وادی دارالسلام و برهوت در روایات!

تب‌های اولیه

7 پستها / 0 جدید
آخرین ارسال
وادی دارالسلام و برهوت در روایات!
سلام علیکم در اوصاف برزخ آمده است که ارواح مومنین را به وادی السلام برده و ارواح کفار را به وادی برهوت... این اخبار در کدام منابع آمده و اعتبار آنها به چه میزان است؟ آیا پذیرش و عدم پذیرش آنها امری اعتقادی محسوب می شود یا خیر؟زیرا در صورتی که مبحثی اعتقادی باشد می بایست این روایات متواتر باشند. متشکرم.
با نام و یاد دوست             کارشناس بحث: استاد صدرا
با سلام و عرض ادب روایات بیانگر حضور ارواح مؤمنین در «وادی السلام» و ارواح کفار در «وادی برهوت» در اخبار «مستفیضه»[1] در کتب معتبر روایی شیعه روایت شده است. از آنجا که محتوای این اخبار در جزئیات مباحث اعتقادی است؛ دو دیدگاه در اعتبار و عدم اعتبار آن در بین علمای علم اصول فقه مطرح است،[2] قول نخست (دیدگاه مشهور) عدم اعتبار اخبار واحد در مباحث فقهی و غیر فقهی (تفسیر قرآن و موضوعات اعتقادی) است. بر اساس این دیدگاه موضوعات اعتقادی تنها با اخبار متواتر و اخبار احاد همراه با قرینه قطعی معتبراست. قول دوم: اعتبار اخبار واحد در موضوعات فقهی و غیر فقهی که بر اساسا چنین دیدگاهی مفاد اخبار واحدی که همراه قراین قطعی نیز نبوده معتبر بوده و موجب گونه ای از شناخت نسبت به معارف اعتقادی است. توضیح: در اخبار مختلفی به جایگاه ارواح مؤمنین و کفار اشاره شده است که از جایگاه مؤمنین به وادی امنیت[3] و بیوت و خانه هایی در «وادی سلام» و از جایگاه ارواح کفار به «وادی برهوت» تعبیر شده است. مرحوم «کلینی» (متوفی: 329هـ) در کتاب «الکافی»، دردو باب: «بَابٌ فِي أَرْوَاحِ الْمُؤْمِنِينَ» و «بَابٌ فِي أَرْوَاحِ الْكُفَّار» روایاتی در رابطه با جایگاه ارواح مؤمنین و کفار بیان داشته که برخی از این اخبار عبارتند از: «حبّه عرنی» مي گويد : همراه امام علی (علیه السلام) به پشت كوفه محل قبرستان «وادی السلام» رفتم. آن حضرت به گونه ای بود که گویا با عده ای سخن می گفت.آن حضرت ايستاد و من نيز ايستادم تا آنکه خسته شدم و نشستم آنقدر كه از نشستن هم ملول گشتم پس ايستادم و دوباره خسته شدم و نشستم . بعد از آنکه دوباره بی حوصله شدم عبای خويش را جمع كرده و برای امام (عليه السلام) انداختم و گفتم از اينكه اينقدر بايستيد بر حال شما نگرانم. به من فرمودند: اى «حبّه» جز گفتگو و انس با مؤمن نيست. گفتم : آيا اين مردگان هم با شما در گفتگويند ايشان فرمودند: بله، اگر پرده از چشمانت كنار می رفت می ديدی كه گروه گروه دوستانه نشسته اند. گفتم: آيا در اجسامند يا ارواح؟ فرمودند: در قالب ارواحند و هيچ مومنی در ناحيه ای از نواحی زمين نمی ميرد مگر آنكه به روح او گفته می شود كه به «وادی سلام» داخل گردد و همانا «وادی سلام» قطعه ای از بهشت است [4]. 2. مرحوم «کلینی در روایت دیگری از شخصی نقل نموده که به امام صادق (علیه السلام) عرضه داشت:  برادر من‌ در بغداد است‌، و نگرانم‌ كه‌ در همانجا بميرد. فرمود: «باك‌ نداشته‌ باش‌، هر جا كه‌ خواهد بميرد!  چون‌ هيچ‌ مؤمن‌ در شرق‌ زمين‌ و يا در غرب‌ زمين‌ باقی نمی ماند مگر آنكه‌ خداوند روح‌ او را در «وادي‌ السّلام‌» با ارواح‌ مؤمنين‌ ديگر قرار می دهد. عرض‌ كردم‌: «وادي‌ السّلام»‌ كجاست‌؟ فرمود: در پشت‌ كوفه‌، و آگاه‌ باش‌ مثل‌ اينكه‌ من‌ منظره‌ ی اجتماع‌ ارواح‌ را می بينم‌ كه‌ حلقه‌ حلقه‌ نشسته‌اند و با يكديگر گفتگو می کنند».[5] مرحوم «محمد باقر مجلسی»، (متوفی: 1110هـ) در «بحارالانوار»،[6] و کتاب: «ملاذ الاخیار فی فهم تهذیب الاخبار»؛[7] و مرحوم «شیخ حر عاملی»، (متوفی:1104هـ) در کتاب: «الفصول المهمة فی اصول الائمة»،[8] این اخبار را روایت نموده اند.   [1] . خبر مستفیض خبری است که ازچند طریق روایت شده؛ اما تعداد اسانید آن به اندازه ی تواتر نیست. [2] . هر چند چنین مسأله ای اعتقادی است، اما در مباحث اصول فقه در بحث حجیت خبر واحد مورد بررسی قرار گرفته است. [3] . مرحوم کلینی به سند خویش از امام صادق (علیه السلام) روایت نموده که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) به امام علی (علیه السلام) فرمودند: «أَنْتَ أَخِي وَ مِيعَادُ مَا بَيْنِي وَ بَيْنَكَ وَادِي‏ السَّلَامِ‏»: «تو برادر من هستی و میعاد بین من و تو وادی سلام و امنیت است». (كلينى، محمد بن يعقوب، الكافي (ط - الإسلامية) - تهران، چاپ: چهارم، 1407 ق، ج3، ص132، ح4). [4] .  كلينى، محمد بن يعقوب، الكافي (ط - الإسلامية) - تهران، چاپ: چهارم، 1407 ق، ج3، ص243، ح1.: «عَنْ حَبَّةَ الْعُرَنِيِ‏ قَالَ: خَرَجْتُ مَعَ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ (عليه السلام) إِلَى الظَّهْرِ فَوَقَفَ بِوَادِي السَّلَامِ كَأَنَّهُ مُخَاطِبٌ لِأَقْوَامٍ فَقُمْتُ بِقِيَامِهِ حَتَّى أَعْيَيْتُ ثُمَّ جَلَسْتُ حَتَّى مَلِلْتُ ثُمَّ قُمْتُ حَتَّى نَالَنِي مِثْلُ مَا نَالَنِي أَوَّلًا ثُمَّ جَلَسْتُ حَتَّى مَلِلْتُ ثُمَّ قُمْتُ وَ جَمَعْتُ رِدَائِي فَقُلْتُ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ إِنِّي قَدْ أَشْفَقْتُ عَلَيْكَ مِنْ طُولِ الْقِيَامِ فَرَاحَةَ سَاعَةٍ ثُمَّ طَرَحْتُ الرِّدَاءَ لِيَجْلِسَ عَلَيْهِ فَقَالَ لِي يَا حَبَّةُ إِنْ هُوَ إِلَّا مُحَادَثَةُ مُؤْمِنٍ أَوْ مُؤَانَسَتُهُ قَالَ قُلْتُ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ وَ إِنَّهُمْ لَكَذَلِكَ قَالَ نَعَمْ وَ لَوْ كُشِفَ لَكَ لَرَأَيْتَهُمْ حَلَقاً حَلَقاً مُحْتَبِينَ‏ يَتَحَادَثُونَ فَقُلْتُ أَجْسَامٌ أَمْ أَرْوَاحٌ فَقَالَ أَرْوَاحٌ وَ مَا مِنْ مُؤْمِنٍ يَمُوتُ فِي بُقْعَةٍ مِنْ بِقَاعِ الْأَرْضِ إِلَّا قِيلَ لِرُوحِهِ الْحَقِي بِوَادِي السَّلَامِ وَ إِنَّهَا لَبُقْعَةٌ مِنْ جَنَّةِ عَدْنٍ». [5] . همان، ح2.: «... عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عُمَرَ رَفَعَهُ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: قُلْتُ لَهُ إِنَّ أَخِي بِبَغْدَادَ وَ أَخَافُ أَنْ يَمُوتَ بِهَا فَقَالَ مَا تُبَالِي حَيْثُمَا مَاتَ أَمَا إِنَّهُ لَا يَبْقَى مُؤْمِنٌ فِي شَرْقِ الْأَرْضِ وَ غَرْبِهَا إِلَّا حَشَرَ اللَّهُ رُوحَهُ إِلَى وَادِي السَّلَامِ قُلْتُ لَهُ وَ أَيْنَ‏ وَادِي‏ السَّلَامِ‏ قَالَ ظَهْرُ الْكُوفَةِ أَمَا إِنِّي كَأَنِّي بِهِمْ حَلَقٌ حَلَقٌ قُعُودٌ يَتَحَدَّثُونَ». [6] . مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، بحار الأنوار (ط - بيروت) - بيروت، چاپ: دوم، 1403 ق، ، باب: «أحوال‏ البرزخ‏ و القبر و عذابه و سؤاله و سائر ما يتعلق بذلك‏»، ج6، ص268. [7] . مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، ملاذ الأخيار في فهم تهذيب الأخبار - قم، چاپ: اول، 1406 ق، ج3، ص309. [8] . شيخ حر عاملى، محمد بن حسن، الفصول المهمة في أصول الأئمة (تكملة الوسائل) - قم، چاپ: اول، 1418 ق / 1376 ش، ج1، ص329.
ارواح کفار در وادی «برهوت» روایات مختلف دیگری بیانگر حضور ارواح کفار در وادی «برهوت» است. «برهوت» نام چاهی در سرزمين «حَضْرَمَوت» است که در قسمت جنوبی کشور «یمن» واقع است. در روایتی از امام علی (علیه السلام) به نقل از اهل سنت آمده است که آن حضرت این چاه را بدترین چاه زمین توصیف نموده اند، چنانکه فرمودند: «شَرُّ بِئْرٍ فِي الْأَرْضِ بَرَهُوت».[1] «ابن اثیر» پس از نقل این خبر می نویسد: «چاه عمیقی در ناحیه ی حضرموت که امکان رسیدن به ته آن میسر نیست».[2] در منابع شیعه مرحوم «کلینی» در کتاب: «الکافی» در روایتی به نقل از امام علی (علیه السلام) آورده است که آن حضرت فرمودند: «شَرُّ مَاءٍ عَلَى وَجْهِ الْأَرْضِ مَاءُ بَرَهُوتَ وَ هُوَ الَّذِي بِحَضْرَمَوْتَ تَرِدُهُ هَامُ الْكُفَّارِ».[3]«بدترین آب در روی زمین آب ناحیه ی «برهوت» است و «برهوت» نام وادى ای در «حضرموت» است که ارواح كفّار بدانجا وارد می شوند». و در روایت دیگری از امام صادق (علیه السلام) روایت نموده که آن حضرت فرمودند: «إِنَّ مِنْ وَرَاءِ الْيَمَنِ وَادِياً يُقَالُ لَهُ- وَادِي بَرَهُوتَ وَ لَا يُجَاوِزُ ذَلِكَ الْوَادِيَ إِلَّا الْحَيَّاتُ السُّودُ وَ الْبُومُ مِنَ الطُّيُورِ فِي ذَلِكَ الْوَادِي بِئْرٌ يُقَالُ لَهَا بَلَهُوتُ‏ يُغْدَى وَ يُرَاحُ إِلَيْهَا بِأَرْوَاحِ الْمُشْرِكِينَ‏ يُسْقَوْنَ مِنْ مَاءِ الصَّدِيدِ».[4] «در پشت يمن يك وادى است كه به آن «وادى برهوت» گفته مي شود، و در آن وادى سكونت ندارد مگر مارهاى سياه و از پرندگان فقط جغد؛ در آن وادى چاهى است به نام «بَلَهوت» كه هر صبحگاه و شامگاه ارواح مشركين را به آنجا مي برند تا از آبى كه چون فلزّ گداخته گرم و چون چرك مخلوط شده با خون است بياشامند». در اخبار دیگری که «کلینی» و دیگر محدثان شیعه روایت نموده اند سخن از جایگاه برزخی «کفار» است که از جایگاه آنان در برزخ به «برهوت» یاد شده است؛ چنانکه «کلینی» به سند خویش از امام علی (علیه السلام) روایت نموده که آن حضرت فرمودند: «شَرُّ بِئْرٍ فِي النَّارِ بَرَهُوتُ‏ الَّذِي فِيهِ أَرْوَاحُ الْكُفَّارِ».[5] «بدترین چاه در آتش برهوت است. چاهی که ارواح کفار در آن به سر می برند». و مرحوم «صدوق» (متوفی: 381هـ) به سند خویش از امام باقر (علیه السلام) روایت نموده که آن حضرت از امام علی (علیه السلام) روایت نمود که آن حضرت فرمودند: «وَ أَمَّا الْعَيْنُ الَّتِي تَأْوِي إِلَيْهَا أَرْوَاحُ‏ الْمُشْرِكِينَ‏ فَهِيَ‏ عَيْنٌ‏ يُقَالُ لَهَا بَرَهُوتُ وَ أَمَّا الْعَيْنُ الَّتِي تَأْوِي إِلَيْهَا أَرْوَاحُ الْمُؤْمِنِينَ وَ هِيَ عَيْنٌ يُقَالُ لَهَا سَلْمَى‏».[6] «و امّا چشمه‏سارى كه ارواح مؤمنان در (کنار) آن مأوى گزيند چشمه‏اى است كه آن را «سلمى» گويند. و اما آن چشمه‏ كه روانهاى كافران در آن مأوى گزيند چشمه‏اى است كه آن را «برهوت‏» خوانند». در این اخبار سخن از جایگاه آخرتی آنان است. مرحوم علامه طباطبایی (رضوان الله علیه) در تبیین این اخبار می نویسد: «بدان که مشخص نمودن زمین در روایات به عنوان جایگاهی برای بهشت برزخی و جهنم برزخی و آمدن اموات برای زیارت اهل خود و ... بیانگر عدم انقطاع علایق مادی به کمالاتشان است. و در روایات وارد شده است که بهشت برزخی در «وادی السلام» و جهنم برزخی در «وادی برهوت» است و صخره بزرگی که در «بیت المقدس» است محل اجتماع ارواح است و در روایات دیگری وارد شده که ائمه (علیهم السلام) ارواح را در اماکن مختلف مشاهده نموده اند و در کرامات صالحین نیز این امور به شکل غیر قابل شمارش روایت شده است و همه ی اینها امور جائزی اند که از ارتباطی خاص نسبت به شرافت مکان و یا زمان و یا حالی، پرده بر می دارد».[7] مجموع اخبار روایات بیانگر «وادی برهوت» را علاوه بر مرحوم «کلینی»؛ «احمد بن محمد بن خالد برقی» (متوفی: 280هـ)، در کتاب: «المحاسن»؛[8]«محمد بن اشعث» در «الاشعثیات»؛[9]مرحوم شیخ صدوق (متوفی: 380هـ) در کتاب: «الخصال»[10]و «شیخ حر عاملی» (متوفی: 1104هـ) در کتابهای «وسائل الشیعة» و «الفصول المهمة»؛[11]و علامه «مجلسی» (متوفی: 1110هـ) در کتابهای «بحار الانوار» و «ملاذ الاخیار»؛[12]روایت نموده اند.   [1] . ابن اثیر، النهاية في غريب الحديث والأثر، المكتبة العلمية - بيروت، ج1، ص122. [2] . همان.: «بِئْرٌ عَمِيقَةٌ بحضْرموت لَا يُستطاع النُّزُولُ إِلَى قعْرها». [3] . كلينى، محمد بن يعقوب، الكافي (ط - إسلامية)، 8جلد، دار الكتب الإسلامية - ايران - تهران، چاپ: 4، 1407 ه.ق، ج3، ص246، ح4. [4] . كلينى، محمد بن يعقوب، الكافي (ط - إسلامية)، 8جلد، دار الكتب الإسلامية - ايران - تهران، چاپ: 4، 1407 ه.ق، ج8، ص261، ح375. [5] . كلينى، محمد بن يعقوب، الكافي (ط - الإسلامية) - تهران، چاپ: چهارم، 1407 ق، ج3، ص243، ح1.: [6] . ابن بابويه، محمد بن على، الخصال - قم، چاپ: اول، 1362ش، ج2، ص441. [7] . ر.ک: علامه طباطبایی، الرسائل التوحیدیه، مؤسسة النعمان، بیروت، ص225. [8] . برقى، احمد بن محمد بن خالد، المحاسن - قم، چاپ: دوم، 1371 ق، ج2، ص573. [9] . ابن اشعث، محمد بن محمد، الجعفريات (الأشعثيات) - تهران، چاپ: اول، بى تا، ص190. [10] . ابن بابويه، محمد بن على، الخصال - قم، چاپ: اول، 1362ش، ج2، ص441. [11] . شيخ حر عاملى، محمد بن حسن، وسائل الشيعة - قم، چاپ: اول، 1409 ق، ج25، ص260؛ شيخ حر عاملى، محمد بن حسن، الفصول المهمة في أصول الأئمة (تكملة الوسائل) - قم، چاپ: اول، 1418 ق / 1376 ش. [12] . مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، بحار الأنوار (ط - بيروت) - بيروت، چاپ: دوم، 1403 ق، ج6، ص289؛ مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، ملاذ الأخيار في فهم تهذيب الأخبار - قم، چاپ: اول، 1406 ق، ج3، ص309.
صدرا said in ارواح کفار در وادی «برهوت»
ارواح کفار در وادی «برهوت» روایات مختلف دیگری بیانگر حضور ارواح کفار در وادی «برهوت» است. «برهوت» نام چاهی در سرزمين «حَضْرَمَوت» است که در قسمت جنوبی کشور «یمن» واقع است. در روایتی از امام علی (علیه السلام) به نقل از اهل سنت آمده است که آن حضرت این چاه را بدترین چاه زمین توصیف نموده اند، چنانکه فرمودند: «شَرُّ بِئْرٍ فِي الْأَرْضِ بَرَهُوت».[1] «ابن اثیر» پس از نقل این خبر می نویسد: «چاه عمیقی در ناحیه ی حضرموت که امکان رسیدن به ته آن میسر نیست».[2] در منابع شیعه مرحوم «کلینی» در کتاب: «الکافی» در روایتی به نقل از امام علی (علیه السلام) آورده است که آن حضرت فرمودند: «شَرُّ مَاءٍ عَلَى وَجْهِ الْأَرْضِ مَاءُ بَرَهُوتَ وَ هُوَ الَّذِي بِحَضْرَمَوْتَ تَرِدُهُ هَامُ الْكُفَّارِ».[3]«بدترین آب در روی زمین آب ناحیه ی «برهوت» است و «برهوت» نام وادى ای در «حضرموت» است که ارواح كفّار بدانجا وارد می شوند». و در روایت دیگری از امام صادق (علیه السلام) روایت نموده که آن حضرت فرمودند: «إِنَّ مِنْ وَرَاءِ الْيَمَنِ وَادِياً يُقَالُ لَهُ- وَادِي بَرَهُوتَ وَ لَا يُجَاوِزُ ذَلِكَ الْوَادِيَ إِلَّا الْحَيَّاتُ السُّودُ وَ الْبُومُ مِنَ الطُّيُورِ فِي ذَلِكَ الْوَادِي بِئْرٌ يُقَالُ لَهَا بَلَهُوتُ‏ يُغْدَى وَ يُرَاحُ إِلَيْهَا بِأَرْوَاحِ الْمُشْرِكِينَ‏ يُسْقَوْنَ مِنْ مَاءِ الصَّدِيدِ».[4] «در پشت يمن يك وادى است كه به آن «وادى برهوت» گفته مي شود، و در آن وادى سكونت ندارد مگر مارهاى سياه و از پرندگان فقط جغد؛ در آن وادى چاهى است به نام «بَلَهوت» كه هر صبحگاه و شامگاه ارواح مشركين را به آنجا مي برند تا از آبى كه چون فلزّ گداخته گرم و چون چرك مخلوط شده با خون است بياشامند». در اخبار دیگری که «کلینی» و دیگر محدثان شیعه روایت نموده اند سخن از جایگاه برزخی «کفار» است که از جایگاه آنان در برزخ به «برهوت» یاد شده است؛ چنانکه «کلینی» به سند خویش از امام علی (علیه السلام) روایت نموده که آن حضرت فرمودند: «شَرُّ بِئْرٍ فِي النَّارِ بَرَهُوتُ‏ الَّذِي فِيهِ أَرْوَاحُ الْكُفَّارِ».[5] «بدترین چاه در آتش برهوت است. چاهی که ارواح کفار در آن به سر می برند». و مرحوم «صدوق» (متوفی: 381هـ) به سند خویش از امام باقر (علیه السلام) روایت نموده که آن حضرت از امام علی (علیه السلام) روایت نمود که آن حضرت فرمودند: «وَ أَمَّا الْعَيْنُ الَّتِي تَأْوِي إِلَيْهَا أَرْوَاحُ‏ الْمُشْرِكِينَ‏ فَهِيَ‏ عَيْنٌ‏ يُقَالُ لَهَا بَرَهُوتُ وَ أَمَّا الْعَيْنُ الَّتِي تَأْوِي إِلَيْهَا أَرْوَاحُ الْمُؤْمِنِينَ وَ هِيَ عَيْنٌ يُقَالُ لَهَا سَلْمَى‏».[6] «و امّا چشمه‏سارى كه ارواح مؤمنان در (کنار) آن مأوى گزيند چشمه‏اى است كه آن را «سلمى» گويند. و اما آن چشمه‏ كه روانهاى كافران در آن مأوى گزيند چشمه‏اى است كه آن را «برهوت‏» خوانند». در این اخبار سخن از جایگاه آخرتی آنان است. مرحوم علامه طباطبایی (رضوان الله علیه) در تبیین این اخبار می نویسد: «بدان که مشخص نمودن زمین در روایات به عنوان جایگاهی برای بهشت برزخی و جهنم برزخی و آمدن اموات برای زیارت اهل خود و ... بیانگر عدم انقطاع علایق مادی به کمالاتشان است. و در روایات وارد شده است که بهشت برزخی در «وادی السلام» و جهنم برزخی در «وادی برهوت» است و صخره بزرگی که در «بیت المقدس» است محل اجتماع ارواح است و در روایات دیگری وارد شده که ائمه (علیهم السلام) ارواح را در اماکن مختلف مشاهده نموده اند و در کرامات صالحین نیز این امور به شکل غیر قابل شمارش روایت شده است و همه ی اینها امور جائزی اند که از ارتباطی خاص نسبت به شرافت مکان و یا زمان و یا حالی، پرده بر می دارد».[7] مجموع اخبار روایات بیانگر «وادی برهوت» را علاوه بر مرحوم «کلینی»؛ «احمد بن محمد بن خالد برقی» (متوفی: 280هـ)، در کتاب: «المحاسن»؛[8]«محمد بن اشعث» در «الاشعثیات»؛[9]مرحوم شیخ صدوق (متوفی: 380هـ) در کتاب: «الخصال»[10]و «شیخ حر عاملی» (متوفی: 1104هـ) در کتابهای «وسائل الشیعة» و «الفصول المهمة»؛[11]و علامه «مجلسی» (متوفی: 1110هـ) در کتابهای «بحار الانوار» و «ملاذ الاخیار»؛[12]روایت نموده اند.   [1] . ابن اثیر، النهاية في غريب الحديث والأثر، المكتبة العلمية - بيروت، ج1، ص122. [2] . همان.: «بِئْرٌ عَمِيقَةٌ بحضْرموت لَا يُستطاع النُّزُولُ إِلَى قعْرها». [3] . كلينى، محمد بن يعقوب، الكافي (ط - إسلامية)، 8جلد، دار الكتب الإسلامية - ايران - تهران، چاپ: 4، 1407 ه.ق، ج3، ص246، ح4. [4] . كلينى، محمد بن يعقوب، الكافي (ط - إسلامية)، 8جلد، دار الكتب الإسلامية - ايران - تهران، چاپ: 4، 1407 ه.ق، ج8، ص261، ح375. [5] . كلينى، محمد بن يعقوب، الكافي (ط - الإسلامية) - تهران، چاپ: چهارم، 1407 ق، ج3، ص243، ح1.: [6] . ابن بابويه، محمد بن على، الخصال - قم، چاپ: اول، 1362ش، ج2، ص441. [7] . ر.ک: علامه طباطبایی، الرسائل التوحیدیه، مؤسسة النعمان، بیروت، ص225. [8] . برقى، احمد بن محمد بن خالد، المحاسن - قم، چاپ: دوم، 1371 ق، ج2، ص573. [9] . ابن اشعث، محمد بن محمد، الجعفريات (الأشعثيات) - تهران، چاپ: اول، بى تا، ص190. [10] . ابن بابويه، محمد بن على، الخصال - قم، چاپ: اول، 1362ش، ج2، ص441. [11] . شيخ حر عاملى، محمد بن حسن، وسائل الشيعة - قم، چاپ: اول، 1409 ق، ج25، ص260؛ شيخ حر عاملى، محمد بن حسن، الفصول المهمة في أصول الأئمة (تكملة الوسائل) - قم، چاپ: اول، 1418 ق / 1376 ش. [12] . مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، بحار الأنوار (ط - بيروت) - بيروت، چاپ: دوم، 1403 ق، ج6، ص289؛ مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، ملاذ الأخيار في فهم تهذيب الأخبار - قم، چاپ: اول، 1406 ق، ج3، ص309.
سلام علیکم و رحمه الله مگر روح انسان پس از مرگ در برزخ سیر نمی کند؟ پس چگونه در وادی السلام یا برهوت است؟  
آیا پذیرش و عدم پذیرش آنها امری اعتقادی محسوب می شود یا خیر؟زیرا در صورتی که مبحثی اعتقادی باشد می بایست این روایات متواتر باشند.
اعتبار اخبار احاد غیر مقرون به قرائن قطعی در امور اعتقادی شکی نیست که اخبار متواتر و اخبار احادی که همراه قراین قطعی بوده در علم فقه و کلام معتبر و حجت است؛ اما سخن از اعتبار اخبار احاد فاقد قراین قطعی است که آیا چنین اخباری در مباحث اعتقادی معتبر است یا خیر؟  که در این رابطه دو دیدگاه در میان عالمان علم اصول به چشم می خورد.[1] دیدگاه اول که دیدگاه مشهور اصولیون است آن است که در این مباحث خبر واحد از آنجا که مفید علم نبوده و تنها مفید ظن و گمان است اعتبار و حجیتی ندارد. مرحوم «شهید ثانی» در کتاب «المقاصد العلیة» پس از بیان اینکه شناخت تفاصیل و جزئیات عالم برزخ و معاد لازم نیست، می ‏نویسد: «...  اما آنچه که در این مورد از پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) به صورت خبر واحد به ما رسیده است، تصدیق و پذیرش آن مطلقا واجب نیست، حتی اگر سند آن صحیح و بدون اشکال باشد؛ چرا که خبر واحد ظن‏ آور است و علما در جایز بودن عمل به آن در احکام شرعی ظنی اختلاف دارند تا چه رسد به احکام اعتقادی علمی».[2] در مقابل چنین دیدگاهی گروهی از علما خبر واحد را در مباحث اعتقادی نیز معتبر دانسته و این اخبار را  مفید گونه ای از شناخت دانسته و بیان داشته اند که مراد از علم و یقین در معارف دین اعم از علم و یقین منطقی به معنای یقین جازم بوده و بر این اساس این اخبار مفید گونه ای از شناخت قابل توجه نسبت به معارف دین خواهد بود. موفق باشید.   [1] . هر چند خاستگاه چنین پرسش در علم كلام است، اما جايگاه بررسی و ارائه پاسخ به آن علم اصول فقه است. اصوليان در بحث قطع و ظن و به هنگام بحث از ظنون معتبر، در حاشيه مباحث خود به بحث حجّيت اخبار آحاد در مسائل اعتقادي پرداخته ‏اند. البته نتايج حاصل از آن به اين دانش منحصر نمی شود و به حوزه ‏های كلامی، تفسيری و تاريخی نيز سرايت می كند. [2] . عاملى، شهيد ثانى، زين الدين بن على، المقاصد العلية في شرح الرسالة الألفية، در يك جلد، انتشارات دفتر تبليغات اسلامى حوزه علميه قم، قم - ايران، اول، 1420 ه‍ ق، ص44.: «ما علم‌ مجيؤه به تواترا من أحوال المبدأ و المعاد كالتكليف بالعبادات، و السؤال في القبر و عذابه، و المعاد الجسمانيّ، و الحساب، و الصراط، و الميزان، و الجنة و النار. و لا يجب العلم بكيفيّة ذلك و تفاصيله، فإنّه ممّا يخفي على الخواص، و لا قاطع بتعيّنه. و أما ما ورد عنه عليه السّلام من طريق الآحاد فلا يجب التصديق به مطلقا و إن كان طريقه صحيحا؛ لأنّ خبر الواحد ظنّيّ قد اختلف في جواز العمل به في الأحكام الشرعيّة الظنّيّة فكيف الاعتقاديّة العلميّة، و لاستلزامه التكليف بما لا يطاق، و إن كان قد يجب العمل بمدلوله في بعض الموارد، لكن لا على سبيل المعرفة».
سلام علیکم متشکر از پاسخ شما  با این لحاظ در موضوعات ریز اعتقادی نمی توان همچون موضوعات اصلی آن اعتقاد جزمی پیدا نمود.