جمع بندی سهم عقل و شرع در هدایت

با سلام و عرض ادب و آرزوی سلامتی و تندرستی  در تاپیک سابقی که خدمت شما و سایر عزیزان بودیم، به برخی از نکات اشاره کردیم و در ادامه با ذکر اجمالی آنها، به اصل بحث می پردازیم. 1. مباحث نبوت را به دو دسته نبوت عامه و نبوت خاصه تقسیم می کنند. 2. مباحث نبوت عامه مباحثی است که به شکل عمومی درباره نبوت مطرح می شود بخلاف مباحث نبوت خاصه که ناظر به پیامبر خاص -مثلا حضرت محمد صلی الله علیه و آله- است. 3. یکی از مباحث نبوت عامه، ضرورت نبوت است؛ یعنی این که برای هدایت بشر لازم است پیامبری از جانب خدای حکیم انتخاب و به سوی مردم فرستاده شود. 4. اعتقاد به ضرورت نبوت غیر از  اعتقاد به وقوع نبوت است. هیچ ایرادی ندارد کسی نتواند به ضرورت نبوت معتقد باشد اما به وقوعش معتقد باشد. 5. همچنین اعتقاد به ضرورت نبوت غیر از فوائد نبوت است. چه بسا کسی معتقد باشد که نبوت فوائد زیادی دارد و وقوع هم یافته، اما نمی شود ضرورتش را اثبات کرد. 6. ادله ضرورت نبوت از یکسوی، ناظر به نیازهای هدایتی آدمی است که مداخله خدا از طریق ارسال نبی، آنها را سریعتر و بهتر برآورده می سازد؛ و از سوی دیگر، ناظر به حکمت خدا است بدین بیان که اگر خدا حکیم است که هست، برای تامین این نیازها مداخله می کند.  7. نیازهای مذکور گاهی از سنخ آموزشی هستند و گاهی از سنخ پرورشی و  گاهی از سنخ اجرایی و ...  

8. نیازهای آموزشی را می توان به چند دسته تقسیم کرد:   8/1. برخی از امور خارج از حوزه عقل و خرد آدمی است؛ یعنی عقل آدمی عادتا به خودی خود به این امور دسترسی ندارد.  مثلا این که اعمال و رفتار و نیات ما، دارای ظاهر و باطن است و باطن عمل از بین نمی رود و باقی می ماند و در آخرت به شکل کامل برایمان آشکار می شود و بواسطه همین آثار، به لذت یا عذاب اخروی مبتلا می شویم.  8/2. برخی از امور خارج از حوزه عقل و خرد آدمی است اما چه بسا آدمی از آنها غافل باشد و جهت ذهنی او به این امور معطوف نشود؛ مثلا این که خدایی با فلان اوصاف وجود دارد؛ خدایی که می توان آن را شناخت و توصیف کرد بی آن که به تشبیه فرو افتیم، از اموری است که عقلا قابل اثبات است اما چه بسا هدایت انبیاء و معلمان سبب توجه به این امر شود و عقل را به شکل درست هدایت نماید. ادبیات تشبیهی-تنزیهی دین، هم ما را از تعطیل کردن عقل در حوزه خداباوری نجات می دهد و هم ما را از تشبیهی شدن در این حوزه رهایی می بخشد. روشن است که اعتقاد به خدا به شکل صحیح، تاثیر بسزائی در سبک زندگی آدمی دارد. 8/3. برخی از امور در حوزه عقل و خرد آدمی است اما چه بسا اگر مورد تاکید و تایید قرار نگیرد، بواسطه شبهات فکری و یا شرایط محیطی، مورد تردید و بی اعتنایی قرار بگیرد. مثلا خوبی دستگیری از فقیران و مستمندان را عقل می فهمد اما چه بسا به این شبهه مبتلا شود که شاید این اصل عقلی نیست و برساخته فقرا برای مهار ثروتمندان است که در طول تاریخ شهرت یافته است ؛ چنانکه نیچه چنین تعبیری از اخلاق داشت و توانست اخلاق سنتی را زیرسوال ببرد. تردید افکندن در اخلاق سبب شد که مدتی بعد، کسانی همچون هیتلر و طرفدارانش با الهام گیری از آثار نیچه، چنان جنگهای ویرانگری را رقم بزنند که خود نیچه نیز پیش بینی کرده بود. همچنین می توان به اختیار انسان مثال زد. انسان وجدانا خودش را مختار می یابد. اما چه بسا بواسطه شبهاتی به دام جبرگرایی فرو افتد. انبیاء با تاکید بر عنصر اختیار، انسان را از این انحراف رهایی می بخشند. جامعه ای را در نظر بگیرید که جبرگرا باشد. چنین جامعه ای به ظلم و ستم تن می دهد و از اقدام عملی علیه ظالم پرهیز می کند. 8/4. برخی از امور نیز در حوزه عقل و خرد آدمی است و شبهه ای هم در آن نیست؛ اما با این حال، برنامه ریزی جامع در این حوزه زمانبر است و به همین جهت دین ورود می کند و در این زمینه برنامه ریزی می کند؛ نه به این شکل که عقل را تعطیل کند بلکه با ترسیم نقشه راه، مسیر را برای ادامه کار هموار می سازد. برای مثال می توان به عدالت اشاره کرد که در اکثر جوامع مورد قبول است و کمتر کسی به آن تردید دارد اما با این حال، برنامه نویسی در این زمینه همچنان دارای آسیبهای جدی است. دین با ترسیم نقشه راه و برنامه ریزی مقدماتی به انسان می آموزد چگونه این اصل را اجرایی بسازد. مثلا با تعبیه خمس و زکات و صدقه و فدیه و ... مانع از انباشت ثروت در یک طبقه اجتماعی می شود و شکاف طبقاتی را پر می کند. 

9. نیازهای پرورشی آدمی نیز بدین شرح است: 9/1. انبیاء و اولیای الهی، یکی از منابع مهم خودشناسی هستند بدین بیان که از طریق گفتار و رفتار آنها می توانیم به شناخت درستی از استعدادهای درونی و یا موانع پرورش آنها دست یابیم. آدمی به خودی خود قادر نیست به درک درستی از معارف مربوط به خودشناسی دست یابد. اگر هم قادر باشد، ممکن است با تاخیر و یا سوءتعبیر به این شناخت برسد. دین در خودشناسی، نقش مکمل و سرعت بخش دارد و از این جهت در پرورش استعدادهای درونی و نهفته انسانی نقش بسزائی ایفاء می کند. 9/2. دین با ترسیم جایگاه انسان در جهان، رابطه انسان با انسان، رابطه انسان با خانواده و والدین، رابطه انسان با جامعه، رابطه انسان با طبیعت و ... را به شکل صحیحی توضیح می دهد. در دین، فرد بریده شده از جامعه نیست و دیگری نقش مهمی در سعادت آدمی دارد. گاهی کمک به دیگری سبب سعادت من می شود و گاهی بی توجهی به دیگری، سبب هلاکت من می شود. فرد از منظر دینی، نه با جامعه قهر است و نه در آن غرق می شود. فرد با جامعه است اما قرار نیست لزوما همرنگ جامعه باشد. چه بسا عقل انسان به این مهم دست بیابد اما دستیابی به این تصویر متعادل از رابطه فرد و جامعه، دستخوش اختلاف نظر و بدفهمی است. دین به عقل کمک می کند تا با مشاهده نظرات مختلف، پریشان نشود و راه صحیح زندگی را گُم نکند. 9/3. آدمی نوعا یا اکثرا نیازمند الگو و اسوه است. دین به آدمی الگوی صحیح را معرفی می کند. معرفی انبیا و اولیای الهی و یا شخصیت های قرآنی و تاریخی، نمونه بارز الگوی عملی است. حتما مستحضرید بخش عظیمی از انسانها از بازیگران و بازیکنان و هنرمندان و ... تبعیت می کنند و نوع پوشش و سخن گفتن و حتی فکر کردن را از آنها می آموزند. مثلا کسی که خوب آواز می خواند، در امور مختلفی برای جوانان الگو می شود: در پوشش و آرایش و نحوه فکر کردن یا سخن گفتن و ... در حالی که او فقط صدای خوبی دارد اما معلوم نیست زندگی خصوصی موفقی داشته باشد! با این حال، بسیاری از انسانها از این اشخاص الگو می گیرند. دین با معرفی الگوی موفق، این نیاز پرورشی را برآورده می سازد. 9/4. دین موانع پرورش و تعالی را نیز بازگو می کند و به آدمی یاد می دهد چگونه بر این موانع و آفات غلبه کند. مثلا دین لذائذ جنسی را محکوم و مطرود نمی سازد بلکه آن را در چارچوب صحیح پرروش می دهد و تامین می کند. دین نه مخالف لذت جنسی است و نه موافق شهوترانی بلکه از تعادل در این حوزه دفاع می کند و برای تامین لذت نیز راهکارهایی را تعبیه می کند. یا نگرش دین به دنیا نقش مهمی در سبک زندگی آدمی دارد. دین نه ترک دنیا را تایید می کند و نه دنیاگرایی و ثروت اندوزی را تشویق می کند بلکه نشان می دهد چگونه باید از لذایذ دنیوی بهره برد تا این بهره وری مانعی برای پرورش دادن سایر ابعاد معنوی آدمی نشود. گاهی افراط در لذتهای جنسی سبب غفلت از پرورش استعدادهای علمی و معنوی انسان می شود. دین کسب علم و معنویت و تامین معاش و برآوردن نیازهای جنسی و ... را در نقطه تعادل پیگیری می کند تا تامین یکی از آنها سبب سرکوب کردن سایر استعدادهای آدمی نشود.

سلام و عرض ادب خدمت دوستان عزیز شاید لازم باشد توضیحات بیشتری درباره دیدگاهی که در پستهای سابق بیان کردم، ارائه بدهم. از این جهت، نکاتی را تقدیم می کنم که برخی جدید و برخی تکراری اما با صورتبندی و شکل و شمایل جدید است:

نکته اول: وقتی از منظر پدیدارشناسانه به دین و  انبیای موجود در ادیان ابراهیمی می نگریم و دعاوی آنها را مورد مطالعه و تامل قرار می دهیم -فارغ از این که واقعا نبی الهی باشند یا نباشند- متوجه می شویم آنها برای دین و نبوت، کارکردهایی قائل بودند که نیازهای آدمی  بواسطه آن کارکردها تامین می شود. مثلا نیاز به شناخت امور خردگریزی که واقعی است و آگاهی از آنها تاثیر بسزائی در زندگی دنیوی و اعمال و افکار و نیات ما دارد، اما با این حال، عقل و خرد آدمی به این امور دسترسی ندارد و نمی تواند جزئیات آن را به خودی خود، کشف کند. یا نیاز به اموری که عقل و خرد آدمی قادر به کشف آن است اما با این حال، برای کشف آن، باید عقل را پرورش داد و هدایت کرد؛ شبیه به حل مساله ریاضی که عقل آدمی قادر به حل آن است اما با این حال، اکثر مردم بواسطه یادگیری در مدارس و تمرین کردن با استاد ریاضی، قادر می شوند مسائل ریاضی را حل کنند.  گاهی هم عقل قادر به کشف است و نیازی به یادگیری و پرورش هم ندارد اما با این حال، بواسطه اختلافات فکری و موانع موجود در جامعه، چه بسا از این اصل عقلی منحرف شود. دین برای تایید و تاکید بر درستی این عقل، نقش بسزائی ایفاء می کند. مثلا تردید در حجیت عقل یا تردید در واقعیت و نفی سفسطه و یا قبول رابطه علّی در جهان و یا قبول اختیار و ... که بدیهی هستند اما با این حال،گاهی بواسطه شبهات و موانعی، در آنها تردید می شود. دین از این جهت نیز نقش بسزائی ایفاء می کند و با تایید و و تاکید بر این اصول، آنها را حمایت می کند.  ... بنابراین، نقش دین هم تعلیمی است و هم هدایتی و هم حمایتی و هم پرورشی و ...  یعنی حتی در همان حوزه ای که عقل می تواند مستقلا نیازهای ما را تامین کند، دین از جهت هدایت و حمایت و پرورش عقل، نقش بسزائی ایفاء می کند. 

نکته دوم:  نقش دین به شکلی نیست که اگر دینی ارسال نشود و یا ارسال شود و به دست همه مردم نرسد، مردم در ضلالت و گمراهی و شقاوت محض باشند؛ چرا که مردم با استفاده از منابع دیگری که در اختیار دارند و همچنین مستند به این اصل که خداوند از هر کسی متناسب با وُسعش انتظار دارد، می توانند به هدایت و سعادت برسند. بلکه حتی اگر دین هم ارسال شود اما مردم از منابع عمومی دیگری که خداوند در اختیارشان قرار داده (عقل و وجدان و ...) استفاده نکنند، باز هم به گمراهی می افتند (چنانکه گروه هایی از مسلمانان به گمراهی افتاده و مثلا به جبرگرایی و ظلم پذیری و ... مبتلا شدند). بنابراین، هدایت و سعادت در صورتی تحقق می یابد که هر کسی از امکانات درونی و بیرونی خودش به بهترین شکل استفاده کند و خداوند وعده داده که هر کسی در این زمینه به خوبی تلاش کند، خداوند هدایت بیشتری نصیبش می کند(«وَ الَّذينَ جاهَدُوا فينا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنا»(عنکبوت: 69)) و از تقصیرات آدمی می گذرد («يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا إِنْ تَتَّقُوا اللَّهَ يَجْعَلْ لَكُمْ فُرْقاناً وَ يُكَفِّرْ عَنْكُمْ سَيِّئاتِكُمْ وَ يَغْفِرْ لَكُمْ وَ اللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظيمِ»(انفال: 29)) چه برسد به قصورات(«لا يُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْساً إِلاَّ وُسْعَها»(بقره: 286)). کوتاه سخن این که اراده خداوند معطوف به هدایت است و از طُرُق مختلف ابزار هدایت را در اختیار ما قرار داده: عقل و وجدان و الهامات و ... با این حال، در صورت وجود شرایط، نبی را نیز به عنوان نیروی امدادی به سوی بشر می فرستد تا هم نقش تعلیمی داشته باشد و هم نقش هدایتی و حمایتی و پرورشی. ارسال نبی، لطف است و مومن چشم انتظار این لطف است. اما نباید چنین تلقی کرد که اگر نبی آمد پس هدایت و سعادت محقق می شود؛ چنانکه مستحضرید استفاده از امکانات عمومی هدایت (عقل و وجدان و ...) در تفسیر صحیح از دین و تبعیت از اولیای الهی نقش بسزائی دارد و چه بسا وحی ارسال شود اما انسانها بواسطه آلودگی درونی و تعصب و خودخواهی و عدم استفاده از عقل و اخلاق، به هدایت و سعادت نرسند حتی اگر به ظاهر مسلمان و دیندار باشند(کافی است به نیروهای داعشی و یا یهودیان صهیونیست بنگریم).

نکته سوم: حالا که آدمی اینقدر به نبوت نیازمند است و  دین و نبوت نیز کارکردهای مذکور را دارند، آیا بر خدا لازم است پیامبری برگزیند و به سوی مردم بفرستد؟ در تاپیک سابق نکاتی در این زمینه تقدیم شد. عرض شد: به باور برخی از متفکران مسلمان می توان گفت عقل آدمی ضرورت نبوت را می فهمد چرا که عقل آدمی با نظر کردن به نیازهای انسان از یکسوی، و حکمت خدا از سوی دیگر، به این نتیجه می رسد که حتما خداوند این نیاز را برآورده می سازد و اراده معطوف به هدایت را در قالب ارسال نبی، تکمیل می نماید.  اما نظر دیگری نیز در این زمینه تقدیم شد مبنی بر این که حتی اگر با استدلال اخیر موافق نباشیم، می توانیم با این استدلال جدید موافق باشیم که آدمی با نظر کردن به نیازهای خودش از یکسوی و حکمت خدا از سوی دیگر، چشم انتظار مداخله خدا است اما شاید عقل آدمی بواسطه جهل و محدودیتش، نتواند حکم کند که بهترین راه برای تکمیل عقل و هدایت، ارسال نبی است و یا نتواند بفهمد که آیا برای این کار مانعی هست یا نه؛ اما با این حال، این چشم انتظاری را نمی توان نفی کرد و نادیده گرفت. شبیه به حالتی که هنگام دعا داریم. وقتی مشکلی برایمان پیش می آید و مضطر می شویم، دعا می کنیم و چشم انتظار مداخله خدا هستیم اما با این حال، مطمئن نیستیم که خدا مداخله کند چرا که می دانیم عقل و خرد ما محدود است و چه بسا خدای حکیم و خیرخواه بهتر از ما بداند چه زمانی و به چه شکلی ورود کند. اما به هر حال، چشم انتظار مداخله خدا هستیم و دعا می کنیم. در مورد نبوت نیز همین حالت وجود دارد. عقل ما محدودیت و حیران خویش ملتفت می شود و به همین جهت، چشم انتظار مداخله خدا است و وقتی با معجزه انبیاء روبرور می شود، از سکوت خدا در تکذیب این پیامبر، تاییدش را می فهمد و متوجه می شود که خداوند از طریق این نبی مداخله کرده است.

با سلام و تشکر از لطف شما بله حق با جنابعالی است. این بحث در مورد دلالت معجزه بر صدق مدعی نبوت است و چون غیر از موضوع تاپیک بود، به اختصار به آن اشاره کردم. همانطور که در تاپیک سابق نیز اجمالا عرض شد: در بحث ادله ضرورت نبوت که در تاپیک حاضر مورد بررسی قرار گرفت، تاکید اصلی بر نیازهای انسان در هدایت، و نقص ابزارهای هدایتی فعلی برای نوع بشر، و لزوم مداخله خدای حکیم برای تکمیل ابزارهای هدایتی است.  اما در بحث دلالت معجزه، بحث در مورد وقوع نبوت است و این که بر خدا لازم است برای جلوگیری از انحراف مردم در پی معجزه، مداخله کند چون معجزه عمدتا حیرت عقل را در پی دارد و مردم را به تبعیت وا می دارد. از این رو، اگر مدعی نبوت دروغین است بر خدا لازم است این مانع را برطرف کند و او را تکذیب نماید. حال که چنین نمی کند، می فهمیم که خداوند این مدعی را تایید کرده است نه تکذیب. پس از سکوت خدای حکیم، در جایی که از حکیم سکوت روا نیست،  رضایت او را می فهمیم. بحث دلالت معجزه اگرچه از جهات زیادی، مشابه ادله ضرورت نبوت است، اما غیر از آن است و نقد و بررسی و تکمیل آن، نیازمند تاپیک دیگر است.

به همین جهت در ادامه همان متن خدمت شما عرض شد:

بر خدا لازم است برای جلوگیری از انحراف مردم در پی معجزه، مداخله کند چون معجزه عمدتا حیرت عقل را در پی دارد و مردم را به تبعیت وا می دارد. 

در واقع، زمانی مداخله لازم است که برای نوع انسانها (مردم) ابزارهای هدایتی عمومی(عقل و وجدان و ...) کافی نباشد و بواسطه معجزه(با همان شروطی که دارد و حقیقتا حیرت انگیز است)، عقل به حیرت بیفتد و مردم به دنبال شخص مدعی بروند.(فریبکاری شیطان فاقد معجزه و چنین مولفه هایی است)  در تاپیک سابق عرض شد که چه بسا کسی اشکال کند که «من با دیدن معجزه حیرت نمیکنم و همچنان احتمالهای دیگر را پیش می کشم و از شخص مدعی پیروی نمیکنم». عرض شد: «بحث ما درباره عموم مردم است. منظور ما از عموم نیز لزوما افراد بی سواد نیست بلکه حتی می تواند شامل فیلسوفان نیز بشود. عقل عموم مردم نوعا با دیدن معجزه احتمال خلاف را نادیده می گیرند و همان تفسیری را بر می گزینند که شخص دارای معجزه ابراز می کند.»  البته شاید این بحث نیازمند تدقیق بیشتر و پستهای رفت و برگشتی باشد که فعلا در این مجال نمی گنجد. پیشنهاد میکنم اگر متمایل هستید، در تاپیک بعدی پیگیر این مساله (دلالت معجزه) باشیم و بحث ادله ضرورت نبوت را جمع بندی کنیم.

جمع بندی پرسش: یکی از فرضها و مقدمات مهم در بحث اثبات ضرورت نبوت، این است که مجموعه عقل و علم برای هدایت انسان کافی نیستند و بنابراین ضروری است که خدا برای تکمیل هدایت، حداقل یک مذهب وحیانی را در اختیار بشر قرار دهد. طبق این فرض، مجموعه عقل و علم برای هدایت انسان ناکافی اند اما مجموعه عقل و علم و مذهب برای هدایت انسان کافی است. چگونه می‌توان به شیوه عقلی و بدون رجوع به منابع درون دینی این مطلب را اثبات نمود؟ پاسخ: برای پاسخ به پرسش حاضر توجه شما را به این نکات جلب می کنیم: نکته اول: مقدمتا باید به این مطالب اشاره داشت که: مباحث نبوت را به دو دسته نبوت عامه و نبوت خاصه تقسیم می کنند. مباحث نبوت عامه مباحثی است که به شکل عمومی درباره نبوت مطرح می شود بخلاف مباحث نبوت خاصه که ناظر به پیامبر خاص -مثلا حضرت محمد (صلی الله علیه و آله)- است. یکی از مباحث نبوت عامه، ضرورت نبوت است؛ یعنی این که برای هدایت بشر لازم است پیامبری از جانب خدای حکیم انتخاب و به سوی مردم فرستاده شود. اعتقاد به ضرورت نبوت غیر از  اعتقاد به وقوع نبوت است. هیچ ایرادی ندارد کسی نتواند به ضرورت نبوت معتقد باشد اما به وقوعش معتقد باشد. همچنین اعتقاد به ضرورت نبوت غیر از فوائد نبوت است. چه بسا کسی معتقد باشد که نبوت فوائد زیادی دارد و وقوع هم یافته، اما نمی شود ضرورتش را اثبات کرد. ادله ضرورت نبوت از یکسوی، ناظر به نیازهای هدایتی آدمی است که مداخله خدا از طریق ارسال نبی، آنها را سریعتر و بهتر برآورده می سازد؛ و از سوی دیگر، ناظر به حکمت خدا است بدین بیان که اگر خدا حکیم است که هست، برای تامین این نیازها مداخله می کند.  نکته دوم: نیازهای مذکور گاهی از سنخ آموزشی هستند و گاهی از سنخ پرورشی. نیازهای آموزشی را می توان به چند دسته تقسیم کرد:   برخی از امور خارج از حوزه عقل و خرد آدمی است؛ یعنی عقل آدمی عادتا به خودی خود به این امور دسترسی ندارد.  مثلا این که اعمال و رفتار و نیات ما، دارای ظاهر و باطن است و باطن عمل از بین نمی رود و باقی می ماند و در آخرت به شکل کامل برایمان آشکار می شود و بواسطه همین آثار، به لذت یا عذاب اخروی مبتلا می شویم.  برخی از امور خارج از حوزه عقل و خرد آدمی نیست اما چه بسا آدمی از آنها غافل باشد و جهت ذهنی او به این امور معطوف نشود؛ مثلا این که خدایی با فلان اوصاف وجود دارد؛ خدایی که می توان آن را شناخت و توصیف کرد بی آن که به تشبیه فرو افتیم، از اموری است که عقلا قابل اثبات است اما چه بسا هدایت انبیاء و معلمان سبب توجه به این امر شود و عقل را به شکل درست هدایت نماید. ادبیات تشبیهی-تنزیهی دین، هم ما را از تعطیل کردن عقل در حوزه خداباوری نجات می دهد و هم ما را از تشبیهی شدن در این حوزه رهایی می بخشد. روشن است که اعتقاد به خدا به شکل صحیح، تاثیر بسزائی در سبک زندگی آدمی دارد. برخی از امور در حوزه عقل و خرد آدمی است اما چه بسا اگر مورد تاکید و تایید قرار نگیرد، بواسطه شبهات فکری و یا شرایط محیطی، مورد تردید و بی اعتنایی قرار بگیرد. مثلا خوبی دستگیری از فقیران و مستمندان را عقل می فهمد اما چه بسا به این شبهه مبتلا شود که شاید این اصل عقلی نیست و ساخته فقرا برای مهار ثروتمندان است که در طول تاریخ شهرت یافته است؛ چنانکه «نیچه» چنین تعبیری از اخلاق داشت و توانست اخلاق سنتی را زیرسوال ببرد. تردید افکندن در اخلاق سبب شد که مدتی بعد، کسانی همچون «هیتلر» و طرفدارانش با الهام گیری از آثار «نیچه»، چنان جنگهای ویرانگری را رقم بزنند که خود «نیچه» نیز پیش بینی کرده بود. همچنین می توان به اختیار انسان مثال زد. انسان وجدانا خودش را مختار می یابد. اما چه بسا بواسطه شبهاتی به دام جبرگرایی فرو افتد. انبیاء با تاکید بر عنصر اختیار، انسان را از این انحراف رهایی می بخشند. جامعه ای را در نظر بگیرید که جبرگرا باشد. چنین جامعه ای به ظلم و ستم تن می دهد و از اقدام عملی علیه ظالم پرهیز می کند. برخی از امور نیز در حوزه عقل و خرد آدمی است و شبهه ای هم در آن نیست؛ اما با این حال، برنامه ریزی جامع در این حوزه زمانبر است و به همین جهت دین ورود می کند و در این زمینه برنامه ریزی می کند؛ نه به این شکل که عقل را تعطیل کند بلکه با ترسیم نقشه راه، مسیر را برای ادامه کار هموار می سازد. برای مثال می توان به عدالت اشاره کرد که در اکثر جوامع مورد قبول است و کمتر کسی به آن تردید دارد اما با این حال، برنامه نویسی در این زمینه همچنان دارای آسیبهای جدی است. دین با ترسیم نقشه راه و برنامه ریزی مقدماتی به انسان می آموزد چگونه این اصل را اجرایی بسازد. مثلا با تعبیه خمس و زکات و صدقه و فدیه و ... مانع از انباشت ثروت در یک طبقه اجتماعی می شود و شکاف طبقاتی را پر می کند.  نکته سوم:   نیازهای پرورشی آدمی نیز بدین شرح است: انبیاء و اولیای الهی، یکی از منابع مهم خودشناسی هستند بدین بیان که از طریق گفتار و رفتار آنها می توانیم به شناخت درستی از استعدادهای درونی و یا موانع پرورش آنها دست یابیم. آدمی به خودی خود قادر نیست به درک درستی از معارف مربوط به خودشناسی دست یابد. اگر هم قادر باشد، ممکن است با تاخیر و یا سوءتعبیر به این شناخت برسد. دین در خودشناسی، نقش مکمل و سرعت بخش دارد و از این جهت در پرورش استعدادهای درونی و نهفته انسانی نقش بسزائی ایفاء می کند. دین با ترسیم جایگاه انسان در جهان، رابطه انسان با انسان، رابطه انسان با خانواده و والدین، رابطه انسان با جامعه، رابطه انسان با طبیعت و ... را به شکل صحیحی توضیح می دهد. در دین، فرد بریده شده از جامعه نیست و دیگری نقش مهمی در سعادت آدمی دارد. گاهی کمک به دیگری سبب سعادت من می شود و گاهی بی توجهی به دیگری، سبب هلاکت من می شود. فرد از منظر دینی، نه با جامعه قهر است و نه در آن غرق می شود. فرد با جامعه است اما قرار نیست لزوما همرنگ جامعه باشد. چه بسا عقل انسان به این مهم دست بیابد اما دستیابی به این تصویر متعادل از رابطه فرد و جامعه، دستخوش اختلاف نظر و بدفهمی است. دین به عقل کمک می کند تا با مشاهده نظرات مختلف، پریشان نشود و راه صحیح زندگی را گُم نکند. آدمی نوعا یا اکثرا نیازمند الگو و اسوه است. دین به آدمی الگوی صحیح را معرفی می کند. معرفی انبیا و اولیای الهی و یا شخصیت های قرآنی و تاریخی، نمونه بارز الگوی عملی است. حتما مستحضرید بخش عظیمی از انسانها از بازیگران و بازیکنان و هنرمندان و ... تبعیت می کنند و نوع پوشش و سخن گفتن و حتی فکر کردن را از آنها می آموزند. مثلا کسی که خوب آواز می خواند، در امور مختلفی برای جوانان الگو می شود: در پوشش و آرایش و نحوه فکر کردن یا سخن گفتن و ... در حالی که او فقط صدای خوبی دارد اما معلوم نیست زندگی خصوصی موفقی داشته باشد! با این حال، بسیاری از انسانها از این اشخاص الگو می گیرند. دین با معرفی الگوی موفق، این نیاز پرورشی را برآورده می سازد. دین موانع پرورش و تعالی را نیز بازگو می کند و به آدمی یاد می دهد چگونه بر این موانع و آفات غلبه کند. مثلا دین لذائذ جنسی را محکوم و مطرود نمی سازد بلکه آن را در چارچوب صحیح پرروش می دهد و تامین می کند. دین نه مخالف لذت جنسی است و نه موافق شهوترانی بلکه از تعادل در این حوزه دفاع می کند و برای تامین لذت نیز راهکارهایی را تعبیه می کند. یا نگرش دین به دنیا نقش مهمی در سبک زندگی آدمی دارد. دین نه ترک دنیا را تایید می کند و نه دنیاگرایی و ثروت اندوزی را تشویق می کند بلکه نشان می دهد چگونه باید از لذایذ دنیوی بهره برد تا این بهره وری مانعی برای پرورش دادن سایر ابعاد معنوی آدمی نشود. گاهی افراط در لذتهای جنسی سبب غفلت از پرورش استعدادهای علمی و معنوی انسان می شود. دین کسب علم و معنویت و تامین معاش و برآوردن نیازهای جنسی و ... را در نقطه تعادل پیگیری می کند تا تامین یکی از آنها سبب سرکوب کردن سایر استعدادهای آدمی نشود. نکته چهارم: حالا که آدمی اینقدر به دین و نبی نیازمند است و  دین و نبی نیز کارکردهای مذکور را دارند، آیا بر خدا لازم است پیامبری برگزیند و به سوی مردم بفرستد؟ به باور برخی از متفکران مسلمان می توان گفت عقل آدمی ضرورت نبوت را می فهمد چرا که عقل آدمی با نظر کردن به نیازهای انسان از یکسوی، و حکمت خدا از سوی دیگر، به این نتیجه می رسد که حتما خداوند این نیاز را برآورده می سازد و اراده معطوف به هدایت را در قالب ارسال نبی، تکمیل می نماید.  اما حتی اگر با استدلال اخیر موافق نباشیم، می توانیم با این استدلال جدید موافق باشیم که آدمی با نظر کردن به نیازهای خودش از یکسوی و حکمت خدا از سوی دیگر، چشم انتظار مداخله خدا است اما شاید عقل آدمی بواسطه جهل و محدودیتش، نتواند حکم کند که بهترین راه برای تکمیل عقل و هدایت، ارسال نبی است و یا نتواند بفهمد که آیا برای این کار مانعی هست یا نه؛ اما با این حال، این چشم انتظاری را نمی توان نفی کرد و نادیده گرفت. شبیه به حالتی که هنگام دعا داریم. وقتی مشکلی برایمان پیش می آید و مضطر می شویم، دعا می کنیم و چشم انتظار مداخله خدا هستیم اما با این حال، مطمئن نیستیم که خدا مداخله کند چرا که می دانیم عقل و خرد ما محدود است و چه بسا خدای حکیم و خیرخواه بهتر از ما بداند چه زمانی و به چه شکلی ورود کند. اما به هر حال، چشم انتظار مداخله خدا هستیم و دعا می کنیم. در مورد نبوت نیز همین حالت وجود دارد. عقل با محدودیت و حیران خویش ملتفت می شود و به همین جهت، چشم انتظار مداخله خدا است و وقتی با معجزه انبیاء روبرور می شود، از سکوت خدا در تکذیب این پیامبر، تاییدش را می فهمد و متوجه می شود که خداوند از طریق این نبی مداخله کرده است. نکته پنجم: بعد از ذکر کارکردهای دین، باید به این نکته نیز اشاره داشت که نقش دین به شکلی نیست که اگر دینی ارسال نشود و یا ارسال شود و به دست همه مردم نرسد، مردم در ضلالت و گمراهی و شقاوت محض باشند؛ چرا که مردم با استفاده از منابع دیگری که در اختیار دارند و همچنین مستند به این اصل که خداوند از هر کسی متناسب با وُسعش انتظار دارد، می توانند به هدایت و سعادت برسند. بلکه حتی اگر دین هم ارسال شود اما مردم از منابع عمومی دیگری که خداوند در اختیارشان قرار داده (عقل و وجدان و ...) استفاده نکنند، باز هم به گمراهی می افتند (چنانکه گروه هایی از مسلمانان به گمراهی افتاده و مثلا به جبرگرایی و ظلم پذیری و ... مبتلا شدند). بنابراین، هدایت و سعادت در صورتی تحقق می یابد که هر کسی از امکانات درونی و بیرونی خودش به بهترین شکل استفاده کند و خداوند وعده داده که هر کسی در این زمینه به خوبی تلاش کند، خداوند هدایت بیشتری نصیبش می کند«وَ الَّذينَ جاهَدُوا فينا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنا»(1) و از تقصیرات آدمی می گذرد «يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا إِنْ تَتَّقُوا اللَّهَ يَجْعَلْ لَكُمْ فُرْقاناً وَ يُكَفِّرْ عَنْكُمْ سَيِّئاتِكُمْ وَ يَغْفِرْ لَكُمْ وَ اللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظيمِ»(2) چه برسد به قصورات«لا يُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْساً إِلاَّ وُسْعَها»(3). کوتاه سخن این که اراده خداوند معطوف به هدایت است و از طُرُق مختلف ابزار هدایت را در اختیار ما قرار داده: عقل و وجدان و الهامات و ... با این حال، در صورت وجود شرایط، نبی را نیز به عنوان نیروی امدادی به سوی بشر می فرستد تا هم نقش تعلیمی داشته باشد و هم نقش هدایتی و حمایتی و پرورشی. ارسال نبی، لطف است و مومن چشم انتظار این لطف است. اما نباید چنین تلقی کرد که اگر نبی آمد پس هدایت و سعادت محقق می شود؛ چنانکه مستحضرید استفاده از امکانات عمومی هدایت (عقل و وجدان و ...) در تفسیر صحیح از دین و تبعیت از اولیای الهی نقش بسزائی دارد و چه بسا وحی ارسال شود اما انسانها بواسطه آلودگی درونی و تعصب و خودخواهی و عدم استفاده از عقل و اخلاق، به هدایت و سعادت نرسند حتی اگر به ظاهر مسلمان و دیندار باشند(کافی است به نیروهای داعشی و یا یهودیان صهیونیست بنگریم).   پی نوشت ها: 1. عنکبوت: 69 2. انفال: 29 3. بقره: 286