشند.(8)
علامه طباطبایی مي فرمايد: پس مراد از آل ابراهيم و آل عمران، نزديکان خاص از خاندان آن دو جناب است، و نيز از کسانى که به آن خانواده ملحق مى ‏شوند.
پس آل ابراهيم، بطورى که از ظاهر کلمه بر مى ‏آيد، عبارتند از پاکان از ذريه آن جناب، از قبيل: اسحاق و اسرائيل و انبيايى که از ذريه آن جناب در بنى اسرائيل مبعوث شدند، و نيز اسماعيل و طاهرين از ذريه آن جناب که سرور همه آنان محمد (ص)، و اولياى از ذريه آن جناب است؛ الا اين که در آيه شريفه تنها نام آل عمران و آل ابراهيم ذکر شده، معلوم مى ‏شود به آن وسعت استعمال نشده، چون عمران که در اين آيه نامش برده شده يا پدر مريم است و يا پدر موسى (ع)؛ و به هر تقدير يکى از ذريه ابراهيم است، و آل ابراهيم هم ذريه او است. پس با آوردن آل عمران، دو باره آل ابراهيم را ذکر کردن، دليل بر اين است که منظور از آل ابراهيم، بعضى از ايشان است نه همه آنان.(9)
و در تفسير نمونه آمده است: " عمران" در آيه فوق همان پدر مريم است نه پدر موسى، زيرا هر کجا در قرآن نام عمران برده شده، اشاره به پدر مريم مى‏ باشد، و آيات بعد که شرح حال مريم را بيان مى ‏کند نيز گواه اين مطلب است.(10)

___________

1. آل عمران/33و34.
2. بقره/30.
3. طه/122.
4. طه/123.
5. صافات/79.
6. ترجمه الميزان، ج ‏3، ص 259.
7. تفسير نمونه، ج ‏2، ص 520.
8. ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج ‏4، ص 42.
9. ترجمه الميزان، ج ‏3، ص 260
10. تفسير نمونه، ج ‏2، ص 522.

[="Tahoma"]سرپرستی حضرت مریم

پرسش:
با توجه به آیه 37 سوره آل عمران، چرا سرپرستی حضرت مریم به حضرت ذکریا داده شد؟ پدر و مادر ایشان فوت کردند؟

پاسخ:
«فَتَقَبَّلَهَا رَبُّهَا بِقَبُولٍ حَسَنٍ وَ أَنبَتَهَا نَبَاتًا حَسَنًا وَ كَفَّلَهَا زَكَرِيَّا»؛ خداوند، او [مريم‏] را به طرز نيكويى پذيرفت و به طرز شايسته ‏اى، (نهال وجود) او را رويانيد (و پرورش داد) و كفالت او را به «زكريا» سپرد.(1)
پدر حضرت مریم، عمران بن أشهم است که از نوادگان حضرت سلیمان بود(2)؛ مادرش حنه بود(3)؛ اگر چه طبق برخی گزارش ­ها نام مادرش مرثا بوده، و به همین خاطر احتمال می ­رود که یکی از این دو اسم، لقب و دیگری نام او بوده باشد(4)؛ خواهر او حنّانه، همسر زکریای پیغمبر بود. لذا مادر حضرت مریم، خاله­ یحیی پیامبر است(5).
خداوند پیش از ولادت حضرت مریم به پدرش عمران وحی کرد که فرزندی به او عطا خواهد کرد که به اذن خدا بیماران را شفا خواهد داد و مردگان را زنده خواهد کرد، و او را به سوی بنی ­اسرائیل مبعوث خواهد کرد. وی این مطلب را برای همسرش حنّه بازگو کرد(6).
پس از این که حنّه بار­دار شد، به تصور این که این جنین همان فرزند موعود خواهد بود آن­را نذر معبد کرد(7) تا در آن ­جا به عبادت­ کنندگان خدمت کند(8). پس از ولادت حضرت مریم و فهمیدن آن که این مولود دختر است، تعجب کرد که چگونه این دختر، همان پیامبر موعود خواهد بود(9)؛ ولی پس از آن­ که خداوند، عیسی را به مریم داد مشخص شد که پیامبر موعود، همان "عیسی مسیح" است(10).
پس از ولادت مریم، مادر وی بر اساس نذری که کرده بود، او را به معبد آورد تا او را به آن جا بسپارد. از آن ­جا که پدر مریم، نقش رهبری دینی امت یهود را داشت، علمای یهود در مورد سرپرستی او با یکدیگر به اختلاف افتادند. لذا تصمیم گرفتند که قرعه بیندازند تا قرعه به نام هر کس افتاد او سرپرستی مریم را عهده ­دار گردد. بیست و نه نفر از علمای یهود ـ از جمله زکریای پیامبر ـ به کنار نهری آمدند و چوب های خود را در آن انداختند. پس از لحظاتی دیدند که چوب زکریا بر بالای آب ایستاد و سایر چوب ­ها در آب فرو رفتند(11). به این ترتیب سرپرستی مریم به زکریای پیامبر رسید(12)
بر اساس برخی نقل­ ها زکریا، مریم را به همسر خود (که خاله مریم می­ شد) سپرد تا او را بزرگ نماید.

______________

1. آل عمران/37.
2. مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، مؤسسة الوفاء، بیروت، 1404 ق، ج 14، ص 193.
3. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دار الکتب الاسلامیة، 1365 ش، ج 1، ص 535؛ ابن قتیبه، عبد الله، المعارف، قاهره، الهیئة المصریة العامة للکتاب‏، 1992، چاپ دوم، ص 52.
4. مجلسی، محمد باقر، پیشین، ج 48، ص 91.
5. راوندی، قطب الدین، القصص راوندی، مشهد، بنیاد پژوهش های آستان قدس رضوی، 1409ق، ص 214.
6. عیاشی، محمد بن مسعود، تفسیر العیاشی، تهران، چاپخانه علمیه، 1380ق، ج 1، ص 171.
7. مجلسی، محمد باقر، پیشین، ج 14، ص 203.
8. عیاشی، محمد بن مسعود، پیشین، ج 1، ص 170.
9. قمی، علی، تفسیر القمی، قم، دار الکتاب، 1404ق، ج 1، ص 101.
10. راوندی، قطب الدین، پیشین، ص 214.
11. مجلسی، محمد باقر، پیشین، ج 14، ص 195.
12. آل‏ عمران/37.

حواریون

پرسش:
در آیه 52 سوره آل عمران «حواریون» چه کسانی هستند؟ و در قرآن و انجيل در باره آنان چه گفته شده است؟

پاسخ:
«فَلَمَّا أَحَسَّ عِيسىَ‏ مِنهُمُ الْكُفْرَ قَالَ مَنْ أَنصَارِى إِلىَ اللَّهِ قَالَ الْحَوَارِيُّونَ نحْنُ أَنصَارُ اللَّهِ ءَامَنَّا بِاللَّهِ وَ اشْهَدْ بِأَنَّا مُسْلِمُونَ رَبَّنَا ءَامَنَّا بِمَا أَنزَلْتَ وَ اتَّبَعْنَا الرَّسُولَ فَاكْتُبْنَا مَعَ الشَّاهِدِين‏»؛ هنگامى كه عيسى از آنان احساس كفر (و مخالفت) كرد، گفت: «كيست كه ياور من به سوى خدا (براى تبليغ آيين او) گردد؟» حواريان [شاگردانِ مخصوصِ او] گفتند: «ما ياوران خداييم به خدا ايمان آورديم و تو (نيز) گواه باش كه ما اسلام آورده‏ايم. پروردگارا! به آنچه نازل كرده ‏اى، ايمان آورديم و از فرستاده (تو) پيروى نموديم ما را در زمره گواهان بنويس»(1)
"حواريون"، جمع "حوارى" از ماده "حور"، به معنى شستن و سفيد کردن است، و گاهى به هر چيز سفيد نيز اطلاق مى ‏شود، و لذا غذاهاى سفيد را عرب "حوارى" مى ‏گويد، و حوريان بهشتى را نيز به اين جهت حورى مى ‏گويند که سفيد پوست‏ اند يا سفيدى چشمانشان درخشنده (و سياهى آن کاملا سياه است).
اما درباره علت نام گذارى شاگردان مسيح (ع) به اين نام، احتمالات متعددى داده شده، ولى آن چه نزديک‏تر به ذهن مى ‏رسد و در احاديث پيشوايان بزرگ دينى آمده است، اين است که آن ها علاوه بر اين که قلبى پاک و روحى با صفا داشتند در پاکيزه ساختن، و روشن نمودن افکار ديگران، و شستشوى مردم از آلودگى و گناه، کوشش فراوان داشتند.(2)
در عيون اخبار الرضا از امام على بن موسى الرضا (ع) نقل شده که از آن حضرت سؤال کردند: چرا حواريون به اين نام ناميده شدند؟ امام (ع) فرمودند: جمعى از مردم چنين تصور مى ‏کنند که آن ها شغل لباس ‏شويى داشته‏ اند، ولى در نزد ما علت آن اين بوده که آن ها هم خود را از آلودگى به گناه پاک کرده بودند، و هم براى پاک کردن ديگران کوشش داشتند.(3)
مطلب دیگر این که قرآن در دو جای دیگر از حواریون یاد می کند:
یکی در سوره مبارکه مائده: «وَ إِذْ أَوْحَيْتُ إِلَى الْحَوارِيِّينَ أَنْ آمِنُوا بي‏ وَ بِرَسُولي‏ قالُوا آمَنَّا وَ اشْهَدْ بِأَنَّنا مُسْلِمُون‏»؛ و (به ياد آور) زمانى را كه به حواريون وحى فرستادم كه: «به من و فرستاده من، ايمان بياوريد!» آنها گفتند: «ايمان آورديم، و گواه باش كه ما مسلمانيم»(4)
و دیگری در سوره مبارکه صف: «يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا كُونُوا أَنْصارَ اللَّهِ كَما قالَ عيسَى ابْنُ مَرْيَمَ لِلْحَوارِيِّينَ مَنْ أَنْصاري إِلَى اللَّهِ قالَ الْحَوارِيُّونَ نَحْنُ أَنْصارُ اللَّهِ فَآمَنَتْ طائِفَةٌ مِنْ بَني‏ إِسْرائيلَ وَ كَفَرَتْ طائِفَةٌ‏»؛ اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد! ياوران خدا باشيد همان‏گونه كه عيسى بن مريم به حواريون گفت: «چه كسانى در راه خدا ياوران من هستند؟!» حواريون گفتند: «ما ياوران خدائيم» در اين هنگام گروهى از بنى اسرائيل ايمان آوردند و گروهى كافر شدند.(5)
این آیات، در باره حواريون سخن گفته و ايمان آنان را متذکر شده است؛ ولى از جمله ‏هايى که انجيل در باره حواريون دارد استفاده مى‏ شود که آنان در باره مسيح، همگى لغزش هايى داشته‏ اند.
و در انجيل "متى" و "لوقا" باب 6، اسامى حواريون چنين آمده است:
1. پطرس 2. اندرياس 3. يعقوب 4. يوحنا 5. فيلوپس 6. برتولولما 7. توما 8. متى 9. يعقوب ابن حلفا 10. شمعون ـ ملقب به "غيور" 11. يهودا برادر يعقوب 12. يهوداى اسخريوطى که به مسيح خيانت کرد.
مفسر معروف مرحوم طبرسى در "مجمع البيان" نقل مى ‏کند که حواريون به همراه عيسى در سفرها به راه مى‏ افتادند و هر گاه تشنه يا گرسنه مى‏ شدند به فرمان خداوند غذا و آب براى آن ها آماده مى ‏شد. آن ها اين جريان را افتخار بزرگى براى خود دانستند و از مسيح پرسيدند آيا کسى بالاتر از ما پيدا مى ‏شود؟
او گفت: آرى "افضل منکم من يعمل بيده و يأکل من کسبه؛ از شما بالاتر کسى است که زحمت بکشد و از دست رنج خودش بخورد" ... و به دنبال اين جريان، آن ها به شستشوى لباس و گرفتن اجرت در برابر آن مشغول شدند (و عملا به همه مردم درسى دادند که کار و کوشش ننگ و عار نيست).(6)

___________

1. آل عمران/52و53.
2. تفسير نمونه، ج ‏2، ص 565.
3. تفسير البرهان، جلد 1، ص 2851.
4. مائده/111.
5. صف/14.
6. ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج ‏4، ص 89.