جمع بندی عفو وصفح در قرآن

جمه بندی پرسش: عفو وصفح هردو به معنای بخشیدن است، اما یکی بخشش زبانی ودیگری از عمق جان می باشد، در آیه ۱۰۹ سوره بقره در مورد کفاری که از روی حسادت میخواهند مسلمانان را از دینشان برگردانند فرموده از آنها در گذرید تا فرمان و امر خدا برسد؟ مگر ما نسبت به این افراد دستور به بغض نداریم؟ مگر در زیارت عاشورا لعن نمی فرستیم؟ پس چرا اینجوری فرموده است؟   پاسخ: خداوند متعال می فرماید:« وَدَّ كَثِيرٌ مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ لَوْ يَرُدُّونَكُمْ مِنْ بَعْدِ إِيمَانِكُمْ كُفَّارًا حَسَدًا مِنْ عِنْدِ أَنْفُسِهِمْ مِنْ بَعْدِ مَا تَبَيَّنَ لَهُمُ الْحَقُّ  فَاعْفُوا وَاصْفَحُوا حَتَّى يَأْتِيَ اللَّهُ بِأَمْرِهِ  إِنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ؛(1) بسیاری از اهل کتاب، از روی حسد -که در وجود آنها ریشه دوانده- آرزو می‌کردند شما را بعد از اسلام و ایمان، به حال کفر باز گردانند؛ با اینکه حق برای آنها کاملا روشن شده است. شما آنها را عفو کنید و گذشت نمایید؛ تا خداوند فرمان خودش (فرمان جهاد) را بفرستد؛ خداوند بر هر چیزی تواناست.» «صفح» را به معنای «پهنا و روی هر چیزی» دانسته اند لذا به سطح کاغذ «صفحه» می گویند چون پهنای آن است. (2) معنای صفح «ترک کردن و منصرف شدن» است لذا «صَفَحتُ عَن فلانٍ» به معنای «از گناه فلانی چشم پوشی کردم» است. در تفاوت معنایی «عفو» و «صفح» گفته شده است که صفح، یک مرتبه برتر و بلیغ تر از عفو است؛زیرا در عفو، شماتت و مذمّت زبانی نفی نشده است اما در صفح، علاوه بر بخشش خطا، به خطاکار روی خوش نشان داده می شود و در واقع، خطای او فراموش می شود و هیچ نوع شماتتی نسبت به او انجام نمی شود. پس معنای صفح عبارت است از: روی خوش نشان دادن به خطاکار؛ یعنی علاوه بر این که او را عفو کردم، به او روی خوش هم نشان دادم.(3) در ایه یاد شده خداوند به پیامبرش دستور می‌دهد که در برابر لجاجت، نادانیها، تعصبها، کارشکنی‌ها و مخالفتهای سرسختانه مشرکان، ملایمت و محبت نشان ده، و از گناهان آنها صرف نظر کن. و از آنجا که روی گرداندن از چیزی گاهی به خاطر بی اعتنایی و قهر کردن و مانند آنست، و گاهی به خاطر عفو و گذشت بزرگوارانه، لذا در آیه یاد شده بلافاصله آن را با کلمه جمیل (زیبا) توصیف می‌کند، یعنی آنها را ببخش، بخششی زیبا که حتی توام با ملامت نباشد، زیرا تو با داشتن دلیل روشن در راه دعوت و رسالتی که به آن مامور هستی، برای تحکیم پایه‌های مبدء و معاد در قلوب مردم، نیازی به خشونت نداری، چرا که منطق و عقل با تو است، به علاوه خشونت در برابر جاهلان، غالبا موجب افزایش خشونت و تعصب آنها است. بعضی تصور کرده‌اند، این دستور ویژه دوران زندگی پیامبر( صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌) در مکه بوده است، و پس از آن که به مدینه هجرت نمود و مسلمانان قدرت یافتند این دستور نسخ شد و دستور جهاد جای آن را گرفت. ولی با توجه به اینکه این دستور در سوره های مدنی نیز آمده، مانند سوره بقره که به پیامبر  (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) دستور صفح و عفو داده شده است، روشن می‌شود که این یک دستور عمومی و ابدی است، و اتفاقا هیچ منافاتی با دستور جهاد  با کافران ندارد، زیرا هر یک از این دو جای مخصوص به خود دارند، در جایی باید با عفو و گذشت پیشرفت کرد، و به هنگامی که عفو و گذشت سبب جرات و جسارت و سوء استفاده  و جری شدن دشمن گردد چاره‌ای جز شدت عمل و جهاد نیست. بنابراین در آیه یاده شده  صفح  و گذشتن با طیب خاطر منافاتی با جهاد ندارد و بستگی به شرایط و مقتضیات دارد که گاهی باید با کفار صفح و عفو داشته باشیم و گاهی هم باید با آنها جهاد و قاطعیت داشته باشیم . (4)   پی نوشت ها: 1. بقره / 109 . 2. ر. ک: الصحاح، اسماعيل بن حماد جوهرى فارابى،بیروت،موسسه تحقيقات و نشر معارف اهل البيت ( علیهم السلام) ج 1، ص 382 3. ر. ک: المیزان فی تفسیر القرآن، علامه طباطبایی، قم، انتشارات اسلامی، ج 12، ص 190  4. تفسیر نمونه، آیت الله مکارم شیرازی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ج11، ص126 .