جمع بندی علت وجوب سجده در هنگاه تلاوت قرآن چیست؟

با سلام و عرض ادب

1) به هنگام خواندن و یا استماع و گوش فرا دادن[1] به هر یک از چهار آیه[2] در چهار سوره ی: سجده؛[3] فصّلت؛[4] النّجم؛[5] علق،[6] سجده بر مکلف واجب می گردد؛ که به این آیات، آیات عزائم گفته می شود.[7] همچنین این امر در آیات سوره‌هاى : أعراف؛[8] رعد؛[9] نحل؛[10] اسراء؛[11] مريم؛[12] حجّ؛[13] فرقان؛[14] نمل؛[15] صاد؛[16] و انشقاق،[17] نیز مستحب می باشد؛ بلكه در غير این آیات، در هر آیه ای که در آن امر به سجده شده باشد، سجده كردن پس از قرائت و یا استماع آن آیات مستحب می باشد.[18]

2) آنچه موجب سجده می گردد، خواندن و گوش فرا دادن به تمام آیه ی مورد نظر بوده؛ بنابراین اگر مکلف قسمتی از این آیات را قرائت نموده و یا استماع نماید، سجده بر او واجب نمی گردد؛ هر چند که سجده کردن در این صورت موافق با احتیاط است. [19]

3) زمان انجام سجده ی واجب و يا مستحب، پس از پايان يافتن آيه ی سجده است. همچنین وجوب يا استحباب سجده در اين زمان، فورى بوده و در صورت ترك عمدى و يا سهوى، سجده بعدا انجام مى‌شود. چنین سجده ای اعم از واجب يا مستحب، تكبير، تشهّد و سلام نداشته؛ امّا خواندن ذكر سجود -به ويژه اذكار وارد شده در سجده- مستحب می باشد.همچنین تكبير براى سربرداشتن از سجده مستحب بوده و از برخى قول به وجوب آن نیز نقل شده است. طهارت، رو به قبله بودن و پوشاندن عورت در صحّت اين سجده شرط نبوده، ليكن از برخى قول به وجوب ستر عورت نقل شده است. در اعتبار مباح بودن مكان و لباس و نيز قرار دادن پيشانى و ديگر مواضع هفتگانه بر چيزى كه سجده بر آن صحيح بوده و همچنین بالا نبودن محل سجده از ساير مواضع سجده به بيش از چهار انگشت، در میان فقها اختلاف نظر می باشد. [20]

4) دلیل وجوب سجده در این چهار سوره، علاوه بر لحن این آیات که در سه مورد از صیغه ی امر استفاده شده که خود ظاهر در وجوب سجده بوده؛ وجود اجماع[21] و روایات صحیحی از اهل بیت(علیهم السلام) است که در این باب وارد شده است.[22]

5) علت اینکه چرا در این چهار سوره سجده واجب بوده و در موارد دیگر مستحب، بیان معصوم بوده که سجده در مورد چهار آیه را واجب دانسته و در آیات دیگر مستحب.

ادامه دارد.

[8] . الاعراف(7)، 206: « إِنَّ الَّذِينَ عِنْدَ رَبِّكَ لا يَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبادَتِهِ وَ يُسَبِّحُونَهُ وَ لَهُ يَسْجُدُون».

[9] . الرعد(13)، 15: « وَ لِلَّهِ يَسْجُدُ مَنْ فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ طَوْعاً وَ كَرْهاً وَ ظِلالُهُمْ بِالْغُدُوِّ وَ الْآصال».

[10] . النحل(16)، 49-50: «وَ لِلَّهِ يَسْجُدُ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ مِنْ دابَّةٍ وَ الْمَلائِكَةُ وَ هُمْ لا يَسْتَكْبِرُونَ؛‌ يَخافُونَ رَبَّهُمْ مِنْ فَوْقِهِمْ وَ يَفْعَلُونَ ما يُؤْمَرُونَ ».

[11] . اسری(17)، 109: «وَ يَخِرُّونَ لِلْأَذْقانِ يَبْكُونَ وَ يَزِيدُهُمْ خُشُوعاً».

[12] . مریم(19)؛ 58: « أُولئِكَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبِيِّينَ مِنْ ذُرِّيَّةِ آدَمَ وَ مِمَّنْ حَمَلْنا مَعَ نُوحٍ وَ مِنْ ذُرِّيَّةِ إِبْراهِيمَ وَ إِسْرائِيلَ وَ مِمَّنْ هَدَيْنا وَ اجْتَبَيْنا إِذا تُتْلى‏ عَلَيْهِمْ آياتُ الرَّحْمنِ خَرُّوا سُجَّداً وَ بُكِيًّا».

[13] . الحج(22)، 18: أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ يَسْجُدُ لَهُ مَنْ فِي السَّماواتِ وَ مَنْ فِي الْأَرْضِ وَ الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ وَ النُّجُومُ وَ الْجِبالُ وَ الشَّجَرُ وَ الدَّوَابُّ وَ كَثِيرٌ مِنَ النَّاسِ وَ كَثِيرٌ حَقَّ عَلَيْهِ الْعَذابُ وَ مَنْ يُهِنِ اللَّهُ فَما لَهُ مِنْ مُكْرِمٍ إِنَّ اللَّهَ يَفْعَلُ ما يَشاء». و همچنین: الحج(22)، 77: « يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا ارْكَعُوا وَ اسْجُدُوا وَ اعْبُدُوا رَبَّكُمْ وَ افْعَلُوا الْخَيْرَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُون».

[14] . الفرقان(25)، 60: « وَ إِذا قِيلَ لَهُمُ اسْجُدُوا لِلرَّحْمنِ قالُوا وَ مَا الرَّحْمنُ أَ نَسْجُدُ لِما تَأْمُرُنا وَ زادَهُمْ نُفُورا».

[15] . النمل(27) ،26:« أَلاَّ يَسْجُدُوا لِلَّهِ الَّذِي يُخْرِجُ الْخَبْ‏ءَ فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ يَعْلَمُ ما تُخْفُونَ وَ ما تُعْلِنُونَ؛ اللَّهُ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِيم».

[16] . ص(38) ،24:«قالَ لَقَدْ ظَلَمَكَ بِسُؤالِ نَعْجَتِكَ إِلى‏ نِعاجِهِ وَ إِنَّ كَثِيراً مِنَ الْخُلَطاءِ لَيَبْغِي بَعْضُهُمْ عَلى‏ بَعْضٍ إِلاَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَ قَلِيلٌ ما هُمْ وَ ظَنَّ داوُدُ أَنَّما فَتَنَّاهُ فَاسْتَغْفَرَ رَبَّهُ وَ خَرَّ راكِعاً وَ أَناب».

[17] . الانشقاق(84)،‌21: «وَ إِذا قُرِئَ عَلَيْهِمُ الْقُرْآنُ لا يَسْجُدُونَ».

[18] . جواهر الكلام في شرح شرائع الإسلام، ج‌10، ص217.

[20] . ر.ک: فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بيت عليهم السلام، جمعی از نویسندگان، ج‌1، ص 158‌.

[21] . الخلاف، الطوسی، ج1، ص428.

6) از دیدگاه مذاهب فقهی «شافعی» و «مالکی» و «حنبلی» حکم سجده ی تلاوت استحباب بوده؛[1] اما در مقابل احناف قائل به وجوب چنین عملی شده اند.[2]

همچنین مواضع اتفاقی سجده ی تلاوت ده مورد بوده که عبارتند از:
1 . سوره ی اعراف؛ آخرین آیه ی آن: . . . «وَيُسَبِّحُونَهُ وَلَهُ يَسْجُدُونَ »؛
2 . سوره ی رعد: (آیه ی 15). . .«وَظِلاَلُهُمْ بِالْغُدُوِّ وَالآْصَال»؛
3 . سوره ی نحل: ( آیه ی 50) . . . «وَيَفْعَلُونَ مَا يُؤْمَرُونَ»؛
4 . سوره ی اسراء: (آیه ی 107) . . . «وَيَزِيدُهُمْ خُشُوعًا»؛
5 . سوره ی مریم: ‌(آیه ی 58). . . «خَرُّوا سُجَّدًا وَبُكِيًّا»؛
6. سوره ی حج: (آیه ی 18). . .« إِنَّ اللَّهَ يَفْعَل مَا يَشَاءُ»؛
7 . سوره ی نمل: (آیه ی 27). . . «رَبِّ الْعَرْشِ الْعَظِيمِ»؛
8. سوره ی سجده: (آیه ی 15)...«وَهُمْ لاَ يَسْتَكْبِرُونَ»؛
9 . سوره ی فرقان: (آیه ی 60). . . «وَزَادَهُمْ نُفُورًا»؛
10. سوره ی فصلت: (آیه ی 38) . . .«وَهُمْ لاَ يَسْأَمُونَ».[3]

در پنج مورد نیز در مذاهب فقهی اهل سنت اختلاف نظر وجود دارد که این مواضع عبارتند از:

1. سوره ی حج: (آیه ی 77)...«يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا ارْكَعُوا وَاسْجُدُوا»؛
2. سوره ی ص: (آیه ی24 و 25)... «وَظَنَّ دَاوُدُ أَنَّمَا فَتَنَّاهُ فَاسْتَغْفَرَ رَبَّهُ وَخَرَّ رَاكِعًا وَأَنَابَ»...« فَغَفَرْنَا لَهُ ذَلِكَ وَإِنَّ لَهُ عِنْدَنَا لَزُلْفَى وَحُسْنَ مَآبٍ»؛
3. سوره ی نجم: (آیه ی62)...«فَاسْجُدُوا لِلَّهِ وَ اعْبُدُوا»؛
4. سوره ی انشقاق: (آیه ی 21)...«وَ إِذا قُرِئَ عَلَيْهِمُ الْقُرْآنُ لا يَسْجُدُونَ»؛
5. سوره ی علق: (آیه ی 19)...«كَلاَّ لا تُطِعْهُ وَ اسْجُدْ وَ اقْتَرِب».[4]

موفق باشید.

[2] . همان: «الحنفية قالوا: حكم سجدة التلاوة الوجوب».

[3] . ر. ک: الموسوعة الکویتیة،‌ج24، ص216.

[4] . همان.

سؤال اول:
آیات سجده واجب و مستحب در قرآن چه آیاتی است؟ و احکام آن چگونه است؟

جواب:

به هنگام خواندن و یا استماع و گوش فرا دادن[1] به هر یک از چهار آیه[2] در چهار سوره ی: سجده؛[3] فصّلت؛[4] النّجم؛[5] علق،[6] سجده بر مکلف واجب می گردد؛ که به این آیات، آیات عزائم گفته می شود.[7] همچنین این امر در آیات سوره‌هاى : أعراف؛[8] رعد؛[9] نحل؛[10] اسراء؛[11] مريم؛[12] حجّ؛[13] فرقان؛[14] نمل؛[15] صاد؛[16] و انشقاق،[17] نیز مستحب می باشد؛ بلكه در غير این آیات، در هر آیه ای که در آن امر به سجده شده باشد، سجده كردن پس از قرائت و یا استماع آن آیات مستحب می باشد.[18]

آنچه موجب سجده می گردد، خواندن و گوش فرا دادن به تمام آیه ی مورد نظر بوده؛ بنابراین اگر مکلف قسمتی از این آیات را قرائت نموده و یا استماع نماید، سجده بر او واجب نمی گردد؛ هر چند که سجده کردن در این صورت موافق با احتیاط است. [19]

همچنین زمان انجام سجده ی واجب و يا مستحب، پس از پايان يافتن آيه ی سجده است. همچنین وجوب يا استحباب سجده در اين زمان، فورى بوده و در صورت ترك عمدى و يا سهوى، سجده بعدا انجام مى‌شود. چنین سجده ای اعم از واجب يا مستحب، تكبير، تشهّد و سلام نداشته؛ امّا خواندن ذكر سجود -به ويژه اذكار وارد شده در سجده- مستحب می باشد. همچنین تكبير براى سربرداشتن از سجده مستحب بوده و از برخى قول به وجوب آن نیز نقل شده است. طهارت، رو به قبله بودن و پوشاندن عورت در صحّت اين سجده شرط نبوده، ليكن از برخى قول به وجوب ستر عورت نقل شده است. در اعتبار مباح بودن مكان و لباس و نيز قرار دادن پيشانى و ديگر مواضع هفتگانه بر چيزى كه سجده بر آن صحيح بوده و همچنین بالا نبودن محل سجده از ساير مواضع سجده به بيش از چهار انگشت، در میان فقها اختلاف نظر می باشد. [20]

سؤال دوم:
دلیل وجوب سجده در این چهار سوره چیست؟ چرا در موارد دیگر چنین سجده ای واجب نمی باشد؟

پاسخ:
دلیل وجوب سجده در این چهار سوره، علاوه بر لحن این آیات که در سه مورد از صیغه ی امر استفاده شده که خود ظاهر در وجوب سجده است؛ وجود اجماع[21] و روایات صحیحی از اهل بیت(علیهم السلام) است که در این باب وارد شده است.[22]

علت اینکه چرا در این چهار سوره سجده واجب بوده و در موارد دیگر مستحب، بیان معصوم بوده که سجده در مورد چهار آیه را واجب دانسته و در آیات دیگر مستحب.

منابع:

[1] . بر خلاف صرف شنیدن آنها که بنا بر اظهر در این صورت سجده واجب نمی باشد؛ هر چند که ترک احتیاط شایسته نیست؛ لذا در صورتی که این آیات به گوش مکلف برسد احتیاطا سجده نماید.(ر.ک: تحریر الوسیله ، امام خمینی،‌ ج1، ص178).

[2] . در صورتی که مکلف این سوره ها را بدون آنکه آیات مورد نظر را بخواند و یا بشنود، تلاوت نماید، سجده بر او واجب نمی گردد.

[3] . السجدة(32)، 15: «إِنَّما يُؤْمِنُ بِآياتِنَا الَّذِينَ إِذا ذُكِّرُوا بِها خَرُّوا سُجَّداً وَ سَبَّحُوا بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَ هُمْ لا يَسْتَكْبِرُون».

[4] . فصلت(41)، 37: «وَ مِنْ آياتِهِ اللَّيْلُ وَ النَّهارُ وَ الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ لا تَسْجُدُوا لِلشَّمْسِ وَ لا لِلْقَمَرِ وَ اسْجُدُوا لِلَّهِ الَّذِي خَلَقَهُنَّ إِنْ كُنْتُمْ إِيَّاهُ تَعْبُدُون».

[5] . النجم(53)،62: « فَاسْجُدُوا لِلَّهِ وَ اعْبُدُوا».

[6] . العلق(96)، 19: « كَلاَّ لا تُطِعْهُ وَ اسْجُدْ وَ اقْتَرِب».

[7] . الکافی، الکلینی، ج3، ص317.

[8] . الاعراف(7)، 206: « إِنَّ الَّذِينَ عِنْدَ رَبِّكَ لا يَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبادَتِهِ وَ يُسَبِّحُونَهُ وَ لَهُ يَسْجُدُون».

[9] . الرعد(13)، 15: « وَ لِلَّهِ يَسْجُدُ مَنْ فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ طَوْعاً وَ كَرْهاً وَ ظِلالُهُمْ بِالْغُدُوِّ وَ الْآصال».

[10] . النحل(16)، 49-50: «وَ لِلَّهِ يَسْجُدُ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ مِنْ دابَّةٍ وَ الْمَلائِكَةُ وَ هُمْ لا يَسْتَكْبِرُونَ؛‌ يَخافُونَ رَبَّهُمْ مِنْ فَوْقِهِمْ وَ يَفْعَلُونَ ما يُؤْمَرُونَ ».

[11] . اسری(17)، 109: «وَ يَخِرُّونَ لِلْأَذْقانِ يَبْكُونَ وَ يَزِيدُهُمْ خُشُوعاً».

[12] . مریم(19)؛ 58: « أُولئِكَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبِيِّينَ مِنْ ذُرِّيَّةِ آدَمَ وَ مِمَّنْ حَمَلْنا مَعَ نُوحٍ وَ مِنْ ذُرِّيَّةِ إِبْراهِيمَ وَ إِسْرائِيلَ وَ مِمَّنْ هَدَيْنا وَ اجْتَبَيْنا إِذا تُتْلى‏ عَلَيْهِمْ آياتُ الرَّحْمنِ خَرُّوا سُجَّداً وَ بُكِيًّا».

[13] . الحج(22)، 18: أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ يَسْجُدُ لَهُ مَنْ فِي السَّماواتِ وَ مَنْ فِي الْأَرْضِ وَ الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ وَ النُّجُومُ وَ الْجِبالُ وَ الشَّجَرُ وَ الدَّوَابُّ وَ كَثِيرٌ مِنَ النَّاسِ وَ كَثِيرٌ حَقَّ عَلَيْهِ الْعَذابُ وَ مَنْ يُهِنِ اللَّهُ فَما لَهُ مِنْ مُكْرِمٍ إِنَّ اللَّهَ يَفْعَلُ ما يَشاء». و همچنین: الحج(22)، 77: « يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا ارْكَعُوا وَ اسْجُدُوا وَ اعْبُدُوا رَبَّكُمْ وَ افْعَلُوا الْخَيْرَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُون».

[14] . الفرقان(25)، 60: « وَ إِذا قِيلَ لَهُمُ اسْجُدُوا لِلرَّحْمنِ قالُوا وَ مَا الرَّحْمنُ أَ نَسْجُدُ لِما تَأْمُرُنا وَ زادَهُمْ نُفُورا».

[15] . النمل(27) ،26:« أَلاَّ يَسْجُدُوا لِلَّهِ الَّذِي يُخْرِجُ الْخَبْ‏ءَ فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ يَعْلَمُ ما تُخْفُونَ وَ ما تُعْلِنُونَ؛ اللَّهُ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِيم».

[16] . ص(38) ،24:«قالَ لَقَدْ ظَلَمَكَ بِسُؤالِ نَعْجَتِكَ إِلى‏ نِعاجِهِ وَ إِنَّ كَثِيراً مِنَ الْخُلَطاءِ لَيَبْغِي بَعْضُهُمْ عَلى‏ بَعْضٍ إِلاَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَ قَلِيلٌ ما هُمْ وَ ظَنَّ داوُدُ أَنَّما فَتَنَّاهُ فَاسْتَغْفَرَ رَبَّهُ وَ خَرَّ راكِعاً وَ أَناب».

[17] . الانشقاق(84)،‌21: «وَ إِذا قُرِئَ عَلَيْهِمُ الْقُرْآنُ لا يَسْجُدُونَ».

[18] . جواهر الكلام في شرح شرائع الإسلام، ج‌10، ص217.

[20] . ر.ک: فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بيت عليهم السلام، جمعی از نویسندگان، ج‌1، ص 158‌.

[21] . الخلاف، الطوسی، ج1، ص428.

سؤال سوم:
حکم فقهی سجده ی تلاوت از دیدگاه مذاهب فقهی اهل سنت چیست؟

پاسخ:
از دیدگاه مذاهب فقهی «شافعی» و «مالکی» و «حنبلی» حکم سجده ی تلاوت استحباب بوده؛[1] اما در مقابل احناف قائل به وجوب چنین عملی شده اند.[2]
همچنین مواضع اتفاقی سجده ی تلاوت ده مورد بوده که عبارتند از:
1 . سوره ی اعراف؛ آخرین آیه ی آن: . . . «وَيُسَبِّحُونَهُ وَلَهُ يَسْجُدُونَ »؛
2 . سوره ی رعد: (آیه ی 15). . .«وَظِلاَلُهُمْ بِالْغُدُوِّ وَالآْصَال»؛
3 . سوره ی نحل: ( آیه ی 50) . . . «وَيَفْعَلُونَ مَا يُؤْمَرُونَ»؛
4 . سوره ی اسراء: (آیه ی 107) . . . «وَيَزِيدُهُمْ خُشُوعًا»؛
5 . سوره ی مریم: ‌(آیه ی 58). . . «خَرُّوا سُجَّدًا وَبُكِيًّا»؛
6. سوره ی حج: (آیه ی 18). . .« إِنَّ اللَّهَ يَفْعَل مَا يَشَاءُ»؛
7 . سوره ی نمل: (آیه ی 27). . . «رَبِّ الْعَرْشِ الْعَظِيمِ»؛
8. سوره ی سجده: (آیه ی 15)...«وَهُمْ لاَ يَسْتَكْبِرُونَ»؛
9 . سوره ی فرقان: (آیه ی 60). . . «وَزَادَهُمْ نُفُورًا»؛
10. سوره ی فصلت: (آیه ی 38) . . .«وَهُمْ لاَ يَسْأَمُونَ».[3]

در پنج مورد نیز در مذاهب فقهی اهل سنت اختلاف نظر وجود دارد که این مواضع عبارتند از:
1. سوره ی حج: (آیه ی 77)...«يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا ارْكَعُوا وَاسْجُدُوا»؛
2. سوره ی ص: (آیه ی24 و 25)... «وَظَنَّ دَاوُدُ أَنَّمَا فَتَنَّاهُ فَاسْتَغْفَرَ رَبَّهُ وَخَرَّ رَاكِعًا وَأَنَابَ»...« فَغَفَرْنَا لَهُ ذَلِكَ وَإِنَّ لَهُ عِنْدَنَا لَزُلْفَى وَحُسْنَ مَآبٍ»؛
3. سوره ی نجم: (آیه ی62)...«فَاسْجُدُوا لِلَّهِ وَ اعْبُدُوا»؛
4. سوره ی انشقاق: (آیه ی 21)...«وَ إِذا قُرِئَ عَلَيْهِمُ الْقُرْآنُ لا يَسْجُدُونَ»؛
5. سوره ی علق: (آیه ی 19)...«كَلاَّ لا تُطِعْهُ وَ اسْجُدْ وَ اقْتَرِب».[4]

منابع:

[1] . الفقه علی المذاهب الاربعة، الجزیری، ج1، ص464: « أما حكمها فهو السنية للقارئ والمستمع».

[2] . همان: «الحنفية قالوا: حكم سجدة التلاوة الوجوب».

[3] . ر. ک: الموسوعة الکویتیة،‌ج24، ص216.

[4] . همان.