*** دعوای همیشگی : استحسانات در عرفان ***

دوستانی که سخت به عرفان [="red"]ناب[/] معتقدن ، تکلیف خودشون رو با استحسانات روشن کردن یا نه؟؟

:soal:

هدف عمده ی من در طرح این مسئله معرفی تلقی دو سلیقه ی دینی متفاوت راجع به این مسئله و تنبه به اختلاف عمیق بین این دو طیف دیندار واین دو سلیقه ی دینی بود ، اختلافی که همچنانکه از عنوان تاپیک هم بر می یاد هرگز حل نمیشه و ریشه در دو موقعیت وجودی مختلف داره...
یه دسته ، کسانی هستند که کم و بیش با عرفا همدل نیستند و از جمله هر گونه استحسان عرفانی رو تخطئه می کنن و اونو دوری از مکتب اهل بیت (ع) می دونن ، اونا معتقدن که استحسانات (که بنا به تعریف باید گذشته از مباح بودن به هدف سیر و سلوک هم کمک کنه )، مثل امور مباح کمک کننده ای مثل آب خوردن نیست بلکه جزیی از سیر و سلوکه و بعضی هم حتی کم و بیش یه نقش راهبردی در سیر و سلوک دارن ، این استحسانات دارن بطور تلویحی می گن که شریعت برای سیر و سلوک ناقصه ، اگه هم شما برای فلان استحسان شاهدی از نقل بیارین اونا با ملاک های فقهی به شما جواب میدن و میگن که چنین مطلبی وجاهت فقهی نداره ، از این دسته که خیلی ازمراجع ما هم در این دسته قرار می گیرن حداکثر زهد بر می یاد و نه عرفان ، جالبه بدونید که یکی از مراجع بزرگواری که در این دسته هم قرار می گیره ، در بحث طهارت و نجاست با اینکه اهل کتاب رو طاهر می دونه ، فتوا داده که احتیاط در اجتناب از قائلین به وحدت وجوده(مسئله ای که نور چشم عرفاست و بدون اون اصلا عرفانی درکار نیست)...

اگر چه پاسخ به این قطعه به نسبت موضوع تاپیک کمی استطرادی و حاشیه ایه ، ولی قبل از اینکه به نظر دسته ی دوم و توجیه اونا اشاره کنم بد نیست توضیحی راجع به این مطلب داده بشه ، نکته ی اول اینکه نظریه ی وحدت وجود یه نظریه ی عرفانیه و اگه قرار باشه حوزه ی دیگه ای راجع به اون قضاوت کنه اون فلسفه یا کلامه (اگه اصلا فلسفه و کلام بتونه چنین کاری کنه) و بررسی این نظریه از موضوع فقه بیرونه ، نکته ی دیگه اینکه نظریه ی وحدت وجود غیر از حلوله و عرفای نظریه پردازی مثل ابن عربی که نظریه ی وحدت وجود رو پرورش می دن از جمله برای جلوگیری از در افتادن در وادی حلول چنین کاری می کنن ، برداشت بنده ی حقیر از این دو نظریه بطور فشرده اینه که در حلول خدا به تمامه در تک تک اشیاست و فراتر از اونا نیست ، به تعبیری هوالظاهر ، و در وحدت وجود ذاتی جز ذات حق تعالی نیست ، حق تعالی به عنوان تنها ذات و تنها چیزی که اطلاق عنوان هستی برش رواست به تمامه در تک تک اشیاست (هر چند اطلاق عنوان شی در اینجا هم مجازی و مسامحیه و باید گفت شئون و تجلیات...)و به تمامه فراتر از اوناست و اشیا هم در اونند و اون محیط بر اوناست(گذشته از اطلاق عنوان شی اطلاق لفظ اشاره ی آن هم بر تجلیات مجازی و با مسامجه است و با تجلی بودن تجلی در تعارضه ...) ، به تعبیری هوالظاهر و الباطن ...، همونطور که گفتم وحدت وجود نور چشم عرفاست و بدون اون عرفانی در کار نیست ، مطلبی که راجع به فتوای اون مرجع بزرگوار درباره ی احتیاط در اجتناب از قائلین به وحدت وجود آوردم برای نشون دادن عمق این اختلاف بود ، خود من بعضی سلیقه های اجتماعی و سیاسی اون مرجع رو قبول دارم و با اون همدلم ولی به نظرم باید در خود گفتمان دینی اجازه ی طرح نظرات و سلیقه های دینی مختلف رو داد و این برخورد ایشون با یه سلیقه ی دینی دیگه رو نمی پسندم ، اگه عمری بود و توفیقی شاید تاپیکی راجع به بعضی مباحث عرفان نظری زدم...

با سلام
سرکار استاد همونطور که گفتم بررسی تفصیلی نظریه ی وحدت وجود مربوط به حوزه ی عرفان نظریه و اگه حوزه ی دیگه ای بخواد راجع به اون قضاوت کنه اون فلسفه یا کلامه ، البته فقیهی که می خواد راجع به کفر و اسلام یه عارف وحدت وجودی نظر بده باید خودش در اون حوزه ها تبحر داشته باشه و به نظرم در اینجا نمیشه از قضاوت اهل فن در این باره به عنوان اصل موضوع استفاده کرد ، اگه توفیقی بود در نظر دارم که تاپیک یا تاپیکایی هم راجع به بعضی مباحث عرفان نظری بزنم ، فعلا بحث تاپیک رو روی استحسانات در عرفان عملی که نمونه هاش در بالا اومد متمرکز کنیم ، یعنی روی اعمال و مناسکی شبیه موارد بالا و نه عقاید عرفا مثل وحدت وجود که همونطور که گذشت بحث تفصیلی اون مربوط به عرفان نظریه ...

اما دسته ی دوم ؛ دسته ی دوم کسایی هستن که به عرفان پا گرفته در جهان اسلام(و احتمالا فلسفه ی پا گرفته در جهان اسلام) تعلق خاطر دارن ، طبعا در خود این دسته هم اشتراکات و اختلافاتی هست ، مطالب فشرده ای که در ادامه می یاد یه نظر از نظراتیه که در این دسته قرار می گیره . به نظرم بدون تامل در معارف اهل عرفان و حکمت درک ما از حتی خود آیات و روایات هم گاها خام و بعضا کودکانه است . در بحث استحسانات یه بحث مهم اینه که آیا آنچه که ادعا میشه استحسانه واقعا استحسانه یا نه ، استحسان همونطور که در تعریف بالا اومد عملیه که به روش معمول فقهی و با صراحتی که مدنظر فقیهه از متن دینی قابل استباط نیست ، از طرف دیگه در تعارض با شریعت هم نیست و علاوه بر اون به هدف سیر و سلوک هم کمک می کنه ، اکثرا هم شاهدی در متن دینی داره . در یه رویکرد غایت گرا ما یک یا چند هدف غایی تعریف می کنیم و حالا هر چه که به تامین این هدف یا اهداف غایی کمک کنه خوبه .بنا به حکم صریح عقل برای رسیدن به اون هدف غایی باید از تمام امکانات موجود استفاده کرد ، بر همین اساس اگه استحسان بودن چیزی احراز شد بنا به حکم صریح عقل نه تنها استفاده از اون مانعی نداره بلکه توصیه هم میشه...

با توجه به توضیحی که در پست قبلی آوردم

خود من با استحسان بودن اکثر مثال هایی که در نقل قول دکتر یثربی در ابتدای تاپیک اومده همدل نیستم ، در اون نقل قول مواردی از این قبیل به عنوان مثال هایی برای بحث استحسان آورده شده

نقل قول:

...الباس خرقه و بناءخانقاه و اجتماع از بهر سماع و ... و غیر آن...

نقل قول:

از قبیل هفت من نمک در چشم کردن شبلی در طی مجاهداتش تا خوابش نبرد،یا هشتاد ختم قرآن ابوسعید ابوالخیر، در وضع سرنگون سار از درخت درآویخته

به تعبیر دیگه از منظر شیعی و با توجه به تعریف استحسان در عرفان عملی (و نه فقه) ، موارد بالا رو استحسان نمی دونم
اما مواردی که از عرفای شیعی مثال زدم رو(با توضیحی که در ادامه می یاد) در زمره ی استحسانات می دونم ، بخصوص مطلب مرحوم علامه رو که برای نفی خواطر تمرینی مبتنی بر علم حضوری مرکب نفس به خودش رو پیشنهاد کرده بود(که البته همونطور که در پست بعدی به تفصیل می یاد خودم برای همون مقطعی هم که مرحوم علامه این کار رو پیشنهاد کرده ، ذکر رو ترجیح میدم ، یعنی از مرتبه ی پایین تر ذکر برای مرتبه ی بالاتر ذکر کمک گرفته بشه . البته ممکنه گفته بشه که این تلقی با استحسان دونستن حرف علامه سازگار نیست ، چرا که وقتی بجای حرف علامه بدیل بهتری هست و انجام کار علامه که به قیمت انجام ندادن اون بدیل بهتر (در اون وقت خاص)تموم میشه باعث میشه سالک نسبت به حالتی که اون بدیل بهتر رو انجام میده کندتر پیش بره ، انجام حرف علامه نه فی نفسه بلکه نسبت به اون بدیل بهتر و بجای اون از نظر شرعی و عقلی ایراد داره... ، در پاسخ باید گفت که قضاوت راجع به این مطلب بستگی به تعریف ما از استحسان داره ، اگر چه از یه منظر دقیق و در تحلیل نهایی این حرف درسته ولی ما برای اینکه تخفیفی داده باشیم در حال حاضر با یه تعریف مسامحی از استحسان کار می کنیم که اون حرف علامه و موارد دیگه که گفته شد هم در زمره ی استحسانات قرار بگیره ) ...

اگر چه مطلبی که در ادامه می یاد برای بحث ما حاشیه ای و استطرادیه ولی برای استفاده ی بیشتر دوستان توضیح خلاصه ای رو می یارم:
ببینید ما همواره یه نحوه درکی از خودمون داریم ولی خیلی از اوقات به این نحوه درکی که از خودمون داریم التفات نداریم ، در این مواقع ما به علم بسیط از خودمون آگاهیم و خودآگاهی ما خودآگاهی بسیطه . گاهی هم به این نحوه درکی که همیشه از خودمون داریم التفات می کنیم، در اینجا ما به علم مرکب (علم به علم) از خودمون آگاهیم و خودآگاهی ما در اینجا خودآگاهی مرکبه . بعضی از اهل معرفت معتقدن که تفاوت عارف و عامی به همین علم بسیط و مرکبه ، یعنی اون سری که عامی به علم بسیط از اون آگاهه ، عارف به علم مرکب از اون آگاهه (که خودش بحث مفصلیه و در اینجا مجال تحلیل و نقد اون نیست) . در مطلبی که مرحوم علامه راجع به نفی خواطر آوردن و در اونجا گفتن که سالک برای نفی خواطر روزانه نیم ساعت یا بیشتر رو به خودش توجه کنه ، منظور اینه که به مرتبه ی اعلی نفس خودش التفات کنه که در این حالت به علم مرکب از اون مرتبه آگاهه . به نظرم این توصیه مرحوم علامه برای مبتدی هاست چون این مرتبه ی اعلی نفس ملتقا و محل اتصال نفس و حقه و شخصی که تا حد خوبی در سیر و سلوک وارد شده باشه همینکه به این مرتبه ی اعلی نفس خودش التفات کنه ملتفت حق تعالی میشه و از اینجا به بعد ذکره ، چون حقیقت ذکر التفات به حق تعالی است ، و نسبت ذکر با دین مبین هم روشنه ، به نظرم لااقل برای خیلی از ما اگه سالک در اینجا به خودش التفات کنه(به علم مرکب) از ذکر حق و التفات به حق تعالی باز می مونه ، پس التفات به خود صرفا مقدمه ایه که ملتفت حق بشیم و بعد از این التفات دیگه نه تنها نیازی به التفات به خود نداریم بلکه لااقل برای خیلی از ما التفات به خود مانع ذکره و مانع التفات به محبوبه . افراد غیرمبتدی در سیر و سلوک که قلبی ذاکر دارن (ولی هنوز به فنا ذات نرسیدن ، چون شخص فانی دیگه منی نداره که بخواد بهش التفات کنه یا نه) نیازی به التفات به خود ندارن و بلکه تاکید در التفات به خود برای اونا مضره(نظر شخصی خود من اینه که تا جایی که ممکنه بهتره افراد مبتدی هم به همون نحوه درکی که از حق تعالی دارن التفات کنن تا خودشون ، چون بالاخره( به یه معنای خاص )هدف ذکره و بهتره از همون مرتبه ی پایین تر ذکر برای مراتب بالاتر ذکر استفاده کنن ) . بعد از این اگه پرده برای سالک کنار بره بعد از طی مراتب فنا و رسیدن به فنای ذات ملتفت میشه که ذاتی جز ذات حق تعالی نیست و منی جز او نیست ، دیگه سالک منی نداره که بخواد به مرتبه ی اعلای اون التفات کنه یا نکنه ، اوست که داره به خودش نگاه می کنه (نه از این جهت که صرفا فاعلی جز او نیست (فنای افعالی )(و صاحب وصف کمال یا ذاتی جز او هست)یا صرفا صاحب وصف کمالی (مثلا صاحب علمی) جز او نیست(فنای وصف و اسما)(و ذاتی جز او هست) بلکه از این جهت که ذاتی جز ذات اقدس او نیست(فنای ذات) و به تبع اون فاعل و صاحب وصف کمالی جز او نیست) ...

به نظرم اختلاف در این مساله به یه اختلاف کلی تر ، یعنی اختلاف در نگاه کلی و سلیقه ی دینی این دو دسته برمی گرده، در طول تاریخ همواره بین اهل ظاهر و اهل باطن اختلاف بوده و هست و خواهد بود که ریشه در دو موقعیت وجودی مختلف داره ، عبارت "دعوای همیشگی" در عنوان تاپیک هم کنایه و تعریضی به همین مساله بود.حتما دوستان توجه دارن که اهل باطن بودن به معنای اباحه گری و بی اعتنایی به ظاهر شریعت نیست ، اکثر قریب به اتفاق عرفای بزرگ شیعی و اهل سنت افرادی کاملا متشرع بودن .حالا اگه مسائلی از این دست رو هم بشه با یه زحمتی جمع و جورش کرد ، مسائلی مثل وحدت وجود که دیگه هیچ راهی نداره ، کافیه به فتوای اون مرجع بزرگوار راجع به احتیاط در اجتناب از قائلین به وحدت وجود که در پست های قبلی اومد توجه کنید تا عمق این اختلاف رو ببینید .(شما می فرمایید "اگه این اعمال در رسیدن به هدف موثرن..." ،از وسیله ها گذشته به نظرتون تلقی تفصیلی این دو دسته راجع به هدف نهایی دقیقا یکیه ؟ ، نورچشم یه عارف که به یه معنا هدف نهایی سیر و سلوکش شهود اونه مورد تکفیر یا حداقل تقبیح شدید یه فهم ظاهری قرار می گیره ، دیگه خودتون از این مجمل حدیث مفصل رو بخونید) اختلاف در مبانی و نگاه های کلی تر باعث میشه که مواضع جزئی تری که در پرتو مواضع کلی تر برای یه طرف مقبول ترین و معقول ترینه برای طرف دیگه اینطور نباشه .سرکار نسیم قسمت زیادی از این ریشه یابی ها در حوزه ی تخصص شماست . من فعلا فقط به نکته ای راجع به مراتب مختلف معرفت در این دو سلیقه دینی اشاره می کنم.به نظرم در این عالم هر کسی یه روزی معنوی خاص و یه اندازه ای داره ، فهم بعضی افراد هرگز به بعضی حکمت های عمیق نفوذ نمی کنه ...

سرکار استاد به نظرم سوتفاهم شده ، من کجا فقیه رو روبروی عارف قرار دادم، من اهل ظاهر رو در مقابل اهل باطن قرار میدم ، حالا ممکنه فقیه یا فیلسوفی اهل ظاهر باشه یا اهل باطن . راجع به بقیه ی نقل قول بالا هم نکاتی هست که در اینجا مجال بحثش نیست...

باز هم فک کنم سوتفاهم شده ، من کی گفتم خود سیر و سلوک هدفه ، شاید از عبارت "هدف سیر و سلوک" چنین برداشتی کردید . اگه اینطوره باید بگم که منظور من از این عبارت هدفی بود که سیر و سلوک قراره اون رو تامین کنه . راجع به بقیه ی نقل قول بالا هم نکاتی هست که مجال بحثش نیست...

یه نکته اینکه فلسفه ها داریم نه فلسفه و رویکرد غایت گرا هم یه رویکرد در بین رویکردای فلسفه ی اخلاقه . در اینجا مجال تحلیل تفصیلی این رویکرد نیست . اگه دوست داشتین انشاالله در تاپیک [="Red"]"[="Red"]* * * نقد یه اشتباه رایج : هدف وسیله رو توجیه نمی کنه * * *[/]" [/] این بحث رو پی می گیریم ...

(سرکار استاد همونطور که مستحضرید در مطلبی که در ادامه می یارم سر صحبتم با شما نیست) در جای دیگه ای من همین بحث استحسانات رو مطرح کردم .برای یکی از دوستان سوتفاهماتی پیش اومد. من برای رفع سوتفاهم ایشون مفصل توضیح دادم و به تفصیل گفتم که نظر من اون چیزی که به من نسبت می دید نیست . بالاخره ما هر چه توضیح دادیم به خرج این دوست ...و ... نرفت و ایشون اصرار داشت که اونچه که من به صراحت و تفصیل میگم نظر من نیست ،نظر منه !(مثلش قبیحه وگرنه می گفتم) . من هم بهتر دیدم که از باب "قالو سلاما" تاپیکی رو که خودم شروع کرده بودم نیمه کاره رها کنم...