جمع بندی آیا بدون حب خدا می توان به بهشت رفت؟

پرسش:
مسلمانی که مقید به انجام واجبات و ترک محرمات هست و اعتقاد هم دارد که خدا همه کاره ی جهان است و خیرخواه می باشد و بهترین را برایش رقم می زند و هیچ گاه ظلم نمی کند، ولی چون توقعاتی از خداوند دارد که برآورده نمی شود نمی تواند خداوند را دوست داشته باشد. در این صورت، او خداوند را عبادت و اطاعت می کند؛ اما نه از روی محبت قلبی بلکه به خاطر حکم عقل که تنها راه نجات از جهنم و رسیدن به بهشت را در عبادت و اطاعت خداوند می داند. آیا خداوند چنین مسلمانی را عذاب می کند و او را از بهشت محروم می کند؟

پاسخ:
در دو مرحله به این پرسش می پردازم:
مرحله اول درباره فرضی است که در پرسش مطرح شده است مبنی بر این که مسلمانی که به عدل و حکمت و محبت و خیرخواهی خداوند شک ندارد ولی چون از خداوند چیزی می خواهد و آن چیز برآورده نمی شود، دلش شکسته می شود و نمی تواند خداوند را دوست بدارد. در مرحله دوم به این پرسش می پردازم که آیا چنین کسی که فاقد محبت به خداوند است، با این که مسلمان و عابد است، به بهشت می رسد یا نه.

مرحله اول: محبت به خدا
فرض مذکور، فرض قابل قبولی نیست چرا که مسلمانی که دعایش مستجاب نشده، چون –بنا بر فرضی که مطرح شده است- به عدل و حکمت و محبت خداوند شک ندارد، می داند که خداوند بهترین را برایش می خواهد و اگر در موردی، نعمتی را از او دریغ کرده است از این جهت است که آن نعمت برایش شر است و خیری ندارد(1). چنین شخصی هیچ گاه از این که خداوند نعمتی را از او دریغ می کند، از خداوند دلشکسته نمی شود اگرچه ممکن است از این که آن نعمت را ندارد و یا آن نعمت برایش خیر نیست ناراحت باشد.

مثلا مادری برای فرزند مریضش ماکارونی درست نمی کند چرا که آن را برای فرزند مضرّ می داند. شاید آن فرزند ناراحت شود از این که نمی تواند ماکارونی بخورد و ماکارونی برایش مضرّ است، اما آن فرزند که به عدل و حکمت و مهر و محبت مادرش ایمان دارد، از مادرش ناراحت و دلگیر نمی شود. یا مثلا پدری برای فرزندش ماشین نمی خرد. اگر آن فرزند به مهر و محبت پدر تردید نداشته باشد و او را عادل و حکیم بداند و مطمئن باشد که پدرش بهترین را برایش می خواهد، از پدرش بابت نخریدن ماشین دلگیر نمی شود. ممکن است از این که ماشین ندارد و پدرش پول کافی برای خرید ماشین ندارد، دلگیر شود اما هیچ گاه از پدرش دلگیر نمی شود مگر این که به محبت پدرش تردید داشته باشد و مثلا پدرش را خودخواه بداند و یا حتی احتمال خودخواهی در پدرش بدهد و یا وضعیت اقتصادی پدرش را ناشی از بی تدبیری او بداند و یا نسبت به علم و آگاهی و دوراندیشی پدرش تردید داشته باشد. به هر حال، اگر آدمی حقیقتا به علم و عدل و حکمت و خیرخواهی و مهر و محبت پدرش تردید نداشته باشد و به آن مطمئن باشد و حتی احتمال خلاف در آن ندهد، قطعا از این که پدرش برایش ماشین نخریده دلگیر نمی شود و یا از این که پدرش ماشین را به نامش نزده ناراحت نمی شود.

بنابراین، اگر کسی حقیقتا به خداوند و علم و عدل و جود و کرم و مهر و محبت و خیرخواهیش تردید نداشته باشد، در صورت برآورده نشدن دعا و خواسته اش، از او دلگیر نمی شود؛ اگرچه ممکن است از این که به آن نعمت نرسیده است دلگیر باشد. بنابراین، مومن راستین همواره به خداوند توکل دارد(2) و امیدوار است(3) و به او عشق می ورزد(4).

البته باید به این نکته نیز توجه کرد که منظورمان این نیست که اعتقاد به خداوند با اوصاف مذکور، کافی است تا شخصی به خداوند محبت بورزد. در هر اعتقادی، عقل آدمی میان موضوع و محمول، به وجود نسبتی حکم می کند. اما برای این که به چنین خدایی مومن باشیم، باید افزون بر این، به این اعتقاد متعهد گردیم و با آن زندگی کنیم. اصطلاحا افزون بر عقد العقل، عقد القلب نیز لازم است. به همین جهت، گاهی شخصی معتقد به چیزی است اما به خاطر منافع فردی و گروهی و یا لجاجت و تعصب، آن را تکذیب می کند: «وَ جَحَدُوا بِها وَ اسْتَيْقَنَتْها أَنْفُسُهُمْ ظُلْماً وَ عُلُوًّا فَانْظُرْ كَيْفَ كانَ عاقِبَةُ الْمُفْسِدينَ»(5) و آن را از روى ظلم و سركشى انكار كردند، در حالى كه در دل به آن يقين داشتند! پس بنگر سرانجام تبهكاران(و مفسدان) چگونه بود.

بنابراین، هم علم و آگاهی و اعتقاد لازم است و هم ایمان و عقد القلب. در این صورت، اگر کسی حقیقتا به خداوند با آن اوصافی که ذکر شد، معتقد باشد و بر اساس آن به شرور و مشکلاتش بنگرد، و نخواهد لجاجت کند و بخواهد بر اساس واقعیات (نه روح و روان آشفته و پریشان) زندگی کند، حقیقتا از خداوند دلگیر نمی شود و راضی به رضای او باقی می ماند چرا که می داند او بهترین است و بهترین را می خواهد. بنابراین، دلگیری و عدم محبت به خداوند، یا ناشی از ضعف اعتقادی است یا ناشی از ضعف ایمانی و یا ناشی از نامتعادل بودن روحی و روانی و اخلاقی و یا ناشی از مریضی قلب و غیره.

مرحله دوم: تاثیر محبت به خداوند در رسیدن به سعادت ابدی
اما درباره مرحله دوم (آیا چنین کسی که فاقد محبت به خدا است، با این که مسلمان و عابد است، به بهشت می رسد یا نه) گفتنی است که تردیدی نیست که ایمان مومنان دارای مراتب مختلفی است و به همین جهت، عبادات آنها نیز مختلف است: «وَ قَالَ علیه السلام إِنَّ قَوْماً عَبَدُوا اللَّهَ رَغْبَةً فَتِلْک عِبَادَةُ التُّجَّارِ وَ إِنَّ قَوْماً عَبَدُوا اللَّهَ رَهْبَةً فَتِلْک عِبَادَةُ الْعَبِیدِ وَ إِنَّ قَوْماً عَبَدُوا اللَّهَ شُکراً فَتِلْک عِبَادَةُ الْأَحْرَار»(6)؛ امام علی علیه السلام می فرماید: گروهی خدا را برای چشم داشت، می پرستند و این پرستش بازرگانان است. گروهی او را از روی ترس عبادت می کنند و این عبادت بردگان است، و گروهی او را سپاسمندانه می پرستند و این پرستش آزادگان است. روشن است که عبادت بازرگانان و بردگان مقبول است و به همین جهت، با عنوان عبادت از آن یاد شده است. همچنین، روشن است که منظور از چشمداشت و ترس، این نیست که این چشمداشت و ترس، جایگزین قصد قربت است. در واقع، برای این که عبادت، عبادت باشد، عابد باید قصد قربت و اخلاص داشته باشد. نهایتا قصد ثانویه آدمی چشمداشت و ترس است.

بنابراین، می توان گفت اگر کسی که از روی محبت از خداوند اطاعت نکند و صرفا بندگی کند، بهشتی است. البته این بدین معنا نیست که عابد مُحبّ همسان با عابد نامُحبّ است. عابدی که محب است دارای مرتبه ایمانی بیشتری است نسبت به کسی که عابد است اما محب نیست. در واقع، بهشت مراتبی دارد که متناسب با مراتب ایمان است و چون مستند به متون دینی می دانیم که ایمان بدون محبت به نقطه اوج نمی رسد، بنابراین، می توانیم به این نکته مهم پی ببریم که مرتبه عابدی که محبّ نیست به مرتبه عابدی که محبّ است نمی رسد. به همین جهت، ایمان بدون محبت به اهل بیت ع تمام نمی شود چه برسد بدون محبت به خداوند: «لا يَتِمُّ الإِيمانُ إلّا بِمَحَبَّتِنا أهلَ البَيتِ »(7).

البته برخی از تعابیر به گونه ای است که گویی ایمان بدون محبت شکل نمی گیرد. امام باقر عليه السلام ، دين اسلام را چيزى جز محبّت نمى داند و مى فرمايد: «هَلِ الدّينُ إلاَّ الحُبُّ ؟»(8)؛ آيا دين ، جز محبّت است؟ همچنین در آیه 165 سوره مبارکه بقره به این نکته اشاره می کند که مومنان خداوند را دوست دارند بلکه آنها عشق شان به خدا، (از مشركان نسبت به معبودهاشان،) شديدتر است: «وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ يَتَّخِذُ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَنْداداً يُحِبُّونَهُمْ كَحُبِّ اللَّهِ وَ الَّذينَ آمَنُوا أَشَدُّ حُبًّا لِلَّه»(9) بعضى از مردم، معبودهايى غير از خداوند براى خود انتخاب مى‏كنند؛ و آنها را همچون خدا دوست مى‏دارند. امّا آنها كه ايمان دارند، عشقشان به خدا، (از مشركان نسبت به معبودهاشان،) شديدتر است.

پی نوشت ها:
1. «عَسى‏ أَنْ تَكْرَهُوا شَيْئاً وَ هُوَ خَيْرٌ لَكُمْ وَ عَسى‏ أَنْ تُحِبُّوا شَيْئاً وَ هُوَ شَرٌّ لَكُمْ وَ اللَّهُ يَعْلَمُ وَ أَنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ»(بقره/ 216)؛ به بسا چيزى را خوش نداشته باشيد، حال آن كه خيرِ شما در آن است. و يا چيزى را دوست داشته باشيد، حال آنكه شرِّ شما در آن است. و خدا مى‏داند، و شما نمى‏دانيد.
2. «قُلْ لَنْ يُصيبَنا إِلاَّ ما كَتَبَ اللَّهُ لَنا هُوَ مَوْلانا وَ عَلَى اللَّهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُؤْمِنُونَ»(توبه/ 51)؛ بگو: هيچ حادثه‏اى براى ما رخ نمى‏دهد، مگر آنچه خداوند براى ما نوشته و مقرّر داشته است؛ او مولا(و سرپرست) ماست؛ و مؤمنان بايد تنها بر خدا توكّل كنند.
3. «اِنَّ الَّذينَ آمَنُوا وَ الَّذينَ هاجَرُوا وَ جاهَدُوا في‏ سَبيلِ اللَّهِ أُولئِكَ يَرْجُونَ رَحْمَتَ اللَّهِ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحيمٌ»(بقره/ 218)؛ كسانى كه ايمان آورده و كسانى كه هجرت كرده و در راه خدا جهاد نموده‏اند، آنها اميد به رحمت پروردگار دارند و خداوند آمرزنده و مهربان است.
4. «وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ يَتَّخِذُ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَنْداداً يُحِبُّونَهُمْ كَحُبِّ اللَّهِ وَ الَّذينَ آمَنُوا أَشَدُّ حُبًّا لِلَّه»(بقره/ 165)؛ بعضى از مردم، معبودهايى غير از خداوند براى خود انتخاب مى‏كنند؛ و آنها را همچون خدا دوست مى‏دارند. امّا آنها كه ايمان دارند، عشقشان به خدا، (از مشركان نسبت به معبودهاشان،) شديدتر است.
5. نمل/ 14.
6. سید رضی، نهج البلاغة، حکمت 237.
7. محمدی ری شهری، دانشنانه قرآن و حدیث، ج10، ص418.
8. محمدی ری شهری، راهنمای محبت، ج1، ص22.
9. بقره/ 165.