جمع بندی شبهه ای در آیه 24 سوره نساء - آیا قرآن تحریف شده است؟

(1)- الميزان ، ذيل آيه 24 سوره مباركه نساء

و اما در پاسخ به ساير سوالات فرضي شما بايد عرض كنيم كه فقط كافي است احكام وارده در اين خصوص را بدانيد وخانواده و بالاخص همسرتان را مديريت بفرماييد تا از به خطر افتادن خانواده و نواميستان جلوگيري نماييد . با توجه به سوالات شما پاسختان ضمن چند نكته عرض مي شود :

1. اين اسير گرفتن زنان كافر در جنگ ، محدود به زنان کافری است که در جنگ شرکت کرده اند يعني خانم گرامي شما آنقدر شجاعت و جسارت داشته كه مستقيما در ميدان جنگ حاضر شود – و لابد شما هم نتوانسته ايد ايشان را مديريت بفرماييد يا ايشان آنقدر كينه و حقد نسبت به مسلمانان داشته اند و مصمم در كشتن زنان و مردان مسلمان و آدم كشي و خونريزي از مسلمانان بوده اند كه از كنترل شما خارج بوده و يا بعكس شما ايشان را تشويق و وادار به مشاركت در جبهه نبرد مستقيم فرموده ايد– لذا اين احكام اسير گيري زن در جنگ كه بعدش مي شود كنيز و ساير احكام كه براي شما سوال برانگيز است مربوط به زني است كه در جنگ و جبهه ي مستقيم شركت كرده و اسير شده است نه زني از كفار و ....كه در پشت جبهه در شهر و قبيله و خانه اش است.
2. دراسلام اسارت اين زنان به منزله ي «طلاق» از همسرشان است و بعد از اتمام مدت عده اي كه به آن استبرا مي گويند، مي شود با آنان ازدواج كرد يا اينكه مانند يک كنيز با آنان رفتار نمود، به عبارت ديگر زنان شوهردارى كه در اسارت مسلمانان قرار مى‏ گيرند، رابطه آن ها به مجرد اسارت با شوهران شان قطع مي شود و در رديف زنان بدون شوهر قرار مي گيرند.

3.حتي در صورتي كه همسر جنگجوي شما در جنگ بدست مسلمانان اسير شود ، شما مي توانيد فديه او را بدهيد و او را باز پس گيريد . زيرا يكي از احكامي كه در قرآن كريم نسبت به اسرا بيان شده مساله ي" فديه "و "من" است :
... إِذَا أَثْخَنتُمُوهُمْ فَشُدُّوا الْوَثَاقَ فَإِمَّا مَنًّا بَعْدُ وَإِمَّا فِدَاء...(محمد/4)
... چون آنان را [در كشتار] از پاى درآورديد پس [اسيران را] استوار در بند كشيد سپس يا [بر آنان] منت نهيد [و آزادشان كنيد] و يا فديه [و عوض از ايشان بگيريد]....
يعني مسلمانان مي توانند اسراي جنگي را در قبال دريافت فديه آزاد كنند و يا حتي بدون دريافت فديه ، بر آنان منت گذاشته و آزادشان نمايند .
اما اگر هيچ يك از اين اقدامات توسط شما صورت نگيرد ، همسر جنگجوي شما كه در ميدان جنگ و در حال حرب اسير شده است به عنوان اسير جنگي تلقي شده و احكام كنيز بر او بار خواهد شد زيرا مسلمانان يكي از چهارراهكار ذيل را با همسر جنگجوي شما مي توانند در پيش بگيرند :

1. بدون هيچ اقدامي آنان را به محيط زندگي قبليشان بازگردانند كه با توجه به اينكه اين زن در وسط معركه جنگ دستگير شده و قصد كشتن مسلمانان را داشته ، چنين كاري تقويت جبهه دشمن است و غير معقول .
2. او را بدون شوهر و سرپرست در جامعه مسلمانان رها كنند .
3. رابطه او با همسر قبلي اش قطع شود و زندگي جديدي را آغاز كند .
4. او را بكشند .

با سلام و عرض ادب
تشكر مي كنم از مشاركت كاربران بزرگوار
بنده چند بار به تاپيك سر زدم و سوالات كاربران بزرگوار را ملاحظه نمودم نمي دانم مشكل از سيستم من است يا از اينترنت كه دائما ديس كانكت مي شوم و حتي براي رفرش يك صفحه بايد چند دقيقه وقت بگذارم . بهر حال ساير تاپيكهاي بنده هم به دليل مشكل موجود بي پاسخ مانده اند .لذا از شما بزرگواران درخواست ميكنم كمي تامل بفرماييد مشكل من حل بشود تا بتوانم درخدمتتان باشم ، ارسال پستهاي پشت سر هم و غالبا خارج از موضوع تاپيك ، كمكي به بحث ما نمي كند و صرفا تاپيك را سنگين مي كند .لذا از ارسال پست خودداري بفرماييد تا من بتوانم به تمامي سوالات پاسخ دهم . البته نمي دانم همين نوشته و پست من ارسال خواهد شد يا خير .
از همكاري شما تشكر مي كنم

پرسش
چرا قرآن کریم در آیه 24 سوره نساء زنان شوهردار را که اسیر شوند بر مسلمانان حلال کرده است؟ آیا این حکم واقعا حکم قرآن است؟ چطور از دیگران توقع دارند که مسلمان شوند در حالی که از اعرابی که به ایران حمله کردند جز قتل و خشونت و تجاوز چیزی ندیدند؟

پاسخ
برای قضاوت در خصوص یک مسئله باید نگاهی مجموعی و کلان داشت، جزئی نگری و گرفتن یک یا دو مطلب و سپس نتیجه گرفتن مانع از قضاوت درست خواهد شد. باید بدون دخالت احساسات و با نگرشی کاملا عقلانی به این نکاتی که در دو بخش خدمت شما ارائه میشود توجه بفرمایید:

بخش اول: نظام برده داری در اسلام
در یک نگاه کلان است که می توان فهمید آیا هدف اسلام از برده داری زنده نگه داشتن آن است یا مدیریت و ریشه کنی آن؟! ما در قالب چند نکته به تبیین این مسئله می پردازیم:

اول: حكم حرمت رابطه با زنان شوهردار اختصاصى به زنان مسلمان ندارد بلكه زنان شوهردار از هر مذهب و ملتى همين حكم را دارند و ازدواج با آنها ممنوع است. تنها استثنايى كه به اين حكم خورده است در مورد زنان غير مسلمانى است كه به اسارت مسلمانان در جنگها درمى‏آيند، اسلام اسارت آنها را بمنزله" طلاق" از شوهران سابق تلقى كرده، و اجازه مى‏ دهد بعد از تمام شدن عده آنها با آنان ازدواج كنند و يا همچون يك كنيز با آنان رفتار شود.(1)

دوم: اسلام گرفتن کنیز را فقط از میان اسرای جنگی جایز می داند؛ یعنی از میان کسانی که در میدان جنگ اسیر شده­اند؛ طبیعتا این حکم علاوه بر اینکه ظالمانه نیست میتواند به عنوان عنصری بازدارنده از جنگ به شمار رود.

سوم: این به بردگی گرفتن اسرا هم برای هر جنگی نیست، بلکه جنگی که با تشخیص و اجازه امام عادل باشد.(2)

چهارم: علاوه بر اینکه هر اسیری به کنیزی گرفته نمیشود، بلکه به کنیزی گرفتن اسرا هم یک راهکار ثانویه است(3) یعنی در صورتی اسرا به بردگی گرفته میشوند که راهکار بهتری وجود نداشته باشد، و به هر دلیلی آزادسازی و مبادله یا نگهداری ایشان ممکن نبوده یا به مصلحت نباشد.

پنجم: و باز تشخیص این راهکار ثانویه هم از بر عهده امام عادل است نه هر کسی که به هر وسیله ای به قدرت رسیده باشد، همانطور که امام سجاد(علیه السلام) می فرمایند:
«إِذَا أَخَذْتَ‏ أَسِيراً فَعَجَزَ عَنِ‏ الْمَشْيِ‏ وَ لَيْسَ‏ مَعَكَ‏ مَحْمِلٌ‏ فَأَرْسِلْهُ‏ وَ لَا تَقْتُلْهُ فَإِنَّكَ لَا تَدْرِي مَا حُكْمُ الْإِمَامِ فِيه‏» هنگامى که اسیرى گرفتى و او را با خود مى‏ آورى اگر از راه رفتن ناتوان شد و مرکبى براى حمل او ندارى او را رها کن، و به قتل مرسان، چرا که نمى‏ دانى هنگامى که او را نزد امام آوردى چه حکمى در باره او خواهد کرد.(4)

و نیز در روایت دیگری آمده است:
«إِذَا وَضَعَتِ الْحَرْبُ أَوْزارَها وَ أُثْخِنَ أَهْلُهَا فَكُلُّ أَسِيرٍ أُخِذَ فِي تِلْكَ الْحَالِ فَكَانَ فِي أَيْدِيهِمْ فَالْإِمَامُ فِيهِ بِالْخِيَارِ إِنْ شَاءَ مَنَّ عَلَيْهِمْ فَأَرْسَلَهُمْ وَ إِنْ شَاءَ فَادَاهُمْ أَنْفُسَهُمْ وَ إِنْ شَاءَ اسْتَعْبَدَهُمْ فَصَارُوا عَبِيد»؛ زمانی است که جنگ فرونشسته و اهلش از آن دست کشیده اند. پس هر کس در آن حال اسیر شود امام مخیر است میان اینکه بر ایشان منت نهد و آزادشان سازد یا از ایشان در مقابل آزادی‌شان فدیه گیرد و اگر خواست میتواند ایشان را به بردگی بگیرد.(5)
در تاریخ نیز گزارش شده است که امام علی(ع) اجازه به کنیزی گرفتن دختران یزدگرد را نداده و آنها را در انتخاب همسر آزاد گذاشت.(6)

ششم: نگاه اسلام به برده داری تجاوز و بهره کشی نیست، که اگر این باشد دیگر توصیه به مهربانی و ملاطفت معنا ندارد، و این همه توصیه به آزادسازی ایشان توجیهی نخواهد داشت!
رابطه کنیز با مالک از نظر اسلام هم در حقیقت چیزی شبیه به یک ازدواج یک طرفه است، لذا قواعد ازدواج در آن مراعات شده است، مثلا زنی که مرتکب زنا شده است در اسلام عده ندارد اما زنی که از راه ازدواج یا کنیزی رابطه جنسی داشته است باید عده نگه دارد. امام صادق(علیه السلام) ارتباط جنسی با چند دسته از کنیزان را حرام دانسته است، همانطور که این محدودیت ها در ازدواج هم وجود دارد:

«يَحْرُمُ مِنَ الْإِمَاءِ عَشْرٌ لَا يُجْمَعْ بَيْنَ الْأُمِّ وَ الْبِنْتِ وَ لَا بَيْنَ الْأُخْتَيْنِ وَ لَا أَمَتَكَ وَ هِيَ حَامِلٌ مِنْ غَيْرِكَ حَتَّى تَضَعَ وَ لَا أَمَتَكَ وَ لَهَا زَوْجٌ وَ لَا أَمَتَكَ وَ هِيَ عَمَّتُكَ مِنَ الرَّضَاعَةِ وَ لَا أَمَتَكَ وَ هِيَ خَالَتُكَ مِنَ الرَّضَاعَةِ وَ لَا أَمَتَكَ وَ لَكَ فِيهَا شَرِيكٌ.»؛ امام صادق(علیه السلام): ارتباط جنسی با ده دسته از کنیزان حرام است: بین مادر و دختر نمی توان جمع کرد، و بین دو خواهر، و کنیزی که از غیر تو آبستن شده تا زمانی که فارغ نشده است، و کنیزی که برای تو است ولی کسی دیگر شوهرش است، و کنیزی که عمه یا خاله رضاعی تو باشد.(7)

هفتم: از آنجا که هدف اسلام از سپردن این اسرا به خانواده ها تربیت آنها است طبیعتا نباید سپردن اسرا به خانواده ها تأثیر عکس داشته باشد، هم باید بر رفتار خانواده ها نظارت شود و محدودیت هایی اعمال شود، و هم حاکم عادل باید تشخیص دهد که این واگذاری اسرا آیا پیامد منفی ندارد؟ اگر حاکم عادل تشخیص داد که با توجه به تغییر عرف زمانه چنین کاری به جای جذب و تربیت و تشویق به اسلام، اثر عکس دارد خب چنین نمی کند، دقت کنید حکم به برده گرفتن اسرا یکی از گزینه های ثانوی است که اسلام پیش روی امام عادل گذارده است، نه این که اجباری در کار باشد، این امام عادل هر زمانی است که متناسب با شرایط مصلحت سنجی می کند.

نوع نگاه مردم به این حکم در گذشته با امروز متفاوت بوده است، اینکه درک احکام برده داری برای ما دشوار است را باید در تخالف و تفاوت عُرف زمان ها جستجو کنیم، مثلا بر خلاف آنچه که ما گمان می کنیم در روایات این رابطه جنسی حق کنیز دانسته شده است!! این نکته خیلی جالب است! و نشان از یک نگاه متمایز در گذشته دارد، نگاهی که کنیز به این رابطه نه به عنوان تجاوز، بلکه حق خود میداند، برای نمونه به چند روایت در این خصوص اشاره می کنیم:

پیامبر(صلی الله علیه و آله) می فرمایند:
«أَيُّمَا رَجُلٍ كَانَتْ عِنْدَهُ جَارِيَةٌ فَلَمْ يَأْتِهَا أَوْ لَمْ يُزَوِّجْهَا مَنْ يَأْتِيهَا ثُمَّ فَجَرَتْ كَانَ عَلَيْهِ وِزْرُ مِثْلِهَا»؛ هر مردی که نزد او کنیزی است، پس اگر نزد او نرود یا او را شوهر ندهد سپس آن کنیز مرتکب فجور شود، مثل همان گناه بر اوست.(8)

امام علی(علیه السلام) می فرمایند‏: «مَنِ اتَّخَذَ مِنَ الْإِمَاءِ أَكْثَرَ مِمَّا يَنْكِحُ أَوْ يُنْكِحُ فَالْإِثْمُ عَلَيْهِ إِنْ بَغَيْن‏»؛ کسی که بیش از اندازه ای که نکاح می کند کنیز بگیرد، اگر آن کنیزها لغزشی بکنند، گناهش بر اوست. (9)

و در روایت دیگری آمده است: «مَنِ اتَّخَذَ جَارِيَةً فَلَمْ يَأْتِهَا فِي كُلِّ أَرْبَعِينَ‏ [يَوْماً] ثُمَّ أَتَتْ مُحَرَّماً كَانَ وِزْرُ ذَلِكَ عَلَيْهِ»؛ هر کسی که کنیزی می‌گیرد، اگر هر چهل روز یکبار نزد او نرود و آن کنیز مرتکب حرامی بشود، گناهش بر اوست.(10)

و باز در روایت دیگری نقل شده است: «مَنِ اتَّخَذَ جَارِيَةً وَ لَمْ يَأْتِهَا فِي كُلِّ أَرْبَعِينَ يَوْماً كَانَ وِزْرُ ذَلِكَ عَلَيْه‏»؛ کسی که کنیزی بگیرد و تا چهل روز یکبار نزد او نرود، گناه کنیز بر اوست.(11)

گواه مدعا هم این است که می بینید مسئله فرار و خودکشی بردگان در صدر اسلام مطرح نبوده اما کدامیک از زنانی که به دست داعش اسیر شده اند اگر مجال بیابند فرار نکرده یا خودکشی نمی کنند؟! این تنفر نشان میدهد برده داری داعشی، نه در اصل به بردگی گرفتن، اسلامی است، و نه در برخورد پس از آن!!! به همین خاطر اسلام صدور چنین حکمی را بر عهده حاکم عادل گذارده است که هم بر شرایط اصل برده گرفتن نظارت کند، و هم بر رفتار پس از آن.

هشتم: توصیه فوق العاده اسلام به آزادسازی بردگان
توصیه فراوان و بیان ثواب های عظیم برای آزادسازی بردگان، و همچنین حکم به آزادسازی بردگان به عنوان کفاره برخی اشتباهات نشان میدهد برده داری در نگاه اسلام اصالت ندارد، بلکه تربیت و آزادسازی اصالت دارد، اینکه می فرماید غلام یا کنیزی که خواستار مکاتبه شد یعنی خواستار اینکه طبق یک قرار داد خودش را از مالکش خریداری کند، درخواستش را بپذیرید(12) یا می فرماید: کنیزی اگر از مالکش بچه دار شد آن مالک حق فروش آن را ندارد و پس ازمرگ مالک آزاد می شود، یا اینکه کفاره بسیاری از خطاها را آزادسازی اجباری بردگان قرار داده است، مثل کفاره روزه و کفاره قتل و مانند آن.

علاوه بر الگو شدن خود اهل بیت(علیهم السلام) در آزاد کردن بردگان به گونه ای که مثلا در روایت آمده است امام علی(علیه السلام) با دست رنج خود 1000 برده آزاد کردند(13)
اصرار بر آزادسازی بردگان به جز اینکه نشان می دهد اسلام با بردگی آنها موافق نبوده و آزادی ایشان را در اولویت می داند چه توجیهی دارد؟

همچنین طبق روایات آنچه مانع آزادسازی یکباره بردگان بوده است عدم توانمندی ایشان از نظر مالی بوده است به همین خاطر در روایات به آزاد سازی بردگانی توصیه شده که بعد از آزادسازی توان ایستادن روی پای خود را داشته باشند:
هشام بن سالم نقل می‌کند: «سَأَلْتُهُ عَمَّنْ أَعْتَقَ النَّسَمَةَ فَقَالَ أَعْتِقَ مَنْ أَغْنَى نَفْسَهُ»؛ از امام صادق(علیه السلام) در مورد آزاد سازی برده سوال کردم، پس فرمود: کسی را آزاد کن که خودش غنی و بی نیاز از غیر باشد(14)

امام رضا(علیه السلام) نیز می فرمایند: «مَنْ أَعْتَقَ مَمْلُوكاً لَا حِيلَةَ لَهُ فَإِنَّ عَلَيْهِ أَنْ يَعُولَهُ حَتَّى‏ يَسْتَغْنِيَ‏ عَنْهُ‏ وَ كَذَلِكَ كَانَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ع يَفْعَلُ إِذَا أَعْتَقَ الصِّغَارَ وَ مَنْ لَا حِيلَةَ لَهُ»؛ کسی که برده ای را آزاد می‌کند که قوه و قدرتی ندارد پس بر او (آزاد کننده) است که او را تأمین کند تا بی نیاز شود، و امیرالمومنین(علیه السلام) هنگامی که خردسالان را که قوه ای نداشتند را آزاد می‌کرد اینچنین می‌کرد.(و آنها را تأمین می کرد تا بی نیاز شوند)(15)
همچنین علی بن جعفر از برادرش امام موسی کاظم(علیه السلام) می پرسد که بر فردی واجب شده که بنده ای را آزاد نماید و او نیز تصمیم به این کار گرفته، حال کدام روش بهتر است، مرد بزرگسالی را آزاد نماید یا جوان نورسی را؟ امام هفتم(علیه السلام) در پاسخ فرمودند: شخصی را آزاد نماید که بتواند بعد از آزادی، مستقلا سرپای خود بایستد.(16)

بنابراین آنچه مانع آزادسازی یکباره بردگان بوده عدم تمکّن مالی ایشان بوده است، چرا که روشن است آزادکردن تعداد زیادی از انسان هایی که نه کار دارند و نه حتی کوچکترین سرمایه ای چه نقش مخرّبی در جامعه خواهد داشت.

نهم: مهمترین دلیل بر کارامدی یک برنامه، فرجام و نتیجه آن است.
اینکه می بینیم اسلام جامعه ای را که برده داری در آن به گونه ای رواج داشت که حتی طلبکاران بدهکار را به بردگی می گرفتند به جایی رسانید که کاملا برده داری ریشه کن شد خودش بزرگترین دلیل بر این امر است.

بخش دوم: کیفیت ورود اعراب به ایران
در خصوص کیفیت ورود اعراب به ایران خب در منابع تاریخ اختلاف نظرهایی وجود دارد و این کشف حقیقت را دشوار می کند و ما هم نمی خواهیم به نقل این اقوال و بررسی بحث تاریخی بپردازیم، اما قرائنی وجود دارد که حقیقت را آشکار می کند که ما در قالب چند نکته به آن اشاره می کنیم:

نکته اول:
همان جمله ای که خود شما فرمودید: "اسلام چطور توقع دارد با این خشونت مردم اسلام بیاورند" کاملا درست است و بسیار راهگشاست.
این نکته واقعا درست است که کسی را خصوصا مردم ایران را نمی توان با اجبار و خشونت به چیزی دعوت کرد؛ از آن طرف می بینیم که مردم ایران اسلام را به صورت گسترده پذیرفتند پس این خودش بزرگترین قرینه است بر اینکه خشونت گسترده ای در کار نبوده است.
اسلام آوردن مردم ایران هم در بلند مدت اتفاق نیفتاده که مثلا چندصد سال از این وقایع بگذرد و مردم فراموش کنند، و صوری هم نبوده، بلکه اسلام در قلوبشان نفوذ کرده بود، به گونه ای که حدود 30 سال پس از فتح ایران، با شهادت امام حسین(ع) اولین مردمی که به خونخواهی و اعتراض از بزرگ اعراب و مسلمین قیام کردند مردم سیستان بودند، و چند سال بعد هم حتی دیار خویش را رها کرده و برای خونخواهی امام حسین(ع) به یاری مختار شتافتند، چطور میشود اینها فقط تجاوز و خشونت از اسلام دیده باشند؟!

براستی آیا این توهین به مردم ایران نیست که بگوییم مردانشان کشته شدند، زنانشان به کنیزی برده شدند اما اینها در مدت کوتاهی همه اسلام آوردند؟!
پس این قرینه نشان میدهد که خشونت گسترده ای در کار نبوده، وگرنه اسلام هرگز موفق به چنین جذب گسترده و عمیقی نمیشد.

نکته دوم:
در تاریخ میخوانیم که ایران بارها مورد حمله برخی اقوام قرار گرفت به گونه ای که از نظر نظامی شکست خورد و تسخیر شد اما هرگز فرهنگ قوم متجاوز را به خود نگرفت؛ از جانب مغول ها تسخیر شد اما نه تنها فرهنگ مغولی به خود نگرفت بلکه مغول ها مسلمان شدند! از جانب اسکندر مقدونی تسخیر شد اما هرگز فرهنگ هلنیسم به خود نگرفت!
پس چطور این بار معتقد هستیم که اعراب با تمام خشونت وارد شده و در طرف مدت کوتاهی اینچنین دیدگاه مردم ایران را تغییر دادند؟ آیا این توهین به مردم ایران نیست که بگوییم به زور آنها را کشتند و به بردگی گرفتند و این ایرانی ها با بی غیرتی مسلمان شدند؟!

نکته سوم:
حمله به ایران در زمانی اتفاق افتاد که مسیر خلافت اسلامی از مسیر درست خارج شده بود و به دست غاصبین خلافت افتاده بود، بنابراین اگر جایی هم ظلمی اتفاق افتاده باشد نه اسلام زیر سوال میرود و نه الگوهای حقیقی که از سوی خداوند برای بشر معرفی شده اند؛ بلکه یک رفتار غیر اسلامی اتفاق افتاده که خود پیشوایان حقیقی دین هم از آن ناراضی خواهند بود.
ما باید حقانیت یک دین را از رفتار متدینین تفکیک کنیم، باید حرف خود دین را ببینیم، نه رفتار مدعیان آن را. اسلام حقیقی علی(ع) بود که وقتی دختران یزدگرد را آوردند اجازه به کنیزی گرفتن آنها را نداده و ایشان را در انتخاب همسر آزاد گذاشت.(17)
پس اگر مردانی به ستم کشته شده اند، یا زنان خانه نشین به کنیزی گرفته شده اند این سوء رفتاری از جانب مدعیان مسلمانی بوده است، نه مسلمانان واقعی.

نکته چهارم:
مستشرقینی چون گوستاولوبون در کتاب تاریخ تمدن اسلام و عرب ظهور تمدن طلایی اسلام را نتیجه ادغام فرهنگ اسلام و ایران میدانند، و آن را نتیجه تعالیم و تمرکز نیروها میدانند که پیامبر اسلام(ص) آن را بنیان نهاد.
بنابراین بسیاری از شبهاتی که در این رابطه مطرح میسازند جایگاهی ندارد، برای آگاهی بیشتر در این خصوص میتوانید به دو کتاب ذیل مراجعه بفرمایید:
خدمات متقابل ایران و اسلام، نوشته استاد شهید مرتضی مطهری
ایران و اسلام، خدمات متقابل، نوشته آقای داوود الهامی

پی نوشت ها:
1. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، دارالکتب الاسلامیه، تهران، چاپ اول، 1374ش، ج3، ص333
2. ر.ک: حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، مؤسسة آل البيت‏(ع)، قم، چاپ اول، 1409ق، باب 12 از ابواب جهاد العدو، ج15، ص45.
3. مکارم شیرازی، ناصر، اسلام و آزادی بردگان، انتشارات نسل جوان، قم، 1371ش، ص 15؛ صادقی تهرانی، محمد، الفرقان فی تفسیر القرآن، انتشارات فرهنگ اسلامى‏، قم، چاپ دوم، 1365ش، ج27، ص88و89.
4. کلینی، محمد، الكافي، دار الكتب الإسلامية، تهران، چاپ چهارم، 1407ق، ج5، ص35.
5. همان، ج5، ص32.
6. مسعودی، علی بن الحسین، اثبات الوصیة، انصاريان‏، قم، چاپ سوم، 1384ش، ص170.
7. صدوق، محمد، من لایحضره الفقیه، نشر جامعه مدرسین، قم، چاپ دوم، 1413ق، ج3، ص451.
8. وسائل الشیعه، ج21، ص179.
9. من لایحضره الفقیه، ج3، ص451.
10. صدوق، محمد بن علی، الخصال، جامعه مدرسين‏، قم، چاپ اول، 1362ش، ج2، ص539.
11. همان، ج2، 539.
12. نور:33/24.
13. الکافی، ج5، ص74.
14. الکافی، ج6، ص181.
15. الکافی،ج6، ص181.
16. وسائل الشیعه، ج23، ص32.
17. اثبات الوصیه، ص170.