جمع بندی آثار ظاهری و باطنی گناه

پرسش:با توجه به اینکه انسانی که توبه کرده، مانند انسانی که گناه نکرده نیست؛ سوالم از کارشناس محترم اینست که بعد توبه از گناه، چه مدت زمان می برد که آثار ظاهری و‌باطنی گناه پاک شود و انسان به معنای واقعی انسان بودن، در بیاید؟
کارشناس محترم و‌عزیز، بنده از کتاب جناب علامه طهرانی، متنی رو‌ انتخاب کردم، از شما خواهشند هستم، سوالات بنده را پیرامون آن متن جواب بدهین، و در صورت نیاز توضیحات تکمیلی را ارائه فرمایید.
کتاب سیر و سلوک سید بحرالعلوم ، با مقدمه و شرح علامه گرانقدر طهرانی:
از چهار جهت خانه هر کس تا چهل خانه همسایه اند، چون این عدد تمام شد گویا از عالم هم جدا گشتند. منظور این است انسان از چهار طرف گرفتار قوای اربعه عقلیه، وهمیه و غضبیه و شهویه است و تا هر کدام از آنها تا چهل منزل دور نشود، به مقام فنا الله نخواد رسید؛ چون مجردِ خروج از یک مرحله شهوت مثلا انسان را آن مرحله به تمام معنی الکلمه خارج نمی کند، چون حقیقت آن مرحله از شهوت هنوز در وجود انسان است و هر که چهل مرحله از مراحل این قوی از دیگری دور نشود از عالم آن خارج نشده و با یکدیگر جوار دارند.

حال، سوالات این حقیر:
۱_ منظور از چهل مرحله و چهل منزل چیست؟
۲_ این حدیث ارتباطی به محو شدن آثارظاهری و باطنی گناه داره؟ ( مثلا تا چهل مرحله آثار گناه از بین برود)
۳_ در صورت امکان توضیح مختصری پیرامون، این متن بدهید.

پاسخ:
برای این کار نمی توان زمان مشخصی تعیین کرد، زیرا از بین رفتن آثار ظاهری گناه مثلا استمناء به میزان قوت بدنی افراد هم بستگی دارد و از بین رفتن آثار باطنی گناه به اعمال انسان، خلوص وی و همت و تلاشش بستگی دارد که در انسانهای مختلف متفاوت است.

با اینحال راه اولش توبه ی حقیقی ست، بعد هم انجام اعمال صالح؛ تا اولا گناهانش بخشیده شود و ثانیا صورت انسانی پیدا کند. پاسخ پرسش شما در آيه 70 سوره فرقان بيان شده است: «إِلاَّ مَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ عَمَلاً صالِحاً فَأُوْلئِكَ يُبَدِّلُ اللَّهُ سَيِّئاتِهِمْ حَسَناتٍ وَ كانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحِيماً؛ مگر كسانى كه توبه كنند و ايمان آوردند و عمل صالح انجام دهند كه خداوند گناهان آنان را به حسنات تبديل مى كند؛ و خداوند همواره آمرزنده و مهربان است»

خداوند، پيش از اين آيه، درباره ويژگى هاى بندگان خاص خويش سخن مى گويد: «بندگان (ويژه خداوند) رحمان كسانى هستند كه با خداوند معبودى ديگر را نمى خوانند و انسانى را كه خداوند خونش را حرام شمرده، جز به حق نمى كشند و زنا نمى كنند و هر كس چنين كند، مجازاتى سخت خواهد ديد. عذاب او در قيامت مضاعف مى گردد و هميشه با خوارى در آن خواهند ماند؛ مگر كسانى كه توبه كنند»¹

علامه طباطبايى در تفسير الميزان مى فرمايد «ِالاّ من تاب...» يعنى كسى كه از مجازات سخت و خلود در عذاب خفت بار استثنا شده است.² يعنى هر كس گناهى مرتكب گرديده، اگر سه كار انجام دهد، افزون بر آن كه از عذاب سخت و جاودان روز قيامت نجات مى يابد، گناهانش به حسنات تبديل مى گردد:

1. توبه يا بازگشت از گناه.
كم ترين مراتب توبه پشيمانى است. اگر توبه حقيقى تحقق نيابد، انسان از گناه جدا نمى گردد و همواره آن را انجام مى دهد.

2. عمل صالح
با عمل صالح توبه در وجود انسان مستقر مى شود و به توبه حقيقى يا توبه نصوح مى انجامد.

3. ايمان
مشرك بايد در كنار توبه از گناهان گذشته خود، ايمان آورد تا گناهانش به نيكى ها تبديل شود؛ ولى براى مؤمن گنهكار توبه و عمل صالح به تنهايى كافى است و گناهانش را به حسنات تبديل مى كند. از اين رو، در آيه بعد مى فرمايد: «وَ مَنْ تابَ وَ عَمِلَ صالِحاً فَإِنَّهُ يَتُوبُ إِلَى اللَّهِ مَتاباً؛ كسى كه توبه كند و عمل صالح انجام دهد، به سوى خدا بازگشت مى كند»³
علامه طباطبايى مى فرمايد: سياق اين آيه، با عظمت بخشيدن به توبه، استبعاد تبديل سيئات به حسنات را از ميان بر مى دارد.⁴

اين توبه رجوع خاص به طرف پروردگار است و عمل صالح استقرار بخش آن به شمار مى آيد. از اين رو، علامه مى فرمايد: اين توبه، با عمل صالح به توبه نصوح تبديل مى گردد. امام صادق علیه السلام در تفسير آيه شريف «تُوبُوا إِلَى اللَّهِ تَوْبَةً نَصُوحاً؛ با توبه نصوح به خدا باز گرديد»⁵ فرمود: بنده توبه كند، سپس به گناه باز نگردد.⁶

علامه طباطبايى مى فرمايد: اگر شائبه شقاوت و سوء سريده در انسان نباشد، كار زشت انجام نمى دهد؛ زيرا ذات با سعادت و پاكيزه، زشتى را بر نمى تابد. پس كار زشت يا برخاسته از ذات شقى و خبيث است، يا ذاتى كه در آن رگه هايى از شقاوت و خباثت باشد؛ و لازم چنين چيزى آن است كه هر گاه ذات با توبه و ايمان و عمل صالح پاك گردد، به ذاتى سعيد كه در آن شائبه اى از گناه و شقاوت نيست، تبديل مى شود. اگر ذات دگرگون شد، آثار آن هم دگرگون مى گردد و اعمال و آثار انسانى متناسب با ذاتى مى شود كه با مغفرت و رحمت الاهى شكسته شده است.⁷ مجموعه آنچه گفته شد، نشان مى دهد اين توبه (توبه نصوح) حالتى خاص است كه قابل شكستن نيست و در قاموس آن بازگشت به گناه وجود ندارد. از چنين توبه اى عمل صالح هم بى هيچ تكلفى برون مى تراود.

پاره اى از روايات اركان توبه را چهار چيز شمرده اند:
1. ندامت قلبى
2. استغفار با زبان
3. كردار نيك و كنار گذاشتن گناه
4. عزم بر عدم بازگشت به گناه.⁸

توبه اى كه در اين آيه ذكر شده و به ضميمه عمل صالح، گناهان را به حسنات تبديل مى كند، توبه اى است كه هرگز شكسته نشود. به كار بستن اين راه كارها، براى تبديل سيئات به حسنات، دشوار مى نمايد؛ ولى ناممكن نيست و انسان نبايد از رسيدن به اين مرتبه نوميد گردد.

بنابراين به طور خلاصه براى آنكه خداوند گناهان گذشته ما را ببخشد و آن ها را به حسنه تبديل كند، بايد اولاً از انجام گناهان گذشته پيشمان بود؛ ثانياً با اعمال صالح، اثرات توبه را در وجود خود مستقر سازيم.

اما در مورد توضیح متن، توجه بفرمایید که توضیح این متون، باید با بیان مقدمات همراه باشد وگرنه ممکن است موجب بد فهمی نیز بشود. اما مختصرا عرض کنم که این چهل منزل می تواند چهل منزل از صد منزلی باشد که خواجه عبدالله انصاری رحمة الله علیه در منازل السائرین بیان کرده اند.
این منازل چهل گانه معمولا تا در سالک پیاده نشوند وی از عالم ماده خارج نمی شود.
بدایت‌ها: یقظه، توبه- محاسبه، إنابه، تفکر، تذکر، اعتصام، فرار، ریاضت و سماع
ابواب: حزن، خوف، اشفاق، خشوع، اخبات، زهد، ورع، تبتل، رجاء، رغبه
معاملات: رعایت، مراقبت، حرمت، اخلاص، تهذیب، استقامت، توکل، تفویض، ثقه و تسلیم
اخلاق: صبر، رضا، شک، حیاء، صدق، ایثار، خلق، تواضع، فتوت و انبساط

در این تاپیک نیز برخی از این منازل برای طالبین آورده شده است:
http://www.askdin.com/showthread.php?t=53748

پى نوشت:
1. سوره فرقان، آیات 63 تا 70
2. تفسیر الميزان، ج 16، ص 242
3. همان، ج 15، ص 242
4. همان، ص 243
5. سوره تحریم آیه 66
6. ميزان الحكمه، محمدى رى شهرى، ج 1، ص 552
7. تفسیر الميزان، ج 15، ص 243
8. ميزان الحكمه، ج 1، ص 548