قواعد فلسفی

بسمه تعالی

1-کل ماهو برزخ بین الشیئین لابدوان یکون غیر هما، بل له جهتان یشبه بکل منهما ما یناسب عالمه

هر موجودی که برزخ بین دو موجود دیگر باشد و آن دو موجود در طرفین اعلی و اسفل قرار گرفته باشند، آن موجود غیر از دو موجود طرفین خود خواهد بود؛ ولی با هر دو طرف شبیه و هم آهنگ است. زیرا دارای دو جهت و حیثیت است که به وسیله آن دو جهت با طرفین خود سنخیت پیدا می کند. مثلا خط بین سطح و نقطه قرار گرفته است. به این ترتیب خط، سطح نیست، چنان که نقطه نیز نیست، ولی دارای دو جهت است که از یک جهت به سطح شبیه است و از یک جهت به نقطه. بر همین قیاس است، کلیه موجودات متوسط بین اعلی و اسفل و کلیه حالات معتدل میان افراط و تفریط.

کاربرد قاعده در خصوص اثبات عالم مثال

این قاعده را داود قیصری در مقدمه اش بر شرح فصوص الحکم مححی الدین عربی جهت اثبات عالم مثال به کار برده است. عالم مثال، بزرخ در میان دو عالم اعلی و اسفل است. عالم اعلی عبارت است از عالم عقول کلیه. و عالم اسفل عبارت از جهان عناصر و جسمانیات به مقتضای قاعده مزبور است. عالم مثال، عقل کلی و مجرد محض نیست، چنان که جسم مادی و مقید به عناصر اولیه نیز نمی باشد؛ بلکه از جهتی به جسم شبیه است، چون دارای مقدار طول و عرض است؛ و از جهتی به عقل شبیه است، چون از لوازم ماده و مادیات مجرد است. با توجه به آنچه گذشت، معلوم می شود که اثبات عالم مثالی و خواص وجودی آن، از قبیل تجرد برزخی و غیره، بر این قاعده استوار است.

کاربرد قاعده مذکور در خصوص اصول اخلاقی

از جمله مسائل بسیار مهمی که بر این قاعده مترتب است، اصول چهارگانه اخلاقی است که آنها را امهات علم اخلاق می گویند، که عبارتند از: 1- حکمت 2- شجاعت 3- عفت 4- عدل.

این چهار صفت اصول اخلاقی بشر را تشکیل می دهند و زیربنای کلیه صفات پسندیده انسان می باشند. زیرا به وسیله حکمت است که نفس ناطقه انسانی در کلیه افعال اختیاری، صواب را از خطا و سره را از ناسره تشخیص می دهد و درست را از نادرست جدا می سازد؛ و به وسیله صفت عدل است که انسان نیروی غضب و شهوت را به مقتضای حکمت در راه صحیح هدایت می نماید؛ و از طریق صفت شجاعت است که نیروی غضب مهار می شود و در کلیه امور نسبت به عقل رام و منقاد می گردد؛ چنان که به وسیله صفت عفت نیروی شهوت با آداب عقل و شرع مودب می شود و راه خلاف نمی پوید.
ترتیب اصول چهارگانه، که اساس علم اخلاق را تشکیل می دهند، بر قاعده مزبور از آن جهت است که طرفین هر کدام از صفات یعنی دو حد افراط و تفریط آنها جزء صفات رذیله و ناپسند محسوب می شوند و آنچه از صفات فضیلت محسوب می شود، حد وسط و خط فاصل بین افراط و تفریط است؛ مانند صفت حکمت که حد افراط آن را «خبث» و «جزیره» و حد تفریط آن را «بلاهت» می دانند؛ و همچنین صفت شجاعت که حد افراط آن را «تهور» و حد تفریط آن را «جبن» می خوانند. بر همین قیاس است سایر صفات که حد افراط و تفریط آنها را رذیلت و ناپسند می دانند و حد وسط بین آنها را فضیلت و خوی نیکو می شمرند.
بنابراین، صفات پسندیده همواره برزخ میان صفات ناپسند می باشند و چون برزخ بین دو حد افراط و تفریط می باشند، به حکم قاعده مزبور، جزء هیچ یک از طرفین نمی باشند؛ بلکه هر کدام از صفات پسندیده دارای دو جهت می باشند که از جهتی به حد افراط شبیه اند و از جهتی به حد تفریط و در عین حال نه در حد افراط اند و نه در حد تفریط.

فضیلت اخلاقی و سعادت نفس

این مطلب به این صورت که مورد بحث قرار گرفت، یعنی فضیلت در اخلاق را حد وسط و برزخ بین دو حد افراط و تفریط دانستن، مورد توجه کلیه علماء اخلاق واقع شده است و در حقیقت قولی است که جملگی برآنند. البته مبدع و مبتکر این نوع تفکر در مسائل اخلاقی را باید ارسطو دانست؛ ولی پس از وی اکثر علماء اخلاق آن را پذیرفته و از آن پیروی کرده اند.

صدرالمتالهین نیز در مباحث مربوط به سعادت نفس، کمال نفس را در این عالم، حصول عدالت دانسته و عدالت را به حد وسط بین اخلاق متضاد در طرفین افراط و تفریط تعریف کرده است. سپس در مقام توضیح می افزاید که طرفین افراط و تفریط در نیروهای اخلاقی بشر، موجب فساد نفس ناطقه و باعث هلاکت آن می شوند و مادام که انسان در جهان مادی زندگی می کند، به هیچ وجه نمی تواند از آثار سوء این گونه نیروها خلاصی یابد. ولی چون حالت متوسط بین نیروهای اخلاقی به منزله خالی بودن انسان از آن نیروهاست، هرگاه انسان بتواند خود را به حالت اعتدال حد وسط میان نیروهای نفسانی بیاراید و از طرفین افراط و تفریط بپیراید، از آثار سوء این گونه نیروها در امان خواهد بود. زیرا حالت اعتدال حدوسط، چون به منزله خالی بودن از طرفین افراط و تفریط است، قهرا از نظر تاثیر نیز در حکم لا موثر و به منزله بی تاثیر است. چنان که مثلا در آب، حد وسط میان حرارت و برودت را که به لفظ فاتر و در لغت فارسی عامیانه به کلمه ولرم تعبیر می کنند، می توان گفت که نه گرم است و نه سرد. یعنی به منزله خالی بودن از گرمی و سردی است و در نتیجه اثر گرمی و سردی را نیز نخواهد داشت. بنابراین کسی که خود را به حالت اعتدال حد وسط میان نیروها متصف نماید از آثار سوء آن نیروها مصونیت پیدا می کند.