جمع بندی دلیل گرفتن ریش و تکان دادن دست در هنگام دعای ماه رجب

بسمه تعالی
با سلام و احترام
اصل روایت فوق با سند خود این گونه است:
روى أبو الحسن عليّ بن محمّد البرسي رضي اللّه عنه، قال: أخبرنا الحسين بن أحمد بن شيبان، قال: حدّثنا حمزة بن القاسم العلويّ العباسي، قال: حدّثنا محمّد بن عبد اللّه بن عمران البرقي، عن محمّد بن عليّ الهمداني، قال: أخبرني محمّد بن سنان، عن محمّد السجاد في حديث طويل، قال: قلت لأبي عبد اللّه عليه السلام: جعلت فداك هذا رجب علّمني فيه دعاء ينفعني اللّه به، قال: فقال لي أبو عبد اللّه عليه السلام: اكتب بسم اللّه الرّحمن الرّحيم، و قل في كلّ يوم من رجب صباحاً و مساء و في أعقاب صلواتك في يومك و ليلتك:
يا مَنْ‏ أَرْجُوهُ‏ لِكُلِ‏ خَيْرٍ، وَ آمَنُ سَخَطَهُ عِنْدَ كُلِّ شَرٍّ، يا مَنْ يُعْطِي الْكَثِيرَ بِالْقَلِيلِ، يا مَنْ يُعْطِي مَنْ سَأَلَهُ، يا مَنْ يُعْطِي مَنْ لَمْ يَسْأَلْهُ وَ مَنْ لَمْ يَعْرِفْهُ تَحَنُّناً مِنْهُ وَ رَحْمَةً، أَعْطِنِي بِمَسْأَلَتِي إِيَّاكَ جَمِيعَ‏ خَيْرِ الدُّنْيا وَ جَمِيعَ خَيْرِ الاخِرَةِ، وَ اصْرِفْ عَنِّي بِمَسْأَلَتِي إِيَّاكَ جَمِيعَ شَرِّ الدُّنْيا وَ شَرِّ الاخِرَةِ ، فَإِنَّهُ غَيْرُ مَنْقُوصٍ ما أَعْطَيْتَ، وَ زِدْنِي مِنْ فَضْلِكَ يا كَرِيمُ.
قال: ثمّ مدّ أبو عبد اللّه عليه السلام يده اليسرى فقبض على لحيته و دعا بهذا الدّعاء و هو يلوذ بسبّابته اليمنى، ثمّ قال بعد ذلك:
يا ذَا الْجَلالِ وَ الإِكْرامِ يا ذَا النَّعْماءِ وَ الْجُودِ، يا ذَا الْمَنِّ وَ الطَّوْلِ، حَرِّمْ شَيْبَتِي عَلَى النّارِ.
و في حديث آخر: ثمّ وضع يده على لحيته و لم يرفعها إِلّا و قد امتلأ ظهر كفّه دموعاً. (الإقبال بالأعمال الحسنة (ط - الحديثة) ؛ ج‏3 ؛ ص211)
چند احتمال درباره چرایی عمل امام در فراز آخر دعاء و صحت یا سقم عملکرد امام علیه السلام :
1. دعای مذکور با مضمون آن و تغییراتی در برخی از کلمات در کافی (ط . دارالحدیث) ج 4 ص 559 نقل شده است که قسمت« قال: ثمّ مدّ أبو عبد اللّه عليه السلام يده اليسرى فقبض على لحيته و دعا بهذا الدّعاء و هو يلوذ بسبّابته اليمنى، ثمّ قال بعد ذلك:يا ذَا الْجَلالِ وَ الاكْرامِ يا ذَا النَّعْماءِ وَ الْجُودِ، يا ذَا الْمَنِّ وَ الطَّوْلِ، حَرِّمْ شَيْبَتِي عَلَى النّارِ.» در آن نیامده است.
2. همچنین دعای مذکور با اندک تغییراتی در کتاب بحار الانوار (ط. بیروت) ج 47 ص 36 و ج 92ص 360 ذکر شده است.
3. طبق احتمال دیگری که در ادامه روایت ذکر شده است جمله« ثمّ وضع يده على لحيته و لم يرفعها إِلّا و قد امتلأ ظهر كفّه دموعاً» آمده است که حرکت دادن انگشت سبابه دست راست در آن ذکر نشده است.
4. در صورت پذیرش روایتی که هم گرفتن محاسن با دست چپ و هم تکان دادن انگشت سبابه دست راست آمده است باید گفت وجه این کار دقیقا مشخص نیست لذا صرفا از باب تعبد و تقلید از کار امام می توان آن را انجام داد هر چند انجام آن واجب نیست و در جایی که احتمال تمسخر یا برخی برداشت های ناصحیح یا اتهام تحجر یا تقدس به مومنان و شیعیان وجود دارد می توان آن را ترک کرد و چه بسا بهتر ترک آن باشد چرا که آموزه های دین و ارزش هایی دینی آن قدر دارای استحکام و استواری هست که نیازی به انجام برخی از رفتارها به ویژه در عصر کنونی که دشمنان دین به دنبال بهانه برای دین ستیزی هستند، نیست تا بتوان جلو هر گونه برداشت ناصحیح و احتمال ناصواب را از افراد مغرض یا جاهل گرفت. و مهم اصل دعا است که مضمون آن کاملا مطابق با آموزه های قرانی و روایی است و در روایات دیگر با اندک اختلافی در عبارات آمده است.
5. نکته دیگر این است که انسانها به هنگام مناجات با خدای خود و تضرع در درگاه الهی حرکات متفاوتی انجام می دهند برخی گردن کج نموده و برخی دست ها را بالا می آورند و برخی سر خود را تکان می دهند و برخی تمام سر و بدن خود را تکان می دهند و در حال نشستن به سمت چپ و راست متمایل می شوند برخی دست خود را بر سر می گذارند و برخی دست به محاسن خود می کشند و برخی سر خود را روی دست خود گذاشته و به یک سمت متمایل می شوند و خلاصه حرکات و سکنات متفاوتی انجام می دهند که جز برخی از این حرکات مانند بالا اوردن دست ها به هنگام دعا ، هیچ یک مستند روایی یا قرانی ندارد و هیچ گونه دستوری برای انجام آنها نیامده است جز اینکه انسان می خواهد به یک شکلی حالت تضرع و التجاء به درگاه الهی را نشان دهد که همین تضرع و خشوع و خضوع در درگاه الهی اصل بوده و از انسان خواسته شده است و سایر حواشی فرعیت داشته و اصالتی ندارند و اساسا انسانها مختارند که چگونه این حالت تضرع را نشان دهند. لذا درباره روایت مذکور در دعای شریف ماه رجب نیز شاید بتوان همین مطلب را بیان داشت و حرکت امام را شکلی از تضرع دانست که البته دستوری به انجام آن صادر ننموده اند بلکه در حین خواندن و تعلیم دادن دعا این حرکت را انجام داده اند.
اما پاسخ به دو پرسش مطرح شده در باره این موضوع:
1. آیا می توان به هر حدیثی اعتماد کرد؟
پاسخ:به هر حدیثی نمی توان اعتماد نمود زیرا احتمال جعل چه در سند و چه در متن حدیث وجود دارد لذا روایات به اقسام متعددی در صحت و سقم تقسیم شده اند. لذا نه سند همه چیز است و نه متن بلکه سازگاری یا عدم سازگاری یک مطلب با سایر آموزه های قران و روایی ملاک و معیار قرار می گیرد و این مهم با کدهای فراوانی در بررسی سند و متن مورد ارزیابی قرار می گیرد.
2. احتمال افزودن به روایت و قصد تخریب : همانطور که در نکات فوق اشاره شد احتمالات چند گانه ای در روایت وجود دارد و در برخی از روایات گرفتن ریش یا تکان دادن انگشت سبابه نیامده است. علاوه بر اینکه در صورت صحت نقل این روایت ضرورت و وجوب و دستوری برای انجام آن صادر نشده بلکه صرفا تعبد و تقلید از حرکت امام علیه السلام بوده و وجه خاصی جز ابراز تضرع در درگاه الهی برای ان نمی توان تصور کرد.