جمع بندی صوت قرآن از دید آیات قرآن

سوال:
آیا در قران آیاتی که در مورد نحوه ی قرائت آن باشد وجود دارد؟

پاسخ:
با سلام و آرزوي قبولي طاعات
در قرآن كريم در آيه 4 سوره مباركه مزمل ، خداوند به پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله و سلم ، دستور خواندن قرآن بر اساس ترتيل را مي دهد :
و رتل القرآن ترتيلا
حال ببينيم ترتيل چيست و به چه نحو قرائتي ترتيل اطلاق مي شود؟
ترتيل از نظر لغوي از ريشه " رتل" گرفته شده است و "رَتَل" به معناي «منظم و مرتب بودن و در رديف هم قرار گرفتن» است.
به مردي كه دندانهايش از هماهنگي و تركيب و نظام سالمي برخوردار باشد، "رَجُلٌ رَتِلُ الأسْنان" اطلاق مي‏ كنند (1)
لذا ترتيل به معناي منظم و مرتب كردن و نظام ‏بخشي خواهد بود.

اما از جهت اصطلاحي "ترتيل" گاه براي اذان (2) و بيشتر براي قرآن كريم استعمال مي‏ شود، به معناي درست و شمرده و شيوا خواندن به قصد تدبّر و تفكّر و استنباط معاني است (3).
همانگونه كه اشاره شد در آيه 4 سوره مباركه مزمل خداوند پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم را امر به ترتيل قرآن مي نمايد : "و رَتّلِ القرآنَ ترتيلاً؛ و قرآن را به تأني و آرامي بخوان".
نكته قابل توجه اينكه خداوند سبحان تنها به امر به ترتيل (= رَتّلْ) اكتفا نكرده، بلكه آن را با مصدر (ترتيلاً) كه بيانگر اهتمام و تعظيم است، همراه نموده است. (4).

بنابراين ترتيل در مقوله صوت و لفظ قرآن كريم به معناي رعايت مخارج حروف و حفظ وقوف (5) است و همچنين ترتيل به معناي "به روشني تلفّظ كردن آيات قرآن" است در روايت است كه پيامبر اكرم (ص) به ابن عبّاس فرمودند: «وقتي كه قرآن مي‏ خواني به ترتيل بخوان. ابن عباس پرسيد: ترتيل چيست؟ فرمود: آشكار و روشن بيان كن و همچون خرماي خشك و غير قابل استفاده پراكنده ‏اش مكن و همانند شعر در خواندنش شتاب نكن» (6). در روايت ديگري از امير مؤمنان(ع) آمده است كه آيات قرآن را به روشني تلفظ نما، نه مانند اشعار سريع و پشت سرهم بخوان و نه مانند دانه‏ هاي شن آن را پراكنده ساز (7) و (8)

در قران كريم در خصوص مناجات حضرت داوود عليه السلام آمده است :
وَلَقَدْ آتَيْنَا دَاوُودَ مِنَّا فَضْلًا يَا جِبَالُ أَوِّبِي مَعَهُ وَالطَّيْرَ وَأَلَنَّا لَهُ الْحَدِيدَ(9)
و به راستى داوود را از جانب خويش مزيتى عطا كرديم [و گفتيم] اى كوهها با او [در تسبيح خدا] همصدا شويد و اى پرندگان [هماهنگى كنيد] و آهن را براى او نرم گردانيديم
در اخبار آمده است كه حضرت داود ـ علیه السلام ـ بسیار خوش صوت بود، به طوری كه وقتی صدایش به مناجات بلند می‎شد، پرندگان به سوی او می‎آمدند و حیوانات وحشی گردن می‎كشیدند تا صدای دلنشین او را بشنوند (10)
بر اساس آيه فوق و روايات وارده حضرت داوود عليه السلام با صوت خوش خويش با پروردگار مناجات مي فرمود و صوت بسيار خوش ايشان حتي وحوش و پرندگان را نيز به خود جلب مي نمود.

اما در خصوص قرائت قرآن با صوت زيبا روايات فراواني وارد شده است و ما را به تلاوت قرآن با صداي زيبا ترغيب و تشويق کرده اند و آن را از آداب تلاوت قرآن کريم به شمار آورده اند. در روايتي از پيامبر(ص) آمده است: زينوا القرآن باصواتکم؛ قرآن را با صداي خوب خود زينت بخشيد (11)
بر طبق رواياتي رسول اكرم صلي الله عليه و آله و سلم قرآن را آيه آيه مى‌خواندند و داراى صوتى حزين بودند(12) به‌ طورى كه هر شنونده‌اى را مجذوب خود مى‌كردند. هم‌چنين است قرائت ساير امامان(ع); به‌ نحوي كه امام هادى(ع) مى‌فرمايند: «امام سجاد(ع) قرآن را چنان زيبا مى‌خواندند كه بسا عابرانى كه از كنار خانه ايشان عبور مى‌كردند، از تلاوت زيباى آن حضرت بى‌هوش مى‌شدند . (13)و (4)

منابع:
(1)- راغب اصفهاني، 187
(2)- مُطّرزّي،المغرب في ترتيب المعرب،ج 1، ص201
(3)- ابن اثير،النهاية في غريب الحديث والأثر، ج 2، ص 194 ؛ طُريحي،مجمع البحرين، ج2، ص 142
(4)- ابن‏ جزري، النشر في القراءات العشر، ج1، ص208
(5)- جرجاني،التعريفات،ص 25
(6)- طبرسي،مجمع البحرين، ج 1، ص170
(7)- فيض كاشاني،الصافي، ج1، ص 71
(8)- برگرفته از مقاله " ترتيل از ديدگاه قرآن و حديث"،عباس مصلائي‏ پور يزدي، مركز فرهنگ و معارف قرآن ، دانشنامه موضوعي قرآن
(9)- سبا/10
(10)- بحارالانوار،‌ج 14، ص 14 و 15
(11)- مجمع البيان، ج 1، ص 16
(12)- اصول الكافى، ج‌2، ص‌614 و بحار الانوار، ج‌92، ص‌190
(13)- اصول كافي ، همان ، ص 615
(14)- برگرفته از مقاله قواعد صوت و لحن