جمع بندی تطابق اذان عصر و عشا اهل سنت با زمان فضیلت نماز

با سلام و عرض ادب
بر اساس نظر مشهور فقهای شیعه زمان فضیلت و استحباب نمازهای «عصر» و «عشاء» مطابق با اول وقت فریضه ی «عصر» و «عشا» از دیدگاه ‌اهل تسنن است؛[1] بر این اساس اذان نمازهای «عصر» و «عشاء» که در «مسجد الحرام» گفته می شود منطبق بر دیدگاه مشهور فقهای شیعه است. آنچه در این میان لازم به توجه است آن است که زمانهای نمازهای یومیه از اموری بوده که مورد تحریف واقع نشده؛ بلکه خلفا و زمامداران برای مشروع نشان دادن حکومت خویش بر این مواقیت مواظبت نشان داده؛ لذا در بیان امام صادق (علیه السلام) آمده است که نماز جمعه را با اذان آنها اقامه کنید؛ زیرا آنان بر اوقات نمازها بیشترین مواظبت را دارند.[2]

توضیح:
دیدگاه مذاهب اسلامی در رابطه با ابتدای وقت ظهر یکسان است؛ یعنی همه ی مذاهب فقهی در اینکه ابتدای وقت ظهر هنگام زوال آفتاب است وحدت نظر داشته؛ اما در اینکه ابتدای وقت «عصر» و «مغرب» و «عشاء» چه زمانی است اختلاف نظر است؛ چنانکه در فقه احناف در ابتدای زمان عصر دو دیدگاه بیان شده است. از دیدگاه صاحبین (ابویوسف و محمد بن حسن شیبانی)[3] ابتدای وقت فریضه ی عصر زمانی است که سایه ی شاخص به اندازه ی خود رسیده باشد؛ اما ازدیدگاه «ابو حنیفه» ابتدای وقت فریضه ی عصر زمانی است که سایه ی شاخص به دو برابر خود رسیده باشد که این قول مورد عمل احناف است.

همچنین با غروب آفتاب و استتار قرص آفتاب در مغرب وقت فریضه ی مغرب داخل شده و در این امر اختلافی نیست؛ اما در فقه شیعه در اینکه غروب چگونه محقق می شود اختلاف نظر است. عده ای از فقیهان استتار شمس در افق را کافی دانسته و عده ای علاوه بر آن از بین رفتن حمره و سرخی در مشرق را نیز لازم دانسته اند که بر اساس قول دوم نمی توان به اذان اهل سنت در اعلان وقت مغرب اعتماد نمود و می بایست تا ذهاب حمره ی مشرقیه صبر نمود.

همچنین در ابتدا و انتهای وقت عشاء در فقه حنفی اختلاف نظر است. در اینکه پایان وقت مغرب از بین رفتن «شفق» در مغرب است اختلاف نظری نیست؛ اما در اینکه ملاک تحقق «شفق» چیست در بین احناف اختلاف نظر است. از دیدگاه صاحبین (دو شاگرد ابوحنیفه) شفق همان سرخی سمت مغرب است که با از بین رفتن آن وقت عشاء آغاز می گردد. (این قول مورد عمل احناف است و مطابق با نظر علمای شیعه است)؛ ولی از دیدگاه «ابو حنیفه» «شفق» به سفیدی بعد از سرخی محقق می گردد و ابتدای وقت عشاء پایان سفیدی مغرب خواهد بود.

با توجه به مطالب فوق می گوئیم:
در اینکه ابتدای فضیلت «نماز عصر»[4] چه زمانی است سه قول در میان فقهای شیعه مطرح است:

1. قول مشهور:
وقت فضیلت نماز ظهر از هنگام زوال[5] تا زمانی است که سایه ی شاخص به اندازه ی شاخص گردد. مثلا اگر طول شاخص یک متر است، هنگامی که سایه ی شاخص (با اضافه ی مقدار سایه ای که به هنگام زوال آفتاب بوده) به یک متر برسد انتهای فضیلت ظهر و ابتدای فضیلت نماز عصر است.[6]

آیت الله مکارم شیرازی در بیان فتوای خویش که بیان فتوای مشهور علمای امامیه است می نویسد: «مستحبّ است پنج نماز را در پنج وقت به جا آورد يعنى هر كدام را در وقت فضيلت خود انجام دهد و تنها فاصله دادن به مقدار نافله يا تعقيبات كافى نيست؛ بلكه معيار همان وقت فضيلت است. وقت فضيلت نماز ظهر تا موقعى است كه سايه شاخص به اندازه ی خود شاخص شود (منظور سايه‌اى است كه از ظهر به بعد پيدا مى‌شود) و وقت فضيلت عصر از موقعى كه سايه ی شاخص به اندازه ی خود آن است تا موقعى كه به اندازه ی دو برابر آن شود و وقت‌ فضيلت نماز مغرب از غروب است تا ناپديد شدن «حُمرۀ مغربيّه» (رنگ سرخى كه بعد از غروب آفتاب در مغرب ظاهر مى‌شود) و وقت فضيلت نماز عشا از موقعى است كه سرخى مزبور ناپديد مى‌شود تا يك سوم از شب و وقت فضيلت نماز صبح از اول طلوع فجر يعنى سپيده ی صبح است تا موقعى كه هوا روشن شود».[7]

2. قول دوم:
از نظر گروهی از متأخرین و معاصرین از فقهای شیعه وقت فضیلت عصر قبل از زمانی است که سایه ی شاخص به اندازه خود می رسد؛ به عبارتی دیگر اگر شاخصی را به هفت قسمت تقسیم نمائیم زمانی که سایه ی شاخص به چهار هفتم برسد ابتدای فضیلت نماز عصر است.

مرحوم امام خمینی (رضوان الله علیه) در بیان فتوای خویش که منطبق بر این دیدگاه است می نویسند: «وقت فضيلت نماز ظهر از اول ظهر است تا وقتى كه سايه ی جديد شاخص به اندازه ی خود شاخص بشود. همانطورى كه پايان وقت فضيلت عصر وقتى است كه سايه ی جديد شاخص دو برابر خودش گردد و بنابر اظهر شروع وقت فضيلت نماز عصر وقتى است كه سايه ی شاخص به چهار قدم يعنى چهار هفتم شاخص برسد. اگر چه بعيد نيست كه ابتدای فضيلت نماز عصر موقعى باشد كه به مقدار خواندن نماز ظهر (از ظهر) گذشته باشد».[8]

3. قول سوم:
از دیدگاه گروهی از فقهاء وقت فضلت عصر پس از اقامه ی نماز ظهر و تعقیبات آن است. بر اساس این دیدگاه استحباب تاخیر نماز عصر تا زمانی که سایه ی شاخص به چهار هفتم و یا به اندازه شاخص شود ثابت نمی باشد.[9]

بر اساس گفتار فوق وقت اذان عصر و عشاء در نزد اهل تسنن[10] مطابق با فتوای مشهور فقهای شیعه در رابطه با وقت فضیلت نماز عصر و عشاء است.

موفق باشید.

---

[/HR][1] . به عبارتی دیگر آنچه در نزد شیعه مستحب دانسته شده در فقه اهل سنت واجب تلقی شده است.

[2] . طوسى، ابو جعفر، محمد بن حسن، تهذيب الأحكام، 10 جلد، ج2، ص284، دار الكتب الإسلامية، تهران - ايران، چهارم، 1407 ه‍ ق. :«سَعْدٌ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَيْنِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ بَشِيرٍ عَنْ ذَرِيحٍ الْمُحَارِبِيِّ قَالَ قَالَ لِي أَبُو عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) صَلِّ الْجُمُعَةَ بِأَذَانِ هَؤُلَاءِ فَإِنَّهُمْ أَشَدُّ شَيْ‌ءٍ مُوَاظَبَةً عَلَى الْوَقْتِ».

[3] . ابو یوسف و شیبانی مهمترین شاگردان ابو حنیفه می باشند.

[4] . از دیدگاه مذهب اهل بیت علیهم السلام وقت ظهر و عصر با زوال آفتاب داخل می گردد با این قید که نماز ظهر مقدم بر نماز عصر است.

[5] . ظهر شرعی که سایه ی شاخص به کمترین اندازه خود می رسد.

[6] . بحرانى، آل عصفور، يوسف بن احمد بن ابراهيم، الحدائق الناضرة في أحكام العترة الطاهرة، 25 جلد، ج6، ص124، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم، قم - ايران، اول، 1405 ه‍ ق.: « و المشهور في كلام المتأخرين أفضلية تأخير العصر الى أول المثل الثاني، قال في الذكرى يمتد وقت الفضيلة للظهر أو الاختيار الى ان يصير الظل الحادث بعد الزوال مماثلا للشاخص في المشهور...»؛

مرحوم آیت الله سید کاظم یزدی در این رابطه می نویسد: «و وقت فضيلة العصر من المثل إلى المثلين على المشهور و لكن لا يبعد أن يكون من الزوال إليهما و وقت فضيلة المغرب من المغرب إلى ذهاب الشفق أي الحمرة المغربية و وقت فضيلة العشاء من ذهاب الشفق إلى ثلث الليل». (يزدى، سيد محمد كاظم طباطبايى، العروة الوثقى (للسيد اليزدي)، 2 جلد، ج1،‌ص518،‌ مؤسسة الأعلمي للمطبوعات، بيروت - لبنان، دوم، 1409 ه‍ ق).

[7] . خمينى، سيد روح اللّٰه موسوى، توضيح المسائل (محشّٰى - امام خمينى)، ج1، ص421، 2 جلد، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم، 1424 هـ ق.

[8] . خمينى، سيد روح اللّٰه موسوى - مترجم: اسلامى، على، تحرير الوسيلة - ترجمه، ج1،‌ص251،‌دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم، 1425 هـ‍ ق.

[9] . مرحوم مجلسی در این رابطه می نویسد: «أول وقت العصر بعد الفراغ من الظهر و نقل عليه الإجماع في المعتبر و المنتهى و يستحب التأخير بمقدار أداء النافلة كما عرفت و هل يستحب التأخير إلى أن يصير الظل أربعة أقدام أو يصير ظل كل شي‌ء مثله فظاهر أكثر الأخبار عدمه كما عرفت و ذهب إليه جماعة من المحققين و ذهب المفيد و ابن الجنيد و جماعة إلى استحباب التأخير إلى أن يخرج فضيلة الظهر و هو المثل أو الأقدام و جزم الشهيد في الذكرى باستحباب التفريق بين الصلاتين و قد عرفت أن التفريق يتحقق بتوسط النافلة بينهما». (اصفهانى، مجلسى دوم، محمد باقر بن محمد تقى، بحار الأنوار، 33 جلد، ج80، ص39، مؤسسة الطبع و النشر، بيروت - لبنان، اول، 1410 ه‍ ق)؛

مرحوم «ملامهدی نراقی» نیز در این رابطه می نویسد: «شكى نيست در اين كه تفريق مستحب است، و ليكن خلاف است در اين كه تفريقى كه مستحب است به چه قدر حاصل مى‌شود و زياده از آن، تأخير مستحب نيست، پس بعضى گفته‌اند كه به مجرد نافله و قدرى تعقيب، تفريق حاصل مى‌شود و زياده بر آن تفريق مستحب نيست. و بعضى گفته‌اند: مستحب است تأخير عصر تا سايۀ هر چيزى به قدر چهار سبع آن زياد شود. و بعضى گفته‌اند: تا وقت فضيلت ظهر بگذرد. و والد ماجد «طاب ثراه» در «معتمد» اختيار فرموده‌اند كه مستحب است تفريق يا به نافله و تعقيب يا به قدرى كه چهار سبع شاخص سايه زياد شود، و اين صحيح است. بلكه دور نيست كه گفته شود كه تفريق مستحب است به قدر نافله و تعقيب يا به قدر زيادتى سايه به قدر چهار سبع شاخص يا به قدر زياد شدن سايه به قدر شاخص، يعنى گذشتن وقت فضيلت ظهر؛ هم چنان كه بعضى از اخبار موثقه دلالت بر آن مى‌كند». (نراقى، مولى محمد مهدى بن ابى ذر، تحفه رضويه، در يك جلد، ص270، انتشارات دفتر تبليغات اسلامى حوزه علميه قم، قم - ايران، اول، 1426 ه‍ ق).

[10] . بر اساس محاسبات وقت فضیلت نماز عشاء هجده درجه پس از غروب آفتاب است و از آنجا که هر درجه چهار دقیقه به طول می انجامد،‌ هفتادو دو دقیقه پس از غروب آفتاب وقت فضیلت عشاء است. منتهی در اذان «مسجد الحرام» برای سهولت حال نمازگزاران یک ساعت و سی دقیقه پس از غروب آفتاب اذان گفته می شود که این اذان تقریبا بیست دقیقه پس از وقت فضیلت است.

با سلام و عرض ادب

ابتدای وقت نماز مغرب از دیدگاه عامه (اهل تسنن) از زمان غروب آفتاب (استتار قرص خورشید در سطح افق غربی) تا زمانی است که سرخی سمت مغرب (شفق) باقی است.

این زمان به طور تقریبی نزدیک به یک ساعت و نیم به طول می انجامد؛ بنابراین بعد از یک ساعت و نیم وقت نماز مغرب به پایان می رسد.

در فقه حنفی در پایان وقت مغرب اختلاف نظر است. دو شاگرد «ابو حنیفه» وقت مغرب را از ابتدای غروب تا برطرف شدن سرخی سمت مغرب می دانند؛ اما از دیدگاه «ابوحنیفه» «شفق» به سفیدی پس از سرخی گفته می شود؛ لذا از دیدگاه وی وقت مغرب مقداری موسع تر از دیدگاه دو شاگردش است. بر اساس گفته ی «موسوعه کویتیه» این اختلاف نظر دوازده دقیقه است.[1]

با از بین رفتن سرخی سمت مغرب (شفق) وقت نماز عشاء در نزد اهل تسنن آغاز شده و بر اساس قول مشهور اهل سنت تا طلوع فجر استمرار می یابد؛ هر چند که شایسته است نماز عشاء از یک سوم شب تاخیر نیفتد.[2]

موفق باشید.

---

[/HR][1] . الموسوعة الفقهية الكويتية، وزارة الأوقاف والشئون الإسلامية – الكويت، ج7، ص174، الطبعة الثانية ، طبع الوزارة.: «وَالْفَرْقُ بَيْنَ الشَّفَقَيْنِ يُقَدَّرُ بِثَلاَثِ دَرَجَاتٍ ، وَهِيَ تَعْدِل اثْنَتَيْ عَشْرَةَ دَقِيقَةً».

[2] . همان، ج7، ص175: «أَمَّا نِهَايَةُ وَقْتِ الْعِشَاءِ، فَحِينَ يَطْلُعُ الْفَجْرُ الصَّادِقُ بِلاَ خِلاَفٍ بَيْنَ أَبِي حَنِيفَةَ وَأَصْحَابِهِ، وَهُوَ مَذْهَبُ الشَّافِعِيَّةِ، وَغَيْرُ الْمَشْهُورِ عِنْدَ الْمَالِكِيَّةِ؛ لِمَا رُوِيَ عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ أَوَّل وَقْتِ الْعِشَاءِ حِينَ يَغِيبُ الشَّفَقُ، وَآخِرُهُ حِينَ يَطْلُعُ الْفَجْرُ وَالْمَشْهُورُ فِي مَذْهَبِ الْمَالِكِيَّةِ أَنَّ آخِرَ وَقْتِهَا ثُلُثُ اللَّيْل، لِحَدِيثِ إِمَامَةِ جِبْرِيل الْمُتَقَدِّمِ، وَفِيهِ: أَنَّهُ صَلاَّهُمَا فِي الْيَوْمِ الثَّانِي فِي ثُلُثِ اللَّيْل. وَذَهَبَ الْحَنَابِلَةُ إِلَى أَنَّ آخِرَ وَقْتِهَا الاِخْتِيَارِيِّ ثُلُثُ اللَّيْل، وَبَعْدَهُ إِلَى طُلُوعِ الْفَجْرِ وَقْتُ ضَرُورَةٍ، بِأَنْ يَكُونَ مَرِيضًا شُفِيَ مِنْ مَرَضِهِ ، أَوْ حَائِضًا أَوْ نُفَسَاءَ طَهُرَتَا».

با سلام و عرض ادب

بله وقت نماز مغرب از دیدگاه اهل تسنن خیلی محدود و زودگذر است؛ لذا ثمره ی منفی آن (از دیدگاه آنان) در قضا شدن نماز کسانی است که فرصت خواندن نماز در یک ساعت و نیم پس از غروب آفتاب را ندارند که چنین امری قطعا بر خلاف سنت است؛ زیرا بنای احکام الهی بر تسهیل بر عباد است. از این رو وقت نماز در تبیین ائمه موسع بوده؛ هر چند که وقت فضیلت در بیان عترت (علیهم السلام) نسبت به نماز مغرب تا زمانی که سرخی سمت مغرب از بین نرفته است.

به عبارتی دیگر آنچه در بیان ائمه (علیهم السلام) (در مورد وقت ظهر و عصر و مغرب) به عنوان وقت فضیلت بیان شده در فقه اهل سنت تلقی به وجوب شده است که چنین امری گروهی از مکلفین را به سختی انداخته؛ امری که خلاف قطعی سیره است.

آنچه در این میان به شکل مختصر برای شما راهگشا است بیان سنت پیامبر (صلی الله علیه وآله) به گزارش «صحیح مسلم» دومین کتاب صحیح و معتبر اهل تسنن است که به دو مورد بسنده می شود:

1. «مسلم بن حجاج نیشابوری» در صحيح خود، از ابن عباس روايت می کند که وی گفت: «جَمَعَ‏ رَسُولُ اللَّهِ (صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ (وآله) وَ سَلَّمَ) بَيْنَ الظُّهْرِ وَ الْعَصْرِ، وَ الْمَغْرِبِ‏ وَ الْعِشَاءِ، بِالْمَدِينَةِ. فِي غَيْرِ خَوْفٍ‏ وَ لَا مَطَرٍ.(فِي حَدِيثِ وَكِيعٍ) قَالَ قُلْتُ لِابْنِ عَبَّاسٍ: لِمَ فَعَلَ ذَلِكَ؟ قَالَ: كَيْ لَا يُحْرِجَ أُمَّتَهُ. وَ فِي حَدِيثِ أَبِي مُعَاوِيَةَ، قِيلَ لِابْنِ عَبَّاسٍ: مَا أَرَادَ إِلَى ذَلِكَ؟ قَالَ: أَرَادَ أَنْ لَا يُحْرِجَ أُمَّتَهُ».[1] پيامبر اکرم (صلَّي اللّه عليه و آله و سلَّم)، در مدينه بين نماز «ظهر و عصر» و نماز «مغرب و عشا» جمع نمود، بدون آنکه هراسی در ميان باشد و يا باران ببارد.
آنگاه سعيد بن جبير مي گويد: از ابن عباس پرسيدم: چرا پيامبر به چنين رفتاری مبادرت ورزيد؟ ابن عباس گفت: برای آن که نمی خواست امّت خود را به زحمت بيندازد.

2. در روایت دیگری که بیانگر سنت پیامبر (صلی الله علیه وآله) از سوی «ابن عباس» است در «صحیح مسلم» آمده است: «عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ شَقِيقٍ، قَالَ: خَطَبَنَا ابْنُ عَبَّاسٍ يَوْمًا بَعْدَ الْعَصْرِ حَتَّى غَرَبَتْ الشَّمْسُ وَ بَدَتْ النُّجُومُ. وَ جَعَلَ النَّاسُ يَقُولُونَ: الصَّلَاةَ. الصَّلَاةَ. قَالَ فَجَاءَهُ رَجُلٌ مِنْ بَنِي تَمِيمٍ، لَا يَفْتُرُ وَ لَا يَنْثَنِي: الصَّلَاةَ. الصَّلَاةَ. فَقَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ: أَتُعَلِّمُنِي بِالسُّنَّةِ؟ لَا أُمَّ لَكَ‏! ثُمَّ قَالَ: رَأَيْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ سَلَّمَ جَمَعَ بَيْنَ الظُّهْرِ وَ الْعَصْرِ، وَ الْمَغْرِبِ وَ الْعِشَاءِ. قَالَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ شَقِيقٍ: فَحَاكَ فِي صَدْرِي‏ مِنْ ذَلِكَ شَيْ‏ءٌ. فَأَتَيْتُ أَبَا هُرَيْرَةَ، فَسَأَلْتُهُ، فَصَدَّقَ مَقَالَتَهُ».[2] «عبد الله بن شقیق» می گوید: روزی پس از عصر «ابن عباس» برای ما خطبه ای خواند و آنرا تا غروب خورشید و پدیدار شدن ستارگان طولانی نمود. مردم (در این بین) می گفتند: وقت نماز است! وقت نماز است! در این هنگام مردی از قبیله ی «بنی تمیم» به نزد وی آمد و پیوسته به او می گفت: «وقت نماز است» «وقت نماز است» و از این امر دست بردار نبود.
«ابن عباس» خطاب به وی گفت: ای بی مادر! تو می خواهی سنت را به من یاد دهی! من خود رسول خدا (صلی الله علیه وآله) را دیدم که نمازهای ظهر و عصر و مغرب و عشاء را به جمع می خواند.
«عبد الله بن شقیق» گفت: از سخن «ابن عباس» شک و تردیدی در من به وجود آمد (که آیا سخن او راست است؟!)‌به نزد ابو هریره آمدم و در مورد آن پرسیدم و او نیز سخن «ابن عباس» را تائید نمود».

توجه به این نکته لازم است که پیامبر (صلی الله علیه و آله) در غالب موارد به جهت آنکه بر مردمی سختی خاصی نبود نماز ها را در پنج وعده می خواندند؛ اما آنحضرت برای رفع برداشت وجوبی از این عمل و رفع عسر و حرج از مردم، در مواقع متعددی در مدینه بین دو نماز را جمع نمودند (جمع تقدیم) و همچنین در سفرها نماز مغرب را در وقت نماز عشاء خواندند (جمع تاخیر) که انجام چنین امری با تقدیر محدود برای وقت نماز در تنافی است.

موفق باشید.

---

[/HR] [1] مسلم بن حجاج، صحيح مسلم، 5جلد،ج1، ص491، ح705، دار الحديث - مصر - قاهره، چاپ: 1، 1412 ه.ق.
[2] مسلم بن حجاج، صحيح مسلم، 5جلد،ج1، ص491، ح705، دار الحديث - مصر - قاهره، چاپ: 1، 1412 ه.ق.

سؤال: آیا شروع وقت فضیلت یا همان اول وقت نماز عصر و عشا طبق فقه شیعه، زمانیست که اهل سنت اذان عصر و عشا می گویند؟ جواب: بر اساس نظر مشهور فقهای شیعه زمان فضیلت و استحباب نمازهای «عصر» و «عشاء» مطابق با اول وقت فریضه ی «عصر» و «عشا» از دیدگاه ‌اهل تسنن است؛ (1) بر این اساس اذان نمازهای «عصر» و «عشاء» که در «مسجد الحرام» گفته می شود منطبق بر دیدگاه مشهور فقهای شیعه است. آنچه در این میان لازم به توجه است آن است که زمانهای نمازهای یومیه از اموری بوده که مورد تحریف واقع نشده؛ بلکه خلفا و زمامداران برای مشروع نشان دادن حکومت خویش بر این مواقیت مواظبت نشان داده؛ لذا در بیان امام صادق (علیه السلام) آمده است که نماز جمعه را با اذان آنها اقامه کنید؛ زیرا آنان بر اوقات نمازها بیشترین مواظبت را دارند. (2) توضیح: دیدگاه مذاهب اسلامی در رابطه با ابتدای وقت ظهر یکسان است؛ یعنی همه ی مذاهب فقهی در اینکه ابتدای وقت ظهر هنگام زوال آفتاب است وحدت نظر داشته؛ اما در اینکه ابتدای وقت «عصر» و «مغرب» و «عشاء» چه زمانی است اختلاف نظر است؛ چنانکه در فقه احناف در ابتدای زمان عصر دو دیدگاه بیان شده است. از دیدگاه صاحبین (ابویوسف و محمد بن حسن شیبانی) (3) ابتدای وقت فریضه ی عصر زمانی است که سایه ی شاخص به اندازه ی خود رسیده باشد؛ اما از دیدگاه «ابو حنیفه» ابتدای وقت فریضه ی عصر زمانی است که سایه ی شاخص به دو برابر خود رسیده باشد که این قول مورد عمل احناف است. همچنین با غروب آفتاب و استتار قرص آفتاب در مغرب وقت فریضه ی مغرب داخل شده و در این امر اختلافی نیست؛ اما در فقه شیعه در اینکه غروب چگونه محقق می شود اختلاف نظر است. عده ای از فقیهان استتار شمس در افق را کافی دانسته و عده ای علاوه بر آن از بین رفتن حمره و سرخی در مشرق را نیز لازم دانسته اند که بر اساس قول دوم نمی توان به اذان اهل سنت در اعلان وقت مغرب اعتماد نمود و می بایست تا ذهاب حمره ی مشرقیه صبر نمود. (4) همچنین در ابتدا و انتهای وقت عشاء در فقه حنفی اختلاف نظر است. در اینکه پایان وقت مغرب از بین رفتن «شفق» در مغرب است اختلاف نظری نیست؛ اما در اینکه ملاک تحقق «شفق» چیست در بین احناف اختلاف نظر است. از دیدگاه صاحبین (دو شاگرد ابوحنیفه) شفق همان سرخی سمت مغرب است که با از بین رفتن آن وقت عشاء آغاز می گردد. (این قول مورد عمل احناف است و مطابق با نظر علمای شیعه است)؛ ولی از دیدگاه «ابو حنیفه» «شفق» به سفیدی بعد از سرخی محقق می گردد و ابتدای وقت عشاء پایان سفیدی مغرب خواهد بود. (5) با توجه به مطالب فوق می گوئیم: در اینکه ابتدای فضیلت «نماز عصر» (6) چه زمانی است سه قول در میان فقهای شیعه مطرح است:

• 1) قول مشهور:

وقت فضیلت نماز ظهر از هنگام زوال (7) تا زمانی است که سایه ی شاخص به اندازه ی شاخص گردد. مثلا اگر طول شاخص یک متر است، هنگامی که سایه ی شاخص (با اضافه ی مقدار سایه ای که به هنگام زوال آفتاب بوده) به یک متر برسد انتهای فضیلت ظهر و ابتدای فضیلت نماز عصر است.(8) آیت الله «مکارم شیرازی» در بیان فتوای خویش که بیان فتوای مشهور علمای امامیه است می نویسد: «مستحبّ است پنج نماز را در پنج وقت به جا آورد يعنى هر كدام را در وقت فضيلت خود انجام دهد و تنها فاصله دادن به مقدار نافله يا تعقيبات كافى نيست؛ بلكه معيار همان وقت فضيلت است. وقت فضيلت نماز ظهر تا موقعى است كه سايه شاخص به اندازه ی خود شاخص شود (منظور سايه‌اى است كه از ظهر به بعد پيدا مى‌شود) و وقت فضيلت عصر از موقعى كه سايه ی شاخص به اندازه ی خود آن است تا موقعى كه به اندازه ی دو برابر آن شود و وقت‌ فضيلت نماز مغرب از غروب است تا ناپديد شدن «حُمرۀ مغربيّه» (رنگ سرخى كه بعد از غروب آفتاب در مغرب ظاهر مى‌شود) و وقت فضيلت نماز عشا از موقعى است كه سرخى مزبور ناپديد مى‌شود تا يك سوم از شب و وقت فضيلت نماز صبح از اول طلوع فجر يعنى سپيده ی صبح است تا موقعى كه هوا روشن شود». (9)

• 2)‌ قول دوم:

از نظر گروهی از متأخرین و معاصرین از فقهای شیعه وقت فضیلت عصر قبل از زمانی است که سایه ی شاخص به اندازه خود می رسد؛ به عبارتی دیگر اگر شاخصی را به هفت قسمت تقسیم نمائیم زمانی که سایه ی شاخص به چهار هفتم برسد ابتدای فضیلت نماز عصر است. مرحوم امام خمینی (رضوان الله علیه) در بیان فتوای خویش که منطبق بر این دیدگاه است می نویسند: «وقت فضيلت نماز ظهر از اول ظهر است تا وقتى كه سايه ی جديد شاخص به اندازه ی خود شاخص بشود. همانطورى كه پايان وقت فضيلت عصر وقتى است كه سايه ی جديد شاخص دو برابر خودش گردد و بنابر اظهر شروع وقت فضيلت نماز عصر وقتى است كه سايه ی شاخص به چهار قدم يعنى چهار هفتم شاخص برسد. اگر چه بعيد نيست كه ابتدای فضيلت نماز عصر موقعى باشد كه به مقدار خواندن نماز ظهر (از ظهر) گذشته باشد». (10)

• 3) قول سوم:

از دیدگاه گروهی از فقهاء وقت فضلت عصر پس از اقامه ی نماز ظهر و تعقیبات آن است. بر اساس این دیدگاه استحباب تاخیر نماز عصر تا زمانی که سایه ی شاخص به چهار هفتم و یا به اندازه شاخص شود ثابت نمی باشد. (11) بر اساس گفتار فوق وقت اذان عصر و عشاء در نزد اهل تسنن (12) مطابق با فتوای مشهور فقهای شیعه در رابطه با وقت فضیلت نماز عصر و عشاء است. پی نوشت: 1. به عبارتی دیگر آنچه در نزد شیعه مستحب دانسته شده در فقه اهل سنت واجب تلقی شده است. 2. طوسى، ابو جعفر، محمد بن حسن، تهذيب الأحكام، 10 جلد، دار الكتب الإسلامية، تهران - ايران، چهارم، 1407 ه‍ ق، ج2، ص284.: «سَعْدٌ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَيْنِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ بَشِيرٍ عَنْ ذَرِيحٍ الْمُحَارِبِيِّ قَالَ قَالَ لِي أَبُو عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) صَلِّ الْجُمُعَةَ بِأَذَانِ هَؤُلَاءِ فَإِنَّهُمْ أَشَدُّ شَيْ‌ءٍ مُوَاظَبَةً عَلَى الْوَقْتِ». 3. ابو یوسف و شیبانی مهمترین شاگردان ابو حنیفه می باشند. 4. يزدى، سيد محمد كاظم طباطبايى، العروة الوثقى مع تعاليق الإمام الخميني، در يك جلد، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى قدس سره، تهران - ايران، اول، 1422 ه‍ ق، ص273.: «بل يعرف بزوال الحمرة المشرقيّة، و أمّا الذهاب عن سمت الرأس فلا...». 5. المرغياني، الهداية شرح بداية المبتدي،‌ الناشر المكتبة الإسلامية،‌ ج1،‌ص38.: «وأول وقت المغرب إذا غربت الشمس وآخر وقتها مالم يغب الشفق وقال الشافعي رحمه الله مقدار ما يصلى فيه ثلاث ركعات لأن جبريل عليه السلام أم في اليومين في وقت واحد ... ثم الشفق هو البياض الذي في الأفق بعد الحمرة عند أبي حنيفة رحمه الله تعالى وعندهما هو الحمرة وهو رواية عن أبي حنيفة وهو قول الشافعي لقوله عليه الصلاة والسلام الشفق الحمرة ولأبي حنيفة رحمه الله تعالى قوله عليه الصلاة والسلام وآخر وقت المغرب إذا اسود الأفق».   6. از دیدگاه مذهب اهل بیت علیهم السلام وقت ظهر و عصر با زوال آفتاب داخل می گردد با این قید که نماز ظهر مقدم بر نماز عصر است. 7. ظهر شرعی که سایه ی شاخص به کمترین اندازه خود می رسد. 8. بحرانى، آل عصفور، يوسف بن احمد بن ابراهيم، الحدائق الناضرة في أحكام العترة الطاهرة، 25 جلد، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم، قم - ايران، اول، 1405 ه‍ ق،‌ ج6، ص124.: « و المشهور في كلام المتأخرين أفضلية تأخير العصر الى أول المثل الثاني، قال في الذكرى يمتد وقت الفضيلة للظهر أو الاختيار الى ان يصير الظل الحادث بعد الزوال مماثلا للشاخص في المشهور...»؛ مرحوم آیت الله سید کاظم یزدی در این رابطه می نویسد: «و وقت فضيلة العصر من المثل إلى المثلين على المشهور و لكن لا يبعد أن يكون من الزوال إليهما و وقت فضيلة المغرب من المغرب إلى ذهاب الشفق أي الحمرة المغربية و وقت فضيلة العشاء من ذهاب الشفق إلى ثلث الليل». (يزدى، سيد محمد كاظم طباطبايى، العروة الوثقى (للسيد اليزدي)، 2 جلد، مؤسسة الأعلمي للمطبوعات، بيروت - لبنان، دوم، 1409 ه‍ ق،‌ ج1،‌ص518). 9. خمينى، سيد روح اللّٰه موسوى، توضيح المسائل (محشّٰى - امام خمينى)، 2 جلد، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم، 1424 هـ ق، ج1، ص421. 10. خمينى، سيد روح اللّٰه موسوى - مترجم: اسلامى، على، تحرير الوسيلة - ترجمه، ‌دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم، 1425 هـ‍ ق، ج1،‌ص251. 11. مرحوم مجلسی در این رابطه می نویسد: «أول وقت العصر بعد الفراغ من الظهر و نقل عليه الإجماع في المعتبر و المنتهى و يستحب التأخير بمقدار أداء النافلة كما عرفت و هل يستحب التأخير إلى أن يصير الظل أربعة أقدام أو يصير ظل كل شي‌ء مثله فظاهر أكثر الأخبار عدمه كما عرفت و ذهب إليه جماعة من المحققين و ذهب المفيد و ابن الجنيد و جماعة إلى استحباب التأخير إلى أن يخرج فضيلة الظهر و هو المثل أو الأقدام و جزم الشهيد في الذكرى باستحباب التفريق بين الصلاتين و قد عرفت أن التفريق يتحقق بتوسط النافلة بينهما». (اصفهانى، مجلسى دوم، محمد باقر بن محمد تقى، بحار الأنوار، 33 جلد، مؤسسة الطبع و النشر، بيروت - لبنان، اول، 1410 ه‍ ق، ج80، ص39)؛ مرحوم «ملامهدی نراقی» نیز در این رابطه می نویسد: «شكى نيست در اين كه تفريق مستحب است، و ليكن خلاف است در اين كه تفريقى كه مستحب است به چه قدر حاصل مى‌شود و زياده از آن، تأخير مستحب نيست، پس بعضى گفته‌اند كه به مجرد نافله و قدرى تعقيب، تفريق حاصل مى‌شود و زياده بر آن تفريق مستحب نيست. و بعضى گفته‌اند: مستحب است تأخير عصر تا سايۀ هر چيزى به قدر چهار سبع آن زياد شود. و بعضى گفته‌اند: تا وقت فضيلت ظهر بگذرد. و والد ماجد «طاب ثراه» در «معتمد» اختيار فرموده‌اند كه مستحب است تفريق يا به نافله و تعقيب يا به قدرى كه چهار سبع شاخص سايه زياد شود، و اين صحيح است. بلكه دور نيست كه گفته شود كه تفريق مستحب است به قدر نافله و تعقيب يا به قدر زيادتى سايه به قدر چهار سبع شاخص يا به قدر زياد شدن سايه به قدر شاخص، يعنى گذشتن وقت فضيلت ظهر؛ هم چنان كه بعضى از اخبار موثقه دلالت بر آن مى‌كند». (نراقى، مولى محمد مهدى بن ابى ذر، تحفه رضويه، در يك جلد، انتشارات دفتر تبليغات اسلامى حوزه علميه قم، قم - ايران، اول، 1426 ه‍ ق، ص270). 12. بر اساس محاسبات وقت فضیلت نماز عشاء هجده درجه پس از غروب آفتاب است و از آنجا که هر درجه چهار دقیقه به طول می انجامد،‌ هفتادو دو دقیقه پس از غروب آفتاب وقت فضیلت عشاء است. منتهی در اذان «مسجد الحرام» برای سهولت حال نمازگزاران یک ساعت و سی دقیقه پس از غروب آفتاب اذان گفته می شود که این اذان تقریبا بیست دقیقه پس از وقت فضیلت است.