جمع بندی شان نزول آیه ۵۶ سوره اعراف چیست؟

با سلام و عرض ادب «وَلَا تُفْسِدُوا فِي الْأَرْضِ بَعْدَ إِصْلَاحِهَا وَادْعُوهُ خَوْفًا وَطَمَعًا إِنَّ رَحْمَتَ اللَّهِ قَرِيبٌ مِنَ الْمُحْسِنِينَ»؛ و در زمين پس از اصلاح آن فساد مكنيد و با بيم و اميد او را بخوانيد كه رحمت‏ خدا به نيكوكاران نزديك است (1) در تفاسیر تا جایی که بنده مراجعه کردم (بویژه تفاسیر روایی) شان نزول خاصی برای این آیه ذکر نشده است . در تفاسیر روایی  همچون عیاشی و نور الثقلین از قول بحار و البرهان و صافی نقل کرده اند که معنی آیه این است که  زمین فاسد بود و خداوند بوسیله پیامبرش (صلی الله علیه و آله) آنرا اصلاح کرد: «عَنْ مُيَسِّرٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع فِي قَوْلِهِ: «لا تُفْسِدُوا فِي الْأَرْضِ بَعْدَ إِصْلاحِها» قَالَ: إِنَّ الْأَرْضَ كَانَتْ فَاسِدَةً فَأَصْلَحَهَا اللَّهُ بِنَبِيِّهِ ع، فَقَالَ: «لا تُفْسِدُوا فِي الْأَرْضِ بَعْدَ إِصْلاحِها»(2)   1. اعراف/56 2. عیاشی، تفسیر عیاشی، بتحقیق هاشم رسولی، مکتبة العلمیة الاسلامیة، تهران، 1380، چاپ اول، ج 2، ص19؛ حویزی، نور الثقلین، بتحقیق هاشم رسولی، اسماعیلیان، قم، 1415ق، چاپ چهارم، ج2، ص41

در تفسیر مجمع البیان هم  مصادیق متفاوتی از فساد و اصلاح در آیه شریفه را که در روایات آمده بیان می کند، فسادهایی چون کشتن مومن و گمراه کردن آنان و ارتکاب معصیت و اصلاح در مصادیقی مانند پیروی از امر خدا و بقای مومن: «مقصود اين است كه مؤمنين را نبايد كشت و نبايد گمراه كرده و از ارتكاب معصيت بايد خوددارى كرد، زيرا خداوند، زمين را بوسيله قوانين دينى اصلاح كرده است. اين معنى از سدّى و حسن و كلبى و ضحاك است. برخى گويند: يعنى پس از آنكه خداوند به اصلاح زمين امر كرده است، شما فساد نيانگيزيد. حسن گويد: اصلاح زمين، پيروى از امر خداوند است. نيز از وى روايت شده است كه: بعد از آنكه زمين با بقاى مؤمن اصلاح شده است با قتل مؤمن بفساد نكشيد.»(3) 3. طبرسی، ترجمه تفسیر مجمع البیان، ترجمه حسین نوری همدانی، انتشارات فراهانی، تهران، چاپ اول، ج9، ص133

اما استاد جوادی آملی از خلال تفسیر این آیه شریفه و نیز بیان ارتباط آن با آیه قبلی، به بیان مصادیق امروزی فساد نیز می پردازدند:  «بعد از آن امر- كه مربوط به اصلاح شخصي است، خود سازي است با نيايش و دعا- آن حكم اجتماعي و مدني را ذكر مي‌كند. مي‌فرمايد « و لا تفسدوا في الارض بعد اصلاحها» مرحوم امين الاسلام از وجود مبارك امام باقر (سلام الله عليه) نقل مي‌كند كه وجود مبارك امام باقر (سلام الله عليه) ذيل اين آيه فرمود:« انبياء آمدند جامعه را اصلاح كردند شما بعد از اصلاح جامعه اينها را فاسد نكنيد» خواه در توزيع بيت المال، خواه در اختلاس، خواه در ارتشا، خواه در ساير معاصي و منكرات، مبادا جامعه را اصلاح كنيد، جوانها را صلاح كنيد، نسل آينده را افساد كنيد «و لا تفسدوا في الارض بعد اصلاحها» كه انبياء آمدند زمينه زندگي را صالح كردند، شما فاسد نكنيد.»(4) 4. بنیاد بین المللی اسراء، تفسیر سوره اعراف، جلسه 92 http://www.portal.esra.ir/Pages/Index.aspx?kind=2&lang=fa&id=Mzc3Ng%3d%3d-cf0m1JxTt1w%3d

و در ادامه با توجه به آیه قبل بیان میکنند که چگونه یک فرد می تواند خدمت کند اما خودش فاسد نشود یا فساد نکند: «خب چه گروهي قدرت دارد مصلح جامعه باشد يا چه گروهي آن توفيق را دارند كه از فساد محفوظ باشند؟ از افساد محفوظ باشند؟ آنهايي كه اهل نيايش و دعايند؛ كسي كه مي‌گويد در هر لباسي مي‌شود خدمت كرد، درهر شغلي مي‌شود خدمت كرد، بله درهر لباس مي‌شود خدمت كرد اما شرط اولش اين است كه انسان اهل تضرع و ناله باشد؛ يك كسي كه اهل اشك و ناله بين خود و خداي خود نيست، او اهل اصلاح نيست. گرچه ممكن است انسان از فساد بپرهيزد اما شرط اول اين است كه بين خود و خداي خود را محكم بكند. خب به چه دليل انسان از لذت صرف نظر كند؟ بالأخره از چيزي بايد بترسد ديگر؛ از چيزي و از كسي بايد حساب ببرد ديگر؛ لذا مسئله دعا و نيايش و خود سازي را دوباره اينها ذكر مي‌كند. مي‌فرمايد اگر زاهد منزوي هستي تنها راه تو همان نيايش است. اگر خدمتگزار مردمي هستي در جامعه زندگي مي‌كني، تنها راه اصلاح تو همان دعا و نيايش است.»(5) 5. بنیاد اسراء، پیشین

همچنین رابطه مستقیم عدم تضرع ونیایش را با فاسد شدن مسئولین اینگونه بیان میکنند:  «وقتي انسان مي‌تواند به فكر تمدن باشد كه دعا را فراموش نكند، وقتي مي‌تواند به فكر اصلاح خود باشد كه دعا را فراموش نكند، لذا در جريان آن امر كه فرمود «ادعوا ربكم» مشخص است كه تنها راه صلاح، رابطه با خداست. در جريان نهي از افساد كه فرمود «و لا تفسدوا في الارض بعد اصلاحها فرمود وادعوه خوفا و طمعا» خب كسي[که] دستش به بيت المال دراز است، به چه دليل خيانت نكند؟ از ديگران كه نمي‌ترسد، چون ديگران ازاو مي‌ترسند .. در اختيار اوست. خب چرا باعث فساد نشود؟ از كسي بايد حساب ببرد، تنها كسي كه مي‌شود از او حساب برد، خداست؛ اگر كسي بداند هر عملي حسابي دارد، در قبال هر كاري بايد پاسخ بدهد، از فساد و افساد پرهيز مي‌كند، لذا فرمود «ولا تفسدوا في الارض بعد اصلاحها و ادعوه خوفا و طمعا»(6) 6. پیشین

جمع بندی پرسش: شان نزول آیه۵۶ سوره اعراف چیست؟  در شرایط کنونی هر کدام از قسمتهای آیه خطاب به چه گروه و افرادی است؟ پاسخ: «وَلَا تُفْسِدُوا فِي الْأَرْضِ بَعْدَ إِصْلَاحِهَا وَادْعُوهُ خَوْفًا وَطَمَعًا إِنَّ رَحْمَتَ اللَّهِ قَرِيبٌ مِنَ الْمُحْسِنِينَ»؛ و در زمين پس از اصلاح آن فساد مكنيد و با بيم و اميد او را بخوانيد كه رحمت‏ خدا به نيكوكاران نزديك است (1) در تفاسیر تا جایی که تفحص شد (بویژه تفاسیر روایی) شان نزول خاصی برای این آیه ذکر نشده است . در تفاسیر روایی  همچون «عیاشی» و «نور الثقلین» از قول «بحار» و «البرهان» و «صافی» نقل کرده اند که معنی آیه این است که  زمین فاسد بود و خداوند بوسیله پیامبرش (صلی الله علیه و آله) آنرا اصلاح کرد: «عَنْ مُيَسِّرٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ (علیه السلام) فِي قَوْلِهِ: «لا تُفْسِدُوا فِي الْأَرْضِ بَعْدَ إِصْلاحِها» قَالَ: إِنَّ الْأَرْضَ كَانَتْ فَاسِدَةً فَأَصْلَحَهَا اللَّهُ بِنَبِيِّهِ (علیه السلام)، فَقَالَ: «لا تُفْسِدُوا فِي الْأَرْضِ بَعْدَ إِصْلاحِها»(2) «مجمع البیان» مصادیق متفاوتی از فساد و اصلاح در آیه شریفه را که در روایات آمده بیان می کند، فسادهایی چون کشتن مومن و گمراه کردن آنان و ارتکاب معصیت و اصلاح در مصادیقی مانند پیروی از امر خدا و بقای مومن: «مقصود اين است كه مؤمنين را نبايد كشت و نبايد گمراه كرده و از ارتكاب معصيت بايد خوددارى كرد، زيرا خداوند، زمين را بوسيله قوانين دينى اصلاح كرده است. اين معنى از «سدّى» و «حسن» و «كلبى» و «ضحاك» است. برخى گويند: يعنى پس از آنكه خداوند به اصلاح زمين امر كرده است، شما فساد نيانگيزيد. «حسن» گويد: اصلاح زمين، پيروى از امر خداوند است. نيز از وى روايت شده است كه: بعد از آنكه زمين با بقاى مؤمن اصلاح شده است با قتل مؤمن بفساد نكشيد.»(3) مصادیق امروزی فساد در بیان آیت الله «جوادی آملی»  «بعد از آن امر- كه مربوط به اصلاح شخصي است، خود سازي است با نيايش و دعا- آن حكم اجتماعي و مدني را ذكر مي‌كند. مي‌فرمايد « و لا تفسدوا في الارض بعد اصلاحها» مرحوم امين الاسلام از وجود مبارك امام باقر (سلام الله عليه) نقل مي‌كند كه وجود مبارك امام باقر (سلام الله عليه) ذيل اين آيه فرمود:« انبياء آمدند جامعه را اصلاح كردند شما بعد از اصلاح جامعه اينها را فاسد نكنيد» خواه در توزيع بيت المال، خواه در اختلاس، خواه در ارتشا، خواه در ساير معاصي و منكرات، مبادا جامعه را اصلاح كنيد، جوانها را اصلاح كنيد، [ولی] نسل آينده را [فاسد] كنيد «و لا تفسدوا في الارض بعد اصلاحها» كه انبياء آمدند زمينه زندگي را صالح كردند، شما فاسد نكنيد.»(4) خدمت بدون فساد «خب چه گروهي قدرت دارد مصلح جامعه باشد يا چه گروهي آن توفيق را دارند كه از فساد محفوظ باشند؟ از افساد محفوظ باشند؟ آنهايي كه اهل نيايش و دعايند؛ كسي كه مي‌گويد در هر لباسي مي‌شود خدمت كرد، درهر شغلي مي‌شود خدمت كرد، بله درهر لباس مي‌شود خدمت كرد اما شرط اولش اين است كه انسان اهل تضرع و ناله باشد؛ يك كسي كه اهل اشك و ناله بين خود و خداي خود نيست، او اهل اصلاح نيست. گرچه ممكن است انسان از فساد بپرهيزد اما شرط اول اين است كه بين خود و خداي خود را محكم بكند. خب به چه دليل انسان از لذت صرف نظر كند؟ بالأخره از چيزي بايد بترسد ديگر؛ از چيزي و از كسي بايد حساب ببرد ديگر؛ لذا مسئله دعا و نيايش و خود سازي را دوباره اينها ذكر مي‌كند. مي‌فرمايد اگر زاهد منزوي هستي تنها راه تو همان نيايش است. اگر خدمتگزار مردمي هستي در جامعه زندگي مي‌كني، تنها راه اصلاح تو همان دعا و نيايش است.»(5) رابطه مستقیم عدم تضرع ونیایش با فاسد شدن مسئولین  «وقتي انسان مي‌تواند به فكر تمدن باشد كه دعا را فراموش نكند، وقتي مي‌تواند به فكر اصلاح خود باشد كه دعا را فراموش نكند، لذا در جريان آن امر كه فرمود «ادعوا ربكم» مشخص است كه تنها راه صلاح، رابطه با خداست. در جريان نهي از افساد كه فرمود «و لا تفسدوا في الارض بعد اصلاحها فرمود وادعوه خوفا و طمعا» خب كسي[که] دستش به بيت المال دراز است، به چه دليل خيانت نكند؟ از ديگران كه نمي‌ترسد، چون ديگران ازاو مي‌ترسند .. در اختيار اوست. خب چرا باعث فساد نشود؟ از كسي بايد حساب ببرد، تنها كسي كه مي‌شود از او حساب برد، خداست؛ اگر كسي بداند هر عملي حسابي دارد، در قبال هر كاري بايد پاسخ بدهد، از فساد و افساد پرهيز مي‌كند، لذا فرمود «ولا تفسدوا في الارض بعد اصلاحها و ادعوه خوفا و طمعا»(6)    پی نوشت ها: 1. اعراف/56 2. عیاشی، تفسیر عیاشی، بتحقیق هاشم رسولی، مکتبة العلمیة الاسلامیة، تهران، 1380، چاپ اول، ج 2، ص19؛ حویزی، نور الثقلین، بتحقیق هاشم رسولی، اسماعیلیان، قم، 1415ق، چاپ چهارم، ج2، ص41 3. طبرسی، ترجمه تفسیر مجمع البیان، ترجمه حسین نوری همدانی، انتشارات فراهانی، تهران، چاپ اول، ج9، ص133  4. بنیاد بین المللی اسراء، تفسیر سوره اعراف، جلسه 92 http://www.portal.esra.ir/Pages/Index.aspx?kind=2&lang=fa&id=Mzc3Ng%3d%3d-cf0m1JxTt1w%3d 5. بنیاد اسراء، پیشین 6. پیشین