جمع بندی حسن و قبح عقلی، نزاعی عینی یا علمی ؟ (عدل الهی)

[=microsoft sans serif]

اگر عقل عملی حکم قطعی داشت و واقعا در توان و حیطه عقل عملی یا نظری بود، در ان صورت دلیل نقلی در مقابل آن تاب مقاومت ندارد.
اما بحث در اثبات این صورت وفرض است.

اصلا دایره احکام شرعی در توان درک عقل نظری و عملی نیست.
چرا که
عقل نظری توان درک امور جزئی را ندارد.
عقل عملی نیز توان درک حسن و قبح موضوعاتی که درک آنها متوقف بر بیان منبعی دیگر از جمله شرع است را ندارد.

اصلا در چنین مواردی عقل حکمی نمیتواند داشته باشد.(در مواردی که دست یابی به موضوع در انحصار بیان شارع است)

موفق باشید.

[=microsoft sans serif]

باسلام و احترام
درست است که شرع مبتنی بر یک سری مبادی عقلی و برهانی است.
اما این به بحثی که در آن قسمت داشتیم ربطی ندارد. پس نمیتوان از این نکته که "عقل برخی موضوعاتش را از شرع میگیرد" این نتیجه را گرفت که "شرع همیشه مقدم بر عقل است و شرع همیشه برهانی است"
به هر حال...

بفرمایید...

طبق نظر برخی از معاصران، بله این سخن صحیح است ولی چنین فرضی تحقق ندارد.
چنانکه استاد جوادی آملی می فرماید امکان ندارد که حکم برهانی عقل با حکم قطعی نقلی تعارض داشته باشد.

طبق همان مبنا بله.

[=microsoft sans serif]

دوست عزیز
نقطه اختلاف نظر بین ما در این بود که در این موارد که ادعا میشود عقل توان درک موضوعات را ندارد، آیا میتوان از عقل عملی حکمی را انتظار داشت یا نه.
کسی مدعی نیست که قضایای حقیقیه شرعی، جزئی حقیقی است.
بلکه مطلب مهم اینجاست که وقتی حکم در یک قضیه مربوط به موضوعی است که قیود و شرایط و لواحق آن موضوع را فقط خود متکلم و صادر کننده قضیه میداند و به دیگران نیز آنها را تفهیم نکرده است، در این موارد نیز عقل نظر توان درک حکم را ندارد.
چرا که صدور حکم متوقف است بر درک کامل موضوع. اما در قضایای شرعی، عقل چه نظری و چه عملی توان رسیدن به موضوع را ندارد. چرا که قیود و شرایط آنرا نمیشناسد.
درست مانند اینکه یک مولا قصد دعوت عده ای از دانشمندان را دارد، فضای پذیرایی و امکانات نیز محدود است(مثلا 50 نفر)
در این حالت یا به نوکرش میگوید که چه کسانی را دعوت کن و یا فراموش میکند و نمیگوید.
اگر فراموش کرده است که به نوکرش بگوید چه کسانی را دعوت کند، در این صورت دو حالت متصور است.(دقت)
حالت اول اینکه نوکر بداند که مولا تنها(و تنها) به چه کسانی علاقه دارد.(مثلا به ریاضی دانها) تعدادآنها نیز به اندازه امکانات است. در این صورت، آنها را دعوت میکند و تمام. مولا نیز بعدا حق مواخذه ندارد.
حالت دوم این است که نوکر از مضاق دقیق و جزئی مولا مطلع نیست و نمیداند به کدام دسته از علما علاقه دارد. در این صورت او نمیتوند به صورت قطعی بفهمد که مولا چه کسانی را میخواست دعوت کند.

حال اگر فراموش نکرد و به او گفت که شیمیستها را دعوت کن، در این صورت،
اگر این مولا به این شخص علت این حکمش را بگوید که هیچ.
اما اگر به او نگوید چرا شیمیستها را دعوت کرده و فیزیکدانها را دعوت نکرده، هر چقدر این شخص بنشیند و فکر کند به نتیجه قطعی و دقیق نمیتواند برسد. هر چه بگوید از سر ظن و گمان است.
به همین دلیل است که اگر مولا نگفته بود شیمیدانها را دعوت کن، او تا ابد نیز نمیتوانست به واسطه دانستن علائق مولا چنین دعوتی را صورت بدهد.

مسئله ما در احکام شرعی نیز به همین صورت است.
شارع حکمی کرده است ولی علت و جزئیات و قیود موضوع آنرا بیان نکرده است.
اینکه نماز صبح به این کیفیت باشد، علت و مصالحش بیان نشده است.
حال اگر ما باشیم و ما، تا ابد هم نمیتوانیم بفهمیم که چرا باید نماز صبح را دو رکعت بخوانیم و نماز عصر را چهار رکعت.
چرا در صبح که انسان حال دارد و خسته هم نیست و هوا هم گرم نیست، باید دو رکعت نماز بخوانیم و ظهر در اوج خستگی کار روزانه و گرمای هوا باید چهار رکعت بخوانیم.

و
درست به همین جهت است که هرچه که ما برای فلسفه و حکمت احکام شرعی از خودمان میگوییم، زائیده ظن و گمان و خیالات خودمان است و شاید هیچ کدامش درست نباشد و یا نهایتا در صورت درستی تنها به یک جنبه از مسئله اشاره داشته باشد.

[=microsoft sans serif]

بله به همین جهت است که میگویند عقل نظری و عملی در حیطه احکام شرعی نمیتواند قضاوت کند.
عقل عملی نسبت به حسن و قبح آن و عقل نظری نسبت به مفید بودن آن.

نکته مهم این است که توجه کنید ما در برخورد با یک حکم شرعی و در مقام قضاوت در مورد آن، نمیخواهیم دلیل نقلی ظنی را مقدم کنیم.
بلکه میخواهیم بگوییم که عقل توان ورود به مسئله را ندارد.
بله، اگر دلیل نقلی علت اصلی و کامل حکم را بازگو کند، عقل میتواند نسبت به آن به قضاوت بنشیند.
ولی وقتی این علت مشخص نشده(حال یا فلسفه جزئی و موردی آن بیان شده یا نشده) اصلا عقل توان درک کامل موضوع را ندارد تا بعد بفهمد به اصطلاح سر چه کسی را می‌تراشد.

[=microsoft sans serif]

منظور شما چیست؟
اگر منظور این است که شرع نتواند در مواردی که در دایره حسن و قبح است، حکمی را صادر کند و مطلبی بگوید این حرف درست است ولی کامل نیست. زیرا دایره حسن و قبح مربوط به عقل عملی است و شرع اگر حکمی در موارد قطعی منطقه عقل عملی حکمی داشته باشد، تایید است نه تاسیس.
اما اگر منظور این است که شرع حکم متعارض با حکم قطعی و صحیح عقل عملی ندارد، این سخن صحیحی است و قبلا نیز بیان شد.

موارد مربوط به احکام شرعی(که از دایره موارد مرتبط با حسن و قبح عقلی خارج است)، نزاعی بین عقل عملی و شرع برقرار نیست چرا که اصلا این حیطه، محل ورود عقل عملی نیست و موضوعات مربوط به عقل عملی، شرع بیان تاسیسی ندارد.

[=microsoft sans serif]

منظور از حیطه غیر احکام شرعی، حیطه ای نیست که بیانی از شارع در مورد آن نرسیده است. آنجا منطقه الفراغ است نه غیر احکام شرعی.
بلکه منظور موارد و موضوعاتی است که عقل عملی انسان به صورت مستقل آنرا درک میکند و اصولا شناخت و رسیدن به آن متوقف بر بیان شرع نیست. مانند راست غیر مفسده انگیز، خیانت، دزدی و مواردی از این دست که هر عقل سلیمی آنرا میفهمد و درک میکند.
به عبارت دیگر حیطه این مورد در جائی است که عقل عملی حکم قطعی بر حسن یا قبح آن دارد و برای این حکم، منتظر بیان حدود و قیود و علت از جانب شرع یا هیچ منبع غیر درونی دیگری نیست.

[=microsoft sans serif]

باسلام
در مواردی که عقل عملی انسان به تنهایی موضوع آنرا میفهمد و برای شناخت و دسترسی به موضوع نیازی به شارع و هیچ مبیّن دیگری ندارد، شارع در مورد حسن و قبح آن هیچ حکم تاسیسی نمیتواند داشته باشد و اگر هم داشته باشد، به موجب آنچه قبلا گفته شد در حالت موافقت، صرفا موید است و در حالت تعارض، بیان شرع کنار گذارده میشود.
مثلا وقتی عقل ما به تنهایی و به صورت مستقل فهمید که خیانت بد و ناپسند است. حال بیان شرع در این مورد خاص، یا همین را میگوید که در این صورت، موید و استیناسی برای متشرعان خواهد بود. اما اگر شرع آمد و گفت که خیانت حسن است و قبح ندارد، در این صورت حکم شرع کنار گذارده میشود.
البته گاهی شرع در مصداق شناسی به صورت مستقیم و یا غیر مستقیم وارد میشود. آن موارد از محل بحث ما خارج است و بسته به اینکه شرع مورد نظر را قبول داشته باشیم یا نه، در شناسایی مصداق میتوانیم به بیان شرع تکیه داشته باشیم یا نه.

بحث ما در آنجا به صورت کلی بود.
یعنی به صورت کلی رابطه بین دلیل نقلی و مودای عقل عملی سه حالت متصور خواهد داشت که در حالت تساوی درجه معرفتی، تعارض پیش می آید و جنبه های ترجیح اگر باشد که بر اساس آن عمل میشود و اگر نباشد تساقط میکنند و هر دو از درجه اعتبار ساقط میشوند.
اما مواردی مانند دزدی و خیانت و دروغ مفسده انگیز و راست مصلحت انگیز، امانت داری و مواردی از این دست، در حیطه عقل عملی است و شرع نه اینکه نتواند حکمی بدهد، میتواند ولی حکمش در صورت موافقیت صرفا تاییدی است نه تاسیسی.

[=microsoft sans serif]

با عرض سلام
دلیل عقلی و تجربی و شرعی که ندارد.
اما وقتی تمام عقلای عالم، یک عمل را به صورت اجماعی و اتفاقی تقبیح میکنند و در یک مورد اختلاف نظر دارند مشخص میشود که اولی دایره مستقلات عقلی است و دومی حداقل مشکوک است.
به عبارت دیگر این تفاوت را انسان با مشاهده تفاوت تلقی و برخورد دیگران در موارد متعدد مشاهده میکند.
هیچ عاقلی در عالم نیست که به قبح خیانت تصدیق نکند.
هیچ عاقلی در عالم نیست که به قبح دزدی تصدیق نکند.
هیچ عاقلی در عالم نیست که به قبح ظلم کردن تصدیق نکند.
اما عاقلهای زیادی هستند که سنگسار را حسن میدانند ولو عده ای نیز آنرا نپسندند. تحسین آنها ناشی از بی خبری شان نیست بلکه به واسطه این است که عقل را در آنجا مستقل نمیدانند.

[=microsoft sans serif]

باسلام
خود عقلا نیز این تفاوت را متوجه میشوند.
هر انسانی به خودی خود میفهمد که یک سری اعمال قبیح است.
خود عقلا میفهمند که برای شناخت حسن و قبح خیانت، نیازی به اظهار نظر هیچ مرجع انسانی و غیر انسانی دیگر ندارد.
خود عقلا میفهمند که ظلم کردن قبیح است.
اما حالا به همین عقلا بگویید شما که میهفمید ظلم کردن قبیح است، نظرتان در مورد پدری که یکی از فرزندانش را از رانندگی منع میکند و کلید ماشینش را به فرزند دیگرش میدهد چیست؟
بگویید نظر شما در مورد مادری که فرزندش را صبح زود از خواب ناز بیدار میکند چیست؟
نظرتان در مورد پدری که فرزند کوچکش را از داشتن موبایل و لب تاب محروم میکند چیست؟

در تمام این موارد عرف و عقلا به شما خواهند گفت
گرچه ظلم قبیح است و من در تشخیص قبح آن منتظر فرمان و سفارش هیچ نهاد و ارگانی نمیمانم.
اما
تا علت و حکمت این کارها را ندانم نمیتوانم تشخیص دهم که این کارها مصداق ظلم است یا نه.
به همین جهت است که اگر شما به محض دیدن چنین رفتارهایی به والدین این بچه ها اعتراض کنید، در حالت محترمانه حداکثر به شما خواهند گفت که لطفا دایه مهربانتر از مادر نشو!!!
دلیش نیز کاملا واضح است.
مصداق شناسی برای ظلم و عدل، کار عقل نیست.
تا انسان جزئیات و شرایط یک حکم را نداند نمیتواند نسبت به مصداق شناسی اقدام کند.

در بحثهای قبل بحث از این شد که عقل توان درک جزئیات را ندارد.
شما فرمودید که احکام حقیقی شرعی، کلی هستند نه جزئی.
نکته ای که در آنجا غفلت شد و الان هم مورد نیاز است، این است که جزئی بودن احکام حقیقی نه به اعتبار خود حکم به صورت فی نفسه است، بلکه از این جهت است که وقتی شما بخواهید یک حکم شرعی را به عنوان موضوع برای داوری عقل عملی قرار دهید در این صورت، موضوع شما جزئی خواهد شد. زیرا در این صورت عقل نسبت به یک مسئله خاص صحبت میکند، نسبت به یک موضوع مشخص.

وقتی شرع میگوید دیه زن نصف مرد است، اینجا یک قضیه حقیقی کلی گفته شده است.
اما وقتی شما همین قضیه کلی را به صورت یک شبه جمله در آوردید(تنصیف دیه زن) آنگاه آنرا موضوع قرار دادید برای محمولی که مردد است بین حسن و قبیح، در این صورت، دیگر نمیتوان گفت که قضیه کلی عقلی است. در اینجا شما در مورد یک مصداق خاص و موضوع مشخص صحبت میکنید(تنصیف) که در یک زمان خاص از لسان شارع صادر شده است.
در اینجا دقیقا همان وضعیتی ایجاد میشود که در موارد داوری در مورد رفتار والدین وجود داشت.
در اینجا هم عقل عملی تا جزئیات و شرایط موضوع که در قضیه حقیقی قبل وجود داشت اطلاع نداشته باشد، نمیتواند به درستی داوری کند.
به همین جهت اگر داوری ای هم صورت بگیرد، داوری نابجایی است.

امیدوارم که واضح شده باشد.

[=microsoft sans serif]

باز هم دقت نکردید.
تقابل دقیق در اینجاست:
بردیدن دست دزد(با شرایط خاصش) واجب است.
بریدن دست دزد(با شرایط مندرج در حکم شرعی) حسن است یا قبیح.

در این مورد، تا زمانی که ما فلسفه حکمی که شارع در قضیه حقیقیه شرعی بیان کرده است، را ندانیم، نمیتوانیم نسبت به آن قضاوتی داشته باشیم و حسن و قبح انرا بفهمیم.
در اینجا شرع کاری به حسن و قبح ندارد. بلکه یکی از احکام خمسه آنرا بیان میکند.
عقل عملی نیز حسن یا قبح را میگوید و کاری به حکم شرعی آن ندارد.
پس تناقضی وجود ندارد.
در تناقض هشت وحدت شرط دان...
وحدت محمول وجود ندارد.

[=microsoft sans serif]

باسلام و عرض ادب
دوست عزیز
بنده در بالا هم گفتم که این قضیه دو بعد دارد.
بعد اول خود قضیه شرعی که قاعدتا بر اساس دیدگاه مشهور اصولیون، احکام شرعی در قالب قضایای حقیقیه مطرح میشود.
بعد دوم، وقتی است که شما ماحصل و مفاد این قضیه شرعی را در قالب یک موضوع مشخص می سنجید:
دیه زن نصف است.
تنصیف دیه زن.
به نظر شما، وقتی ما بخواهیم در مورد یک قضیه شرعی به اصطلاح معرفت درجه دوم پیدا کنیم، که در این بحث ما معرفت نسبت به حسن و قبح آن است، اینجا قضیه باز هم کلی است.
شما یک موقع میگویید همه عالمان شایسته احترام هستند. در اینجا یک قضیه کلی به کار برده اید.
یک موقع نیز میگویید جمله"همه عالمان شایسته احترام هستند"، چنین است و چنان.
در صورت دوم، مشخص است که شما در مورد یک موضوع مشخص و جزئی سخن میگویید.
زیرا در مورد یک مسئله مشخص جزئی که از زبان یک فرد خارج شده است صحبت میکنید و قضاوت میکنید.
خب واضح است که مسئله دوم موضوعش جزئی میشود.
لطفا دقت کنید.
دیه زن نصف است(قضیه کلی)
تنصیف دیه زن، حسن است یا قبیح(جزئی است به اعتبار موضوعش) چون در مورد یک قضیه خارجی داوری میکند. پس جزئی است.

[=microsoft sans serif]

موضوع که وحدت دارد.
این که واضح است.
غیبت جایز نیست.
غیبت قبیح است.
مشکل در وحدت حمل بود.
این در مورد مواردی است که شما مطرح کردید.

در تمام این موارد در ظاهر متناقض، مشکل در وحدت حمل است.
در تمام این موارد، شرع از چیزی صحبت میکند که عقل عملی اصلا کاری به آن ندارد.
شرع در مورد یکی از احکام پنجگانه سخن میگوید و عقل عملی در مورد حسن و قبح موضوعات.
و مشخص است که احکام خمسه ربطی به حسن و قبح ندارد.

[=microsoft sans serif]باسلام
فکر کنم در این 8-9 ماه به اندازه کافی در این موضوع صحبت شده است و بحثها مدتی است تکرار مکررات شده است.
بنابراین اگر نکته جدیدی نیست، بحث برای جمع بندی بسته خواهد شد.

موفق باشید.

[=microsoft sans serif]

باسلام و احترام
بنده نیز همینطور
تذکر بنده به خاطر مقررات انجمن و نیز جلوگیری ازتکراری شدن بحثها و فرسایشی شدن مباحثه بود.

اگر تحلیل جدیدی است که بنده را از اشتباه احتمالی بیرون بیاورد بفرمایید.

در این مورد هم به شرح ایضا.

[=microsoft sans serif]پرسش:
[=microsoft sans serif]با سلام و احترام
آیا حسن و قبح عقلی، یک نزاع عینی است یا علمی ؟ آیا چون خوب ، خوب است ، خدا به آن امر می کند ؟ یا چون خدا به آن امر می کند، خوب است ؟ آیا اشاعره حق می گویند یا امامیه ؟
[=microsoft sans serif]خوب و بد ، یک امر حقیقی است یا اعتباری ؟ آیا قابل درک است یا خیر؟ آیا یقینی است یا ظنی ؟ آیا در تضاد با حکم یقینی یا ظنی قرار میگیرد یا خیر ؟

پاسخ:
[=microsoft sans serif]با عرض سلام و آرزوی قبولی طاعات و عبادات شما

حسن و قبح یکی از مسائل پردامنه و چالش برانگیز بین فرقه های متعدد کلامی بوده است.
این بحث به دنبال آن است که آیا اعمال و افعال، جدای از بیان شارع و به خودی خود، میتواند حسن یا قبیح باشد یا خیر.

قبل از پاسخ، لازم است چند نکته روشن شود.

نکته اول: محل نزاع و بحث.
برای فهم محل بحث و نزاع میان اشاعره و عدلیه، لازم است بدانیم که حسن و قبح در سه معنا به کار میرود.

معنای اول: کمال و نقص نفس.
مانند بسیاری از اخلاقیات. علم حسن است، شجاعت حسن است.
این قسم محل اختلاف اشارعه با عدلیه نیست و اشاعره نیز قبول دارند که برخی از امور که برای نفس کمال محسوب میشود، عقلا حسن است و بالعکس.

معنای دوم: ملائمت و منافرت با نفس.(یعنی برخی امور را نفس ما دوست دارد و با آن موافق است و برخی امور را نه)
خود این قسم، شامل سه حالت میشود.
حسن و قبح صفت فعل است. خواب بعد از ظهر خوب است.
حسن و قبح صفت متعلق فعلی است که خودش عین خارجی است: فلان گل حسن است.
حسن و قبح، صفت متعلق فعلی است که خودش عین خارجی نیست: این صدا حسن است.
این قسم بر اساس احساس و ادراک لذت و دردی است که از اشیای خارجی متوجه نفس انسان میشود.
منظور از مفسده و مصلحت نیز همین قسم است. بر این اساس، کارهایی که در ظاهر و به صورت بالفعل لذت بار است ولی در واقع عاقبتی بد دارد، حسن نیست گرچه با نگاه ظاهری و به معنای دوم میبیاست حسن باشد.
این قسم هم عقلی است و اشاعره نیز اختلافی با این ندارند.

معنای سوم: مدح و ذم.
بر اساس این معنا، فعلی حسن است که عقلای عالم، انجام دهنده آن کار را مستحق مدح و ستایش خود بدانند و قبیح نیز عملی است که عقلای عالم انجام دهنده آنرا مستحق توبیخ بدانند.
این قسم از حسن و قبح محل نزاع بین عدلیه و امامیه است.
این قسم فقط در مورد افعال به کار میرود و تنها میتوان کارهای انسان و موجودات را به این معنا حسن یا قبیح دانست.

[=microsoft sans serif]نکته دوم: توانای عقل در ادراک مدح و ذم افعال

نکته مهم دیگری که وجود دارد آن است که آیا اصولا عقل توانایی آنرا دارد که برخی از کارها را ستوده و برخی را تقبیح کند. پاسخ به این سوال نیازمند تفکیک بین امور جزیی و کلی است، بدین صورت که در این مسئله دو حالت عمده وجود دارد:
گاه انسان در مورد یک کار جزیی و مشخص صحبت میکند، در این صورت، این عقل نیست که درک میکند آن کار حسن است یا قبیح. چون عقل از درک امور جزیی ناتوان است و تنها در حیطه امور کلی کارایی دارد. چون عقل، مُدرِک کلیات است. مثلا وقتی شما به نابینایی کمک میکنید که از خیابان عبور کند، عقلای عالم شما را تحسین میکنند و کار شما را شایسته مدح میدانند، اما مشنأ این تحسین، حکم عقل نبوده بلکه حکم عاطفه و احساسات انسانی بوده است.
این مورد خارج از محل بحث است. زیرا منشأ این درک، عقلی نبوده است.

گاهی نیز در مورد یک امر کلی و فعل کلی نظر میدهد؛ مثلا می گوید چون علم برای نفس انسان کمال محسوب میشود، پس علم آموزی حسن است و متعلم شایسته مدح. یا چون عدالت مصلحت نوعی برای نوع بشر دارد، پس عدالت ورزی امری حسن است.
در این صورت، ادراک عقل نظری، پشتوانه عقل عملی است و منشأ حکم عقل عملی به حسن و قبح، حکمی بوده که عقل نظری در مرتبه قبل درک کرده است.
این مورد محل بحث عدلیه با اشاعره است.

[=microsoft sans serif]نکته سوم: منشأ مدح و ذم عقلاء در محل نزاع(معنای سوم):
حال که مشخص شد، عقلاء برخی از امور را ستوده و برخی را تقبیح میکنند، لازم است بدانیم منشأ این حکم عقل چیست؟
یعنی به چه علتی و بر چه اساسی عقلاء یک کاری را حسن میدانند و انجام دهنده اش را تحسین میکنند و کاری دیگر را قبیح میدانند.
از دیرباز در این مسئله اختلاف نظر وجود داشته است.
عده ای آنرا عقلی و ذاتی و برخی نیز شرعی میدانند.

به اعتقاد گروه اول، افعال و اعمال به خودی خود و بدون دستور شرع یا عقل، سزاوار ستایش یا تقبیح هستند. خوبی و بدی در ذات چیزها نفهته است و اصولا خداوند به خاطر همین خوبی یا بدی ذاتی امور است که نسبت به انها امر و نهی میکند. بنابراین، اموری مانند عدالت، دروغ نگفتن، خیانت نکردن و ... خوب هستند نه به این دلیل که خداوند به انجام آنها دستور داده بلکه به جهت اینکه خود این امور به خودی خود خوب هستند.(۱)
البته نکته مهم این است که حسن و قبح گرچه ذاتی است ولی شناخت آنها در پاره ای از موارد عقلی و در برخی، نقلی است. به عبارت دیگر، برای شناخت دست کم بخشی از ارزشهای اخلاقی نیازمند دین هستیم. یعنی از طریق عقل میتوان کلی ترین و اصلی ترین ارزشها را شناخت. ولی ارزشهای فرعی تنها از راه نقل و دستورات الهی قابل شناخت است.(۲)

گروه دوم نیز در مقابل جنبه تفریط را در پی گرفته اند و حسن و قبح را شرعی و ظاهرا کلا منکر هرگونه حسن و قبح ذاتی در امور و نیز در نتیجه منکر توانایی عقل در این امر هستند. به نظر این افراد، اگر عدالت خوب است به خاطر آن نیست که عقل ما به این رسیده یا اینکه خود عدالت به خودی خود خوب است، بلکه به این جهت که خداوند فرموده است. بنابراین، ما بدون مدد گرفتن از نظر شارع، اصلا چیزی به نام خوبی و بدی نداریم. اگر چیزی خوب است به خاطر دستور خداوند و توصیه اوست و همینطور اگر چیزی بد و قبیح است.

[=microsoft sans serif]نکته چهارم: حسن و قبح در احکام شرعی فرعی
احکام شرعی با دو حیثیت قابل لحاظ است:
حیثیت اول: خود احکام شرعی، بدون لحاظ جاعلش، این احکام از آنجا که اموری جزیی هستند و ربطی به اعمال ندارند، از حیطه بحث و نزاع حسن و قبح خارج هستند.
زیرا همانطور که گفته شد این قسم از حسن و قبح به معنای ملائمت با طبع و عدم ملائمت با طبع است و خارج از محل نزاع.

حیثیت دوم: فعل خداوند از این جهت که آن احکام را جعل میکند و در حقیقت افعالی را مترتب بر آن میکند(مثلا ارث زن را نصف، یا قصاص را جعل میکند و ...)، در این صورت، از مقوله افعال میشود ولی درک حسن وقبح ذاتی این فعل، به خودی خود قابل درک نیست، زیرا درک آن وابسته به درک تمامی حدود و قیودش است و چون در اینجا نمیدانیم که چه مصلحتی باعث شده خداوند چنین حکمی را صادر کند، بنابراین درک حسن و قبح آن در حیطه عقل نیست.
روایات نیز به این مسئله اشاره دارند که "ان دین الله لایصاب بالعقول"(3)

[=microsoft sans serif]بر اساس نکاتی که گفته شد، پاسخ سوال شما داده میشود.
اولا: حسن و قبح به نظر عدله، امری حقیقی است(یعنی در ذات اشیاء و افعال نهفته است) نه اعتباری.
ثانیا: ادراک این حسن و قبح، گاهی به کمک عقل است و گاهی به کمک شرع.
ثالثا: این ادراک، گاهی یقینی است و گاهی ظنی.(بستگی به میزان دقت راهی دارد که ما را به آن میرساند)
رابعا: گاهی آنچه در ظاهر عقل درک کرده است، کار وهم و احساسات ما بوده است نه کار عقل(چرا که امری جزیی است و ادراکش کار عقل نیست) و به همین جهت، با حسن و قبحی که شرع در آن مورد معرفی میکند، تنافی دارد.
خامسا: آنچه عقل انسان(نه وهم او) بدان میرسد، همانی است که شرعی نیز آنرا تایید میکند.(عقل، ملاک است و شرع موید: کلما حکم به العقل، حکم به الشرع) و در مقابل،
در موارد جزیی و احکام شرعی فرعی، هیچ منافاتی بین ادراک عقل و شرع نیست. چرا که اصلا عقل در این موارد درکی ندارد تا بخواهیم از تنافی آن با نقل سخن بگوییم.

پس هیچکدام از فروضی که مطرح کردید درست نیست. بلکه
[=microsoft sans serif] حسن و قبح افعال، امری حقیقی و نهفته در ذات همه افعال است که گاهی عقل به آن راه دارد و گاه به کمک شرع میتوان به آن رسید.

موفق باشید.
ــــــــــــــ
۱. حعفر سبحانی، بحوث فی الملل و النحل، قم، لجنه اداره الحوزه العلمیه، 1370، ج2 ، ص 278-279.
۲. ر.ک: محمدتقي مصباح يزدي، فلسفه اخلاق،تحقيق ونگارش احمدحسين شريفي، تهران: بين الملل، 1380، ص180ـ181.
3. برای مطالعه بیشتر ر.ک: اصول فقه، محمدرضا مظفر، قم، نشر اسلامی، 1430، چ پنجم. ص 248-268