تکنیک شکل دهی

روزه سرگنجشکی(تکنیک شکل دهی)

یکی از پتانسیل‌های روان‌شناختی که در برنامه‌های روزه داری وجود دارد و سبب تمرین گام به گام خود کنترلی و خویشتن‌داری است می‌شود، تکنیک «شکل دهی» است. در این شیوه شباهت‌های پی در پی رفتار مطلوب با شبیه‌ترین و نزدیک‌ترین رفتار به رفتار هدف، آن قدر تشویق و تقویت می‌شود تا زمانی که به تدریج آن رفتار به طور کامل به وجود آید. با روش شکل دهی مقدار، شکل، دوام و شدت رفتار را می‌توان به میزان دلخواه تغییر داد. روایات متعددی، برای تمرین دهی و عادت دهی کودکان و نوجوانان به خویشتنداری، ما را تشویق کرده‌اند تا از «تکنیک شکل دهی» رفتار کمک بگیریم.
به عنوان مثال، در روایتی از امام صادق می‌خوانیم، ما کودکانمان را در هفت سالگی به روزه گرفتن، به اندازه‌ای که توان آن را دارند، نصف روز، بیشتر یا کمتر توصیه و تشویق می‌کنیم، هرگاه تشنگی و گرسنگی بر آنها غلبه کرد افطار می‌کنند، تا به روزه «عادت کنند» و توان روزه‌داری بیابند. شما کودکانتان را در نه سالگی به روزه گرفتن، به هر اندازه که می‌توانند توصیه و تشویق کنید؛ هرگاه تشنگی بر آنها غلبه کرد افطار کنند.
نکات تربیتی و روان‌شناختی حدیث

1) استفاده از عادت‌دهی در قالب برنامه و اصل «تدریج» و «تسهیل» بسیار دقیق و ظریف است. در آموزش روزه نباید انتظار داشت کودک با دو یا چند روز روزه داری، به این عمل عادت کند؛ بلکه ایجاد عادت فرآیندی طولانی است، به همین جهت اما شروع این آموزش را نه سالگی معین کرده است که شش سال تا سن بلوغ (پسران) فاصله دارد.
2) در آموزش روزه باید توانایی جسمانی کودک را در نظر گرفت و متناسب با آن، از کودک انتظار روزه‌درای داشت. از این رو امام(ع) می‌فرماید: تا آنجا که تاب آن را دارند روزه بگیرند، اما هرگاه تشنگی یا گرسنگی بر آنها غلبه کرد افطار کنند. به تدریج که توانایی کودکان بیشتر می‌شود، مدت بیشتری را روزه می‌گیرند. این تمرین ادامه می‌یابد تا جایی که بعد از چند سال، به راحتی می‌توانند روزة کامل بگیرند.
3) کودکان با تمرین روزه داری، توانایی روزه‌داری را به دست می‌آورند، در روایت آمده «حتّی یَتبّودوه و یطیقوه» این بدان معنا است که توانایی روزه‌داری تنها وابسته به رشد جسمانی نیست، بلکه علاوه بر آن، وابسته به عادت نیز هست، چه بسا افراد بزرگسالی که به لحاظ جسمانی قوی‌اند. اما توانایی روزه‌داری ندارند؛ زیرا به انجام آن عادت نکرده‌اند[1]. سعدی در گلستان داستانی نقل می‌کند که مؤید این مطلب است؛ او می‌گوید:[2]
دو درویش خراسانی ملازم صحبت یکدیگر سفر کردندی. یکی ضعیف بود که هر دو شب، افطار کردی و دگری قوی که روزی سه بار خوردی، قضا را بر در شهری به تهمت جاسوسی گرفتار آمدند. هر دو را به خانه‌ای کردند و در به گل برآوردند. بعد از دو هفته معلوم شد که بی‌گناهند. قوی را دیدند که مرده و ضعیف جان سالم به در برده. در این عجب ماندند. حکیمی گفت: خلاف این عجب بودی، یکی بسیار خوار بود، طاقت بینوایی نیاورد و به سختی هلاک شد، وین دگر خویشتندار بود، لاجرم بر عادت خویش صبر کرد و سلامت ماند.
روایات و آموزش روزه‌داری

روایات اسلامی، آموزش روزه داری را دو مرحله‌ای بیان کرده‌اند.
الف) مرحلة نخست؛ 9 الی 14 ـ 13 سالگی؛ در این مرحله کودک تنها با اصل روزه‌داری هر اندازه که بتواند نصف روز کمتر یا بیشتر، آشنا می‌شود و از او انتظار روزة کامل و صحیح نمی‌رود، در این سال‌ها باید کودک را به روزه گرفتن و قرار گرفتن در برنامه‌های خود کنترلی و خود مهار گردی نفس، به هر اندازه که می‌تواند سفارش و تشویق کرد.
ب) مرحله دوم 15 الی 14 یا 13 سالگی؛ این مرحله از 13 ـ 14 سالگی شروع و به بلوغ ختم می‌شود. در این مرحله باید آنها را به روزة کامل امر و الزام کرد و در صورت شانه خالی کردن از روزه گرفتن و انجام تمرین‌های خود نگهداری از مفطرات روزه و با وجود توانایی و قدرت بر روزة کامل باید نوجوان را مؤاخذه (تنبیه مثبت) کرد.
روزة سرگنجشکی

در عرف دینداران «روزة سرگنجشکی» کودکان و نوجوانان شهرت دارد. این شیوه که همسو و همنوای با سیرة معصومین(ع) در آموزش روزه‌داری است، مورد تأیید و تأکید بزرگان دین هم قرار گرفته است. در این شیوه به شکل مستقیم و یا غیر مستقیم تکنیک شکل دهی به شکل دقیق رعایت می‌شود. کودک با توجه به توانایی و رشد جسمانی، شناختی و عاطفی‌اش به این تمرین تشویق و سفارش می‌شود. بیداری شب برای صرف سحری در واقع نوعی خویشتنداری در برابر میل طبیعی خواب کودکانه است و تمرین‌های خودداری از مباحثات و عدم انجام مفطرات روزه، در حد نسبی، در ساعات صبح‌گاهی انجام می‌گیرد. آنها که توانایی بیشتری دارند. پس از خوردن و آشامیدن مختصری برنامه‌های خود نگهداری و خود کنترلی خویش را افطار ادامه می‌دهند. همنوایی با گروه خانواده، فضای روان‌شناختی ماه مبارک، الگویی فطری کودکانه و تشویق‌های کلامی و غیرکلامی و تلقین بزرگان، آنها را در موفق شدن گام به گام در این تمرین‌های خودداری کمک می‌کند. رعایت اصل تدریج، تسهیل برای عادت دهی نکتة روان‌شناختی دقیقی است که باعث می‌شود برنامة خویشتنداری به شکل موفقیت آمیزی پیش رود.
مراتب روزه و شکل دهی

براساس روایات و تقسیم بندی بزرگان اخلاق و عرفان، روزه‌داری مراتب و درجاتی دارد. این درجات عبارتند از: روزة عام؛ باز داشتن شکم و حفظ دامن از مفطرات عمومی، روزة خاص؛ باز داشتن گوش، چشم، زبان، دست، پا و سایر اعضاء و جوارح، روزة اخص؛ باز داشتن قلب و فکر از افکار دنیوی و همت‌های پست و به طور کلی نگهداری قلب از ما سوی‌الله. اگرچه حقیقت عبادت به باطن و رعایت آداب در کنار ظواهر آنهاست. ولی خداوند برای تسهیل در کار از تدریج و تمرین دهی یاری جسته است. به همین جهت در ابتدا از افراد سخت نگرفته به گونه‌ای که هر کس شکل ظاهری روزه (روزة عام) را بگیرد از نظر شرعی، تکلیف از او ساقط می‌شود این تسهیل در تکلیف باعث می‌شود که رد در اصل برنامه وارد شود و به تدریج با آشنایی و معرفت بیشتر که از دستورات شناختی دین به دست می‌آورد در برنامة سیر و سلوک وارد شود و به مراتب بالاتر روزه و خویشتنداری برسد، این شیوه در واقع همان تکنیک شکل‌دهی است. هرچه بر مراتب روزه افزوده می‌شود و روزه دار به سمت روزة اخص پیش می‌رود به همان مقدار نیروی خویشتنداری و خود نگهداریش زیاد زیادتر می‌شود. چون در موازات روزة عام، خاص و اخص به ترتیب تقوای عام، خاص و اخص وجود دارد.
----------------------------------

[1]توصیه‌های آموزشی، تربیتی، عاطفی و شناختی دیگری که در دستورات دینی است سبب می‌شود که این عادات از تمرین‌های صرفاً رفتاری خشک و اتوماتیکی خارج شود.

[2]این داستان نیز در تعمیم قابل توجه است.
-------------------------------------------------
منبع:روزة اسلامی راهی به سوی خود کنترلی،(تحلیل روان‌ شناختی روزه)،محمد حسین قدیری ،http://www.askquran.ir/showthread.php?p=182648#post182648