جمع بندی شرک چیست؟

با سلام و تشکر از سوال خوبتان برای پاسخ به این سوال باید ریشه و معنای شرک را در قرآن و روایات به دست آورده و به بررسی این گناه و عقوبت آن از منابع دینی به خصوص قرآن بپردازیم.

شرک ، در لغت به معنای نصیب قرار دادن (۱)، و درهم آمیخته شدن دو شریک است(۲) و در اصطلاح قرآنی، مراد از شرک، شریک و مثل و مانند قراردادن برای خداوند متعال است. ۱. مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج۶، ص۴۷ و ابن منظور، محمد بن ‌مکرم، لسان العرب، ج۱۰، ص۴۴۸. ۲. راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، ج۱، ص۲۵۹.

قرآن كریم بیش از ۱۸۰ بار واژه شرك را به صورت‌ها و صیغه‌هاى مختلف به كار برده است؛ بر اساس آیات قرآن کریم شرک به خداوند متعال اقسام مختلفی دارد که رایج ترین مفهومى كه واژه شرك در قرآن، در آن معنا به كار برده شده است معناى «شرك عبادى» و «شرك در ربوبیت» است.   بر اساس آیات مختلف هرگونه شرک ربوبی حرام و از گناهان کبیره است که یکی از آیات شرک عبادی چنین است: • «قل یـاهل الکتـب تعالوا الی... ولا یتخذ بعضنا بعضـا اربابـا من دون الله...(۱)بگو: اى اهل کتاب، بیایید بر سر سخنى كه میان ما و شما یكسان است (انبیاء و کتاب‌های آسمانی بر آن متّفق‌اند) گرد آییم، و آن این كه جز خدا را نپرستیم و چیزى را شریک او نكنیم و برخى از ما برخى دیگر را خدایانى به جاى خدا نگیرد. پس اگر (از این پیشنهاد) روى گرداندند بگویید: گواه باشید كه ما مسلمانیم. پی نوشت: ۱. سوره آل عمران آیه ۶۴.

شِرک از گناهان کبیره به معنای شریک قائل شدن برای خدا است. شرک در برابر توحید قرار می‌گیرد و عالمان مسلمان آن‌را همچون توحید به شرک در ذات، صفات و افعال و نیز شرک در عبادت تقسیم کرده‌اند. شرک بر دو قسم جلی و خفی است. از شرک جلی در اعتقادات و از شرک خفی در اخلاق بحث می‌شود. هواپرستی، حس‌گرایی، شک و تردید و جهالت از عوامل شرک دانسته شده و در قرآن، حبط اعمال، محرومیت از آمرزش الهی، محرومیت از داخل شدن در بهشت و ورود به جهنم، از پیامدهای شرک به خدا معرفی شده است. ابن تیمیه و به تبع او وهابیان به مسلمانانی که به بزرگان دینی متوسل می‌شوند و از آنان طلب شفاعت می‌کنند، نسبت شرک می‌دهند؛ در حالی‌که مسلمانان و به ویژه شیعیان توسل به بزرگان دینی را نوعی تعظیم شعائر دینی دانسته و معتقدند توسل به اموات در صورتی شرک است که همراه با قصد پرستش و اعتقاد به الوهیت آنان باشد. همچنین با استناد به آیات قرآن، شفاعت بزرگان دینی به اذن خداوند ممکن است.

شرک همچون توحید دارای مراتبی است، از جمله:   شرک در ذات خدا؛ این قسم از شرک به دو معنا آمده است؛ یکی اعتقاد به اینکه ذات خدا مرکب از دو یا چند جزء است. (۱) دیگر اعتقاد به چند خدای مستقل. شرک در صفات خدا؛ اعتقاد به اینکه صفات خدا با ذاتش مغایرند و صفات او وجودی مستقل از ذاتش دارند. شرک در افعال خدا؛ در مقابل توحید افعالی قرار دارد و همانند آن به شاخه‌­های مختلفی مانند شرک در خالقیت و شرک در ربوبیت تقسیم می‌گردد. شرک در خالقیت؛ اعتقاد به وجود دو یا چند خالق مستقل به گونه‌­ای که هیچ یک از آنان تحت سیطره­ دیگری نباشد. اعتقاد به دو خالق خیر و شر از نمونه‌های آن است که بر اساس آن خدا تنها امور نیک را می­‌آفریند و خالق شر به آفرینش موجودات بد و شر دست می‌­زند. شرک در ربوبیت؛ بر دو نوع است: شرک در ربوبیت تکوینی؛ اعتقاد به اینکه خدا جهان را آفریده اما تدبیر و اداره آن به ارباب جداگانه واگذار کرده است. شرک در ربوبیت تشریعی؛ پذیرش قوانین و مقررات غیرالهی در زندگی و لازم‌الاجرا دانستن دستورات او. شرک در عبادت؛ پرستش، خضوع و خشوع در مقابل کسی یا چیزی غیر از خداوند. البته شرک را به نظری و عملی نیز تقسیم کرده‌اند. شرکی را که مربوط به حوزه اعتقادات است مانند شرک در ذات و صفات خدا، شرک در ربوبیت و خالقیت، شرک نظری و شرک در عبادت را که بیشتر جنبه عملی دارد، شرک عملی می‌دانند. (۲)   پی‌نوشت‌ها: ۱. مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ۱۳۶۰ش، ج۶، ص۴۹. ۲. جوادی آملی، توحید در قرآن، ۱۳۹۵ش، ص۵۷۸-۵۹۵.

بر اساس آیات قرآن، شرک پیامدهایی را به دنبال دارد از جمله:   ۱- محرومیت از بهشت؛ بر اساس آیه ۷۲ سوره مائده، بهشت بر مشرک حرام شده است: «إِنَّهُ مَن يُشْرِكْ بِاللَّـهِ فَقَدْ حَرَّمَ اللَّـهُ عَلَيْهِ الْجَنَّةَ وَمَأْوَاهُ النَّارُ وَمَا لِلظَّالِمِينَ مِنْ أَنصَارٍ» ۲- محرومیت از غفران الهی؛ بر اساس آیات ۴۸ و ۱۱۶ سوره نساء، مشرک از آمرزش الهی محروم است و غیر از شرک دیگر گناهان قابل عفو هستند. ۳- داخل شدن به جهنم؛ بر اساس آیه ۷۲ سوره مائده جایگاه مشرک جهنم است. ۴- حبط اعمال؛ شرک موجب می‌شود که اعمال نیک انسان نیز از بین برود.

از نظر حکم فقهی در دین اسلام شرک، حرام و از گناهان کبیره به شمار می‌آید. (۱) فقها با استناد به آیهٔ «إِنَّمَا الْمُشْرِكُونَ نَجَسٌ فَلاَ يَقْرَبُوا الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ» (۲)حکم به نجاست مشرک داده‌ و گفته‌اند نباید وارد مسجد الحرام شوند. (۳) نکته مهم این است که شریک قرار دادن برای خدا این گناه بزرگ را دارد و در مورد کارهای مشکوکی که اشاره کردید باید بیشتر توضیح دهیم و ببینیم از مصادیق شرک چه کارهایی به حساب می آید. پی‌نوشت‌ها: ۱. سوره نساء، آیه ۴۸. ۲. سوره توبه، آیه ۲۸. ۳. فاضل لنکرانی، تفصیل الشریعه، ۱۴۰۹ق، ص۲۰۶.

 

آیاما که خدا را میپرستیم ولی به چیزهایی مثل چشم زخم اعتقاد داریم یا گاهی خواسته خود را از ائمه یا شهدا میخواهیم و چیزهایی از این قبیل هم شرک هستن؟ 

این امور شرک نیست زیرا ما خدا را قدرت مطلق دانسته و اهل بیت علیهم السلام را به عنوان واسطه الهی شفیع قرار داده و با توجه به مقام آنها و این که خدا ایشان را واسطه فیض و راه عبودیت و معرفت خود قرار داده به درگاهشان مراجعه کرده و خواستار عنایت با توسل به آنها هستیم.  

عبادت نهايت ذلت و خضوع، در برابر كسى است كه اعتقاد به الوهيت او داشته باشيم و يا او را فاعل استقلالى و غير وابسته بدانيم. بنابراين، عبادت دو ركن دارد؛ 1- نهايت ذلت و خضوع. 2- اعتقاد به الوهيت يا فاعليت استقلالى و ناوابسته. اما توسل در لغت به معناي تقرب‌جستن و يا چيزي است كه باعث تقرب به ديگري می‌شود (۱) و در اصطلاح، به این معنا است که انسان «موجود گران‌مايه‌اي را جهت رسيدن به اهداف و نيل به مقام قرب الاهي بين خود و خدا، وسيله قرار دهد. (۲) پی‌نوشت‌ها:  ۱.ابن منظور، لسان العرب، دار احياءالتراث العربي، ج ۱۵، ص ۳۰۱. ۲. حسيني‌نسب، سيدرضا، شيعه پاسخ مي‌دهد، نشر مشعر، چاپ دوم، ص ۱۴۳.

چشم‌زخم، آسیبى است كه گمان می‌رود بر اثر نگریستن برخى افراد یا جانوران به انسانها و جانوران دیگر و نیز اشیا وارد می‌شود. در پشت چشم‌زخم و مانند این، خداوند قادر متعال قرار دارد یعنى آنچه فی‌الواقع تأثیر می‌كند، قدرت الهى است نه این كه این‌گونه عوامل، معارض قدرت مطلق الهى باشند.  لذا چشم‌زخم در عرض اراده الهى نمی‌تواند باشد و اگر بیش از جایگاه صحیحش کسی قدرتی برای آن قبول داشته باشد که با سلسله علت و معلول عالم قابل قبول و درست نباشد، مورد تایید نیست؛ اما باید به این نکته توجه داشت که گاهی عوامل و علتها ممکن است مادی و یا قابل شناخت نباشد و چشم زخم می تواند از جمله آنها باشد. 

  جمع‌بندی پرسش: مشرک واقعی کیست؟ آیا عقیده به موضوعاتی مانند چشم زخم یا خواستن حاجت از ائمه یا شهدا و ... شرک هست؟ چه کسانی مشرک بوده و عقوبت آتش یا غیره دارند؟ پاسخ: شرک، در لغت به معنای نصیب قرار دادن (۱)، و درهم آمیخته شدن دو شریک است(۲) و در اصطلاح قرآنی، مراد از شرک، شریک و مثل و مانند قراردادن برای خداوند متعال است. قرآن كریم بیش از ۱۸۰ بار واژه شرك را به صورت‌ها و صیغه‌هاى مختلف به كار برده است؛ بر اساس آیات قرآن کریم شرک به خداوند متعال اقسام مختلفی دارد که رایج ترین مفهومى كه واژه شرك در قرآن، در آن معنا به كار برده شده است معناى «شرك عبادى» و «شرك در ربوبیت» است.   بر اساس آیات مختلف هرگونه شرک ربوبی حرام و از گناهان کبیره است که یکی از آیات شرک عبادی چنین است: «قل یـاهل الکتـب تعالوا الی... ولا یتخذ بعضنا بعضـا اربابـا من دون الله... (۳)بگو: اى اهل کتاب، بیایید بر سر سخنى كه میان ما و شما یكسان است (انبیاء و کتاب‌های آسمانی بر آن متّفق‌اند) گرد آییم، و آن این كه جز خدا را نپرستیم و چیزى را شریک او نكنیم و برخى از ما برخى دیگر را خدایانى به جاى خدا نگیرد. پس اگر (از این پیشنهاد) روى گرداندند بگویید: گواه باشید كه ما مسلمانیم.   شِرک از گناهان کبیره به معنای شریک قائل شدن برای خدا است. شرک در برابر توحید قرار می‌گیرد و عالمان مسلمان آن‌را همچون توحید به شرک در ذات، صفات و افعال و نیز شرک در عبادت تقسیم کرده‌اند. شرک بر دو قسم جلی و خفی است. از شرک جلی در اعتقادات و از شرک خفی در اخلاق بحث می‌شود. هواپرستی، حس‌گرایی، شک و تردید و جهالت از عوامل شرک دانسته شده و در قرآن، حبط اعمال، محرومیت از آمرزش الهی، محرومیت از داخل شدن در بهشت و ورود به جهنم، از پیامدهای شرک به خدا معرفی شده است. ابن تیمیه و به تبع او وهابیان به مسلمانانی که به بزرگان دینی متوسل می‌شوند و از آنان طلب شفاعت می‌کنند، نسبت شرک می‌دهند؛ در حالی‌که مسلمانان و به ویژه شیعیان توسل به بزرگان دینی را نوعی تعظیم شعائر دینی دانسته و معتقدند توسل به اموات در صورتی شرک است که همراه با قصد پرستش و اعتقاد به الوهیت آنان باشد. همچنین با استناد به آیات قرآن، شفاعت بزرگان دینی به اذن خداوند ممکن است.   شرک همچون توحید دارای مراتبی است، از جمله:  الف) شرک در ذات خدا؛ این قسم از شرک به دو معنا آمده است؛ یکی اعتقاد به اینکه ذات خدا مرکب از دو یا چند جزء است. (۴) دیگر اعتقاد به چند خدای مستقل. ب) شرک در صفات خدا؛ اعتقاد به اینکه صفات خدا با ذاتش مغایرند و صفات او وجودی مستقل از ذاتش دارند. ج) شرک در افعال خدا؛ در مقابل توحید افعالی قرار دارد و همانند آن به شاخه‌­های مختلفی مانند شرک در خالقیت و شرک در ربوبیت تقسیم می‌گردد. اما شرک در خالقیت؛ اعتقاد به وجود دو یا چند خالق مستقل به گونه‌­ای که هیچ یک از آنان تحت سیطره­ دیگری نباشد. اعتقاد به دو خالق خیر و شر از نمونه‌های آن است که بر اساس آن خدا تنها امور نیک را می­‌آفریند و خالق شر به آفرینش موجودات بد و شر دست می‌­زند. ولی شرک در ربوبیت خود دو نوع است: ۱- شرک در ربوبیت تکوینی؛ اعتقاد به اینکه خدا جهان را آفریده اما تدبیر و اداره آن به ارباب جداگانه واگذار کرده است. ۲- شرک در ربوبیت تشریعی؛ پذیرش قوانین و مقررات غیرالهی در زندگی و لازم‌الاجرا دانستن دستورات او. د) شرک در عبادت؛ پرستش، خضوع و خشوع در مقابل کسی یا چیزی غیر از خداوند. در تقسیمی دیگر شرک را به نظری و عملی،‌تقسیم کرده‌اند. شرکی را که مربوط به حوزه اعتقادات است مانند شرک در ذات و صفات خدا، شرک در ربوبیت و خالقیت، شرک نظری و شرک در عبادت را که بیشتر جنبه عملی دارد، شرک عملی می‌دانند. (۵)   از نظر حکم فقهی در دین اسلام شرک، حرام و از گناهان کبیره به شمار می‌آید (۶) و فقها با استناد به منابع مانند آیهٔ «إِنَّمَا الْمُشْرِكُونَ نَجَسٌ فَلاَ يَقْرَبُوا الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ» (۷)حکم به نجاست مشرک داده‌ و می‌فرمایند مشرکین نباید وارد مسجد الحرام شوند. (۸) نکته مهم این است که شریک قرار دادن برای خدا این گناه بزرگ را دارد و کارهای مشکوک را، باید ببینیم از مصادیق شرک چه کارهایی به حساب می آید یا خیر؟ بنابر منابع اسلامی، واسطه قرار دادن در ارتباط با خدا و یا چشم زخم و مانند این امور شرک نیست؛ زیرا ما خدا را قدرت مطلق دانسته و اهل بیت (علیهم السلام) را به عنوان واسطه الهی شفیع قرار داده و با توجه به مقام آنها و این که خدا ایشان را واسطه فیض و راه عبودیت و معرفت خود قرار داده به درگاهشان مراجعه کرده و خواستار عنایت با توسل به آنها هستیم. زیرا چشم‌زخم، آسیبى است كه گمان می‌رود بر اثر نگریستن برخى افراد یا جانوران به انسانها و جانوران دیگر و نیز اشیا وارد می‌شود. در پشت چشم‌زخم و مانند این، خداوند قادر متعال قرار دارد یعنى آنچه فی‌الواقع تأثیر می‌كند، قدرت الهى است نه این كه این‌گونه عوامل، معارض قدرت مطلق الهى باشند. لذا چشم‌زخم در عرض اراده الهى نمی‌تواند باشد و اگر بیش از جایگاه صحیحش کسی قدرتی برای آن قبول داشته باشد که با سلسله علت و معلول عالم قابل قبول و درست نباشد، مورد تایید نیست؛ اما باید به این نکته توجه داشت که گاهی عوامل و علتها ممکن است مادی و یا قابل شناخت نباشد و چشم زخم می تواند از جمله آنها باشد.    معنای عبادت نیز نهايت ذلت و خضوع، در برابر كسى است كه اعتقاد به الوهيت او داشته باشيم و يا او را فاعل استقلالى و غير وابسته بدانيم که عبادت دو ركن دارد؛ الف) نهايت ذلت و خضوع ب) اعتقاد به الوهيت يا فاعليت استقلالى و ناوابسته. اما توسل در لغت به معناي تقرب‌جستن و يا چيزي است كه باعث تقرب به ديگري می‌شود (۹) و در اصطلاح، به این معنا است که انسان «موجود گران‌مايه‌اي را جهت رسيدن به اهداف و نيل به مقام قرب الاهي بين خود و خدا، وسيله قرار دهد.» (۱۰)     پی‌نوشت‌ها: ۱. مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران، وزارت ارشاد، ۱۴۱۶ق، ج۶، ص۴۷ و ابن منظور، محمد بن ‌مکرم، لسان العرب، بیروت، دارالفکر للطباعة و النشر و التوزیع، بی‌تا، ج۱۰، ص ۴۴۸. ۲. راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، بيروت، الدارالشاميه، ۱۴۱۶ق= ۱۳۷۴، ج۱، ص۲۵۹. ۳. سوره آل عمران آیه ۶۴. ۴. مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران، وزارت ارشاد، ۱۴۱۶ق، ۱۳۶۰ش، ج۶، ص۴۹. ۵. جوادی آملی، توحید در قرآن، قم، اسرا،  ۱۳۹۵ش، ص ۵۷۸ - ۵۹۵. ۶. سوره نساء، آیه ۴۸. ۷. سوره توبه، آیه ۲۸. ۸. فاضل لنکرانی، تفصیل الشریعه، قم، مكتب الاعلام الاسلامي، ۱۴۰۹ق، ص۲۰۶. ۹.ابن منظور، لسان العرب، بیروت، دارالفکر للطباعة و النشر و التوزیع، بی‌تا، ج ۱۵، ص ۳۰۱. ۱۰. حسيني‌نسب، سيدرضا، شيعه پاسخ مي‌دهد، قم، نشر مشعر، ۱۳۸۳، ص ۱۴۳.