جمع بندی عدالت با وجود تفاوت میان موجودات

با سلام عدالت را ابتدا باید معنا کرد و بدانیم چه معنای و مفهومی داشته و چه معنایی از عدالت درست است. طبق نظرات گوناگون مفهوم عدالت و معنای مورد استعمال آن تناسب، تساوی، رعایت حقوق، رعایت قابلیت ها و امکانات بیان شده است. هر کدام از این معانی می تواند در جایی کاربرد داشته باشد اما قطعا در مورد خداوند عدالت او به معنای تساوی نیست و این که گمان کنیم عدل یعنی این که همه را بدون تفاوت می آفرید، نادرست است. تساوی ممکن است در جاهای دیگر معنا داشته باشد اما در مورد خدا معنا و مصداق ندارد. اساسا تفاوت لازمه غیرقابل جداشدنی از این دنیاست و جهان خلقت با وجود اختیار و آزادی انسان دو روی خیر و شر دارد. بنابراین آفرینش جهان مادی لازمه اش تفاوت هست و به دلیل وجود تزاحمات دنیوی امکان یکسان بودن افراد در بسیاری از امور و امکانات و توانایی ها و درک و استعدادها وجود ندارد. با این وجود و دلایل مختلف طبیعی و اجتماعی و ... رفتار انسان ها متفاوت می شود و با وجود تلاش انبیا برای عرضه دین و حجت بر مردم، در قبول این دعوت و میزان پایبندی آن ها به قوانین الهی، اختلاف دیده می شود. چنان چه در قرآن آمده است: وَلَوْ شَاءَ رَبُّكَ لَآمَنَ مَنْ فِي الْأَرْضِ كُلُّهُمْ جَمِيعًا أَفَأَنْتَ تُكْرِهُ النَّاسَ حَتَّى يَكُونُوا مُؤْمِنِينَ؛ و اگر پروردگار تو می‌خواست، تمام کسانی که روی زمین هستند، همگی به (اجبار) ایمان می‌آوردند؛ آیا تو می‌خواهی مردم را مجبور سازی که ایمان بیاورند؟! (ایمان اجباری چه سودی دارد؟!) (۱) طبق این آيه اگر خدا می خواست همه انسان ها ایمان می آورند و تفاوت و اختلافی وجود نداشت ولی هدف خلقت این است که انسان از راه اختیار و اراده و تشخیص خود به حق بپیوندد. البته خلقت همه انسان ها به یک شکل نه امکان ذاتی در این جهان دارد و نه کمکی به یکسان شدن دین و مذهب همه مردم دارد؛ بلکه خداوند از راه کم شدن و یا نبودن اختیار در انسان می توانست به راحتی همه انسان ها را تحت قوه قهری و غلبه کامل خود در آورده و کسی مخالفت و جرات برای عدم پذیرش دین و دعوت حق را نداشته باشد.   پی نوشت: ۱- آیه ۹۹ سوره یونس

اموری که در عالم انجام می شود دارای منشا و دلایل متعددی می تواند باشد. اراده الهی بالاترین اراده هاست که البته این اراده بر اختیار و آزادی انسان قرار گرفته است و امور را بر مجرای اسباب آن و راه مادی آن صورت داده است. دلیل دیگر اراده و عمل انسان است که قطعا اراده او در امور عالم تاثیرگذار است. اراده ها نیز یکسان نیست و اراده های قوی تر موفق تر و غالب هستند که موانع را کنار می گذارند. البته گاهی اراده های جمعی باید شکل بگیرد و گاهی اراده صاحبان قدرت و ثروت محقق می شود. دلیل دیگر دلایل ذاتی و مادی عالم می باشد؛ چنان چه آتش خاصیت سوزانندگی دارد و آب تشنگی را برطرف می کند. بنابراین صرف میل و سلیقه انسان کافی نیست. بلکه باید عوامل گوناگون را در نظر داشت. از انسان و خدا و عوامل مادی و دنیایی و گروهی و ...

جمع بندی پرسش: عدالت به چه معناست؟ با وجود تفاوت میان موجودات عدالت وجود دارد؟ چرا خدا موجودات و مخلوقات و انسان ها را یکسان خلق نکرده است؟   پاسخ: عدالت در لغت دارای معانی متعددی است که از جمله «حد متوسط میان افراط و تفریط در قوای درونی»(۱) «به تساوی تقسیم کردن»(۲) می باشد؛ اما معنای اصطلاحی آن متفاوت می باشد که  «اعطاء کل ذی حقٍ حَقَّه؛ دادن حق هر صاحب حقی» گفته‌شده است؛ و گاهی در معنای عدل توسعه‌ داده‌ شده و آن را به معنای «هر چیزی را در جای خود نهادن یا هر کاری را به وجه شایسته انجام دادن» به کار برده‌اند. (۳) چنان که امام علی (علیه‌السلام) فرموده است: «الْعَدْلُ یَضَعُ الأُمُورَ مَوَاضِعَهَا؛ عدالت کارها را بدان جا می‌نهد که باید.» (۴) در مقابل مفهوم عدالت، «ظلم» است، یعنی قراردادن و قراریافتن هر چیز در غیر جای خودش، که این امر منشأ تباهی‌ها است. همان طور که شاعر در تبیین معنای عدل و ظلم می گوید: عدل چه بْوَد؟ وضع اندر موضعش                    ظلم چه بْوَد؟ وضع در ناموقعش (۵) عدل چه بْوَد؟ آب دِهْ اشجار را                        ظلم چه بْوَد؟ آب دادن خار را عدل وضع نعمتی در موضعش                        نه به هر بیخی که باشد آبْ کَش ظلم چه بْوَد؟ وضع در ناموضعی                      که نباشد جز بلا را منبعی (۶) بنابراین مفهوم عدالت و معنای مورد استعمال آن تناسب، رعایت حقوق، رعایت قابلیت ها و امکانات بیان شده است. اما تساوی یکی از معانی لغوی عدالت می باشد که در مورد خداوند عدالت به معنای تساوی نیست. نباید گمان کنیم عدل یعنی این که همه را بدون تفاوت می آفرید. زیرا تساوی ممکن است در برخی موارد دیگر معنا داشته باشد چنان چه در لغت این معنا را دارد اما در مورد خدا معنا و مصداق ندارد. اساسا تفاوت لازمه غیرقابل جداشدنی از این دنیاست و جهان خلقت با وجود اختیار و آزادی انسان دو روی خیر و شر دارد. لذا آفرینش جهان مادی لازمه اش تفاوت هست و به دلیل وجود تزاحمات دنیوی امکان یکسان بودن افراد در بسیاری از امور و امکانات و توانایی ها و درک و استعدادها وجود ندارد. با این وجود و دلایل مختلف طبیعی و اجتماعی و ... رفتار انسان ها متفاوت می شود و با وجود تلاش انبیا برای عرضه دین و حجت بر مردم، در قبول این دعوت و میزان پایبندی آن ها به قوانین الهی، اختلاف دیده می شود. چنان چه در قرآن آمده است: وَلَوْ شَاءَ رَبُّكَ لَآمَنَ مَنْ فِي الْأَرْضِ كُلُّهُمْ جَمِيعًا أَفَأَنْتَ تُكْرِهُ النَّاسَ حَتَّى يَكُونُوا مُؤْمِنِينَ؛ و اگر پروردگار تو می‌خواست، تمام کسانی که روی زمین هستند، همگی به (اجبار) ایمان می‌آوردند؛ آیا تو می‌خواهی مردم را مجبور سازی که ایمان بیاورند؟! (ایمان اجباری چه سودی دارد؟!) (۷) طبق این آيه اگر خدا می خواست همه انسان ها ایمان می آورند و تفاوت و اختلافی وجود نداشت ولی هدف خلقت این است که انسان از راه اختیار و اراده و تشخیص خود به حق بپیوندد. البته خلقت همه انسان ها به یک شکل نه امکان ذاتی در این جهان دارد و نه کمکی به یکسان شدن دین و مذهب همه مردم دارد؛ بلکه خداوند از راه کم شدن و یا نبودن اختیار در انسان می توانست به راحتی همه انسان ها را تحت قوه قهری و غلبه کامل خود در آورده و کسی مخالفت و جرات برای عدم پذیرش دین و دعوت حق را نداشته باشد.   پی نوشت ها: ۱. معین، محمد، فرهنگ فارسی (شش‌جلدی)، مؤسسه انتشاراتیِ امیرکبیر، تهران، ۱۳۷۵، واژه عدل. ۲. لویس معلوف، المنجد، مترجم محمد بندرریگی، اسلامی، ۱۳۸۹، تهران، ماده عدل. ۳. فوادیان‌دامغانی، رمضان، سیمای عدالت در قرآن و حدیث، لوح محفوظ، ۱۳۸۲، تهران، ص۲۷. ۴.  شریف الرضی، محمد بن حسین، نهج‌البلاغه، ترجمه محمد دشتی، مشهور، ۱۳۷۹، قم، حکمت ۴۳۷. ۵. مولوی، جلال‌الدین‌محمدبن‌محمد و احمد ایمان‌زاده، مثنوی معنوی، دفتر ششم، کلک ‌فرزانه، ۱۳۹۷، تهران، بیت ۲۵۹۶. ۶.  مولوی، جلال‌الدین‌محمدبن‌محمد و احمد ایمان‌زاده، مثنوی معنوی، دفتر پنجم، کلک ‌فرزانه، ۱۳۹۷، تهران، ابیات ۱۰۸۹- ۱۰۹۱. ۷. آیه ۹۹ سوره یونس.