اسلام و تفریح

تفريح در لغت: در لغت تفريح به معني شادماني کردن، شادماني و خوشي است[1]و با واژه هاي نزهت، تفرّج، فرح، راحتي و آسايش هم خانواده است.
تفريح در فرهنگ اسلامي: در واقع در فرهنگ غني اسلام تفريح از مراحل و اجزاء سير تکاملي و رشد شخصيت فردي و اجتماعي انسان به حساب مي آيد. به گونه اي که هر کسي از اين قسمت (تفريح) استفاده نکند، در بعدي از ابعاد تکاملي شخصيت خود کوتاهي کرده است و اين قصور باعث کندن سير رشد و تکامل ابعاد ديگر شخصيت او مي گردد. تفريح نشاطي است که انسان پس از تلاش و فعاليت هاي سنگين جسمي و روحي بر مي گزيند تا رنج و اندوه و همّ و غم را از خود دور کند.[2]
از آن جايي که انسان داراي دو بعد جسماني و روحاني است و اين دو بعد بر همديگر اثر مي گذارند (مثبت و منفي)، بايد بداند که تفريح براي بازپروري و نشاط در کار، رغبت و رشد در تمام جهات زندگي يک ضرورت است که مورد تأکيد و تأييد ائمه معصومين ـ عليهم السلام ـ (در عمل توصيه به آن ها و تأييد افرادي که به تفريحات سالم مي پرداختند) بوده است. در بحث فعلي، تفريح به معني هر چيزي است که باعث شادي، نشاط، رفع خستگي و غم، اعم از تفريح حرکتي (ورزش) و غير حرکتي است.
ويژگي هاي تفريح اسلامي:
1. در راستاي فرآيند تکامل و رشد شخصيت اسلامي و انساني است؛ 2. نشاط آور؛ 3. در چهارچوب قوانين شرع (واجب، حرام، مباح، مکروه و مستحب)؛[3] 4. تعادل در آن مهم است (نه افراط نه تفريط)؛ 5. فوايد عقلي، جسمي و روحي دارد؛[4] 6. بعد اجتماعي در آن لحاظ شود مثل ادخال سرور در قلب مؤمنين.[5] 7. فقط وقت پرکني و تضييع وقت نيست.[6] 8. هر تفريحي که انسان را يک پله از رشد الهي پايين آورد مذموم (حرام يا مکروه) است؛ 9. فعال و پرتحرک بودن مثل اسب سواري، کشتي و ....؛ 10. هر تفريحي که باعث خفت و سبکي عقل شود و يا عقل را تعطيل کند حرام است (توجه به عقل و تفکر در نظام اسلام) مثل شرب خمر، موسيقي مبتذل، مواد مخدر، قمار؛ 11. برد و باخت در بازي حرام است (غير از تيراندازي و اسب سواري)؛ 12. آزار و اذيت حرام است (تحقير، مسخره کردن، آزار دادن همسايه و مردم و...)؛ 13. ضرري به خود يا ديگران نرسد؛ 14. لذت آن پايدار باشد (کمک کند به شادي در آخرت)؛[7] 15. تقويت کننده بعد جسماني و روحي (شجاعت و ....) باشد.
نکته: با توجه به ويژگي هاي تفريح اسلامي بايد متذکر شويم که اسلام ما را در تفريحات محدود نمي کند، امّا آن چه که مهم است ميزان حرکت است يعني بايد در هر تفريحي اول دقت کنيم و ببينيم که آيا با معيار اسلام سازگار است يعني آيا کمال آور، لذت آور و آخرت آور هست يا نه، هر چه به عنوان لذت، تفريح، شادي باشد و انسان را از مسير بندگي و کمال دور سازد به تعبير علي ـ عليه السلام ـ آخرش به هلاکت ختم خواهد شد.
تفريحات اسلام: همانطور که ذکر شد اسلام براي هر کاري ملاک معرفي کرده است. اسلام در تفريح، ما را محدود نکرده است، اما چيزي که مهم است بايد خارج از مسير بندگي نباشد و ويژگي هاي تفريح اسلامي مذکور در آن رعايت گردد. اينک به برخي از تفريحات مورد توجه اسلام اشاره مي کنيم. لازم به ذکر است که با توجه به تعريف لغوي تفريح بايد گفت که دايره تفريح خيلي وسيع تر از آن است که غالباً تصور مي شود چون تفريح به معني شادي و شادماني است و هر چه باعث زايل شدن همّ، غم، خستگي و رنج شود به نوعي تفريح محسوب مي شود.
1. کار و تلاش:[8] حضرت علي ـ عليه السلام ـ فرمودند: کار بزرگترين تفريح است. کار باعث شکوفا شدن استعداد و خلاقيت انسان مي گردد و انسان را از همّ و غصه نجات مي دهد، بسياري از اضطراب ها و نگراني هاي جهان امروزي به خاطر بي حرکتي و عدم فعاليت هاي جسماني است. امروزه کار درماني براي زدودن يأس، نگراني و اضطراب براي بيماران رواني هم تجويز شده است.
برنارد شاو نويسنده معروف انگليسي مي گويد: راز بدبختي و بينوايي ما داشتن اوقات فراغتي است که صرف فکر کردن درباره خوشبختي و بدبختي مي شود.[9]
2. تير اندازي.[10]
3. اسب سواري.[11]
4. کشتي:[12] در متون ديني داريم که پيامبر ـ صلي الله عليه و آله و سلم ـ از امام حسن و امام حسين ـ عليهم السلام ـ خواستند که با هم کشتي بگيرند و يا اين که ايشان خودشان با شتر خودشان با ديگران مسابقه مي دادند.
5. شنا:[13]پيامبر اکرم ـ صلي الله عليه و آله و سلم ـ والدين را توصيه نموده اند که به فرزندان خود شنا ياد دهند و زمينه يادگيري شنا را برايشان فراهم کنيد.
6. صله رحم و معاشرت با نزديکان: اين امر بسيار مورد توجه اسلام شده است. انسان وقتي نزديکان خود را مي بيند باعث سرور و شادي مي شودو دوري از آن ها غم و غصه به بار مي آورد، مثلا افرادي که براي تحصيل از محيط خود فاصله مي گيرند اين امر را تجربه کرده اند.
7. خوشرويي و خوشگويي.
8. نظافت (بدن، لباس، موي سر و صورت) و زدودن موهاي زائد بدن، آرايش مرد براي همسر و زن براي همسر، غسل هاي مستحبي.
9. ياد خدا (دعا، نيايش، تلاوت قرآن)؛ کمک به ديگران، يتيم نوازي، احسان، رضايت خاطر براي انسان به بار مي آورند.
10. توجه به اعياد مذهبي (جمعه ها، فطر، غدير، قربان)؛ پوشيدن لباس هاي روشن و شاد.
11. انگشتر فيروزه: حضرت علي ـ عليه السلام ـ انگشترهاي متعددي داشتند که هر کدام خاصيتي داشت و انگشتر فيروزه باعث زدودن غم و پيروزي و شادابي است.
12. شاد کردن مؤمنين مستحب مؤکد است (عبادت). در بين مؤمنين، يتيمان و فقرا نياز بيشتري به شاد شدن دارند و ائمه به همين جهت (جبران نياز روحي آن ها) به آن ها اهتمام زيادي داشتند.
13. عطر: بوي خوش باعث شادابي روحي و در نتيجه آن خرمي جسم مي شود انسان را محبوب ديگران مي کند به همين جهت بود که در مورد پيامبر مي خوانيم که ايشان توجه زيادي به استفاده و خريدن عطر مي نمودند. امام خميني ـ رحمه الله ـ که زندگي ساده اي داشتند تنها جايي که دنبال مرغوب ترين بودند همان وقت انتخاب عطر و ادکلن بود.
14. هديه دادن و هديه گرفتن.
15. داشتن دوست صالح: انسان موجودي است اجتماعي، افرادي که مشکلات و حتي شادي هاي خود را به شکل کلامي و غير کلامي با دوستان و آشنايان خود در ميان مي گذارند و در دل خود ذخيره و انبار نمي کنند از نشاط و خرمي بيشتري برخوردارند. در روايت داريم عاجزترين مردم کسي است که از انتخاب دوست مؤمن ناتوان باشد و ناتوان تر از او کسي است که دوست خود را از دست بدهد.
16. لطائف و حکمت آموختن:[14] حضرت علي ـ عليه السلام ـ مي فرمايند: قلب ها مثل بدن ها خسته و ملول مي شوند، پس شما بايد با (شنيدن، خواندن) حکمت هاي دقيق و لطيف آن ها را شاداب کنيد.
17. سفر و رفتن به مناطق سرسبز، ديدن جريان آب: سفر باعث با تجربه شدن انسان، آشنايي او با نشانه هاي مختلف خدا (فرهنگ هاي مختلف، زبان هاي گوناگون و ....) و توجه به آثار گذشتگان و عبرت از آن ها مي شود. علاوه بر آن ها سفر موجب سلامتي روح مي گردد. (سافروا تصحّوا: مسافرت کنيد تا سالم و شاداب شويد.) سفر و اردوهاي دسته جمعي براي جوانان لذت بسيار بيشتري دارد چرا که با همسالان خود هستند. در سفر دوستيابي، ايثار، گذشت، تعاون .... را ياد مي گيرند. در روايات مي خوانيد که در سفر مزاح را کمي بيشتر کنيد ولي افراط نشود.
نکته: در تفريحات، سنين مختلف نقش مهمي را به خود اختصاص مي دهد مثلا تفريح کودک با نوجوان و يا زن و مرد بسيار با هم فرق دارد. يک جوان از آنجايي که ابعاد روحي او رشد کرده نياز به احترام، شخصيت، عزت نفس و .... در خود احساس مي کند، هرگاه نيازهاي معنوي، جسماني و عقلاني او ارضاء مي گردد. احساس شادابي و خرمي بيشتري مي کند و هرگاه اين ها از طرف ديگران در خطر باشد، او احساس افسردگي، خمودي و غم مي کند.
بهترين تفريح در ديدارهاي دسته جمعي
در ديدارهاي دسته جمعي برخي تفريحات هستند که جنبه گروهي و عمومي پيدا مي کنند و برخي ديگر جنبه خصوصي تر. البته بستگي دارد اين گروه در چه جايي باشند (منزل، مدرسه، تأتر، مسجد، اردو، خارج از منزل). به هر حال بهترين تفريح در اين موارد، چيزي است که هر سني و جنسي (مذکر يا مؤنث) به سهم خودشان از آن استفاده کنند يعني بايد طوري برنامه ريزي شودکه جنبه همگاني آن رعايت گردد. البته گاهي هم ايجاب مي کند که هر دسته اي جداگانه با هم باشند، مثل زماني که بزرگترها مشغول بحث هاي جدي و مهم خود هستند. در ذيل برخي از تفريحات دسته جمعي ذکر مي شود: 1. اجراي مسابقه و تهيه جايزه از طرف بزرگترها، مشاعره، کشتي، مسابقه معلومات عمومي، لطيفه گويي؛ 2.معاشرت هاي سازنده و صله رحم؛ 3. مسافرت هاي کوتاه و بلند مدت، رفتن به پارک و مناطق سرسبز، ديدن جريان آب رودخانه، دريا و ...؛ 4. آزاد کردن ذهن از مسائل کاري و مشکلات زندگي: امام محمد غزالي مي گويد بهتر است شاگردان پس از مدتي تعليم رها گردند تا بازي و تفريح کنند، چون تعليم و درگيري جدي ذهن با مسائل علمي آنها را از درس دلزده و فراري مي کند، امّا در تفريح نبايد افراط گردد[15]و .... با توجه به مطالب گذشته بايد بگوييم بهترين تفريح از نظر اسلام اين است که سنين مختلف در آن رعايت شود. (کودک با يک شکلات دل خوش است، ولي جوان نيازها و خواسته هايش بيشتر است و .... .) ديگر اين که شادي و تفريح نبايد به اصل حرکت در مسير رشد و بالندگي انساني و اسلامي فرد ضرر برساند و در آن افراط نشود و از سويي ديگر زمينه ساز بازگشت به کار و اعمال زندگي بانشاط بيشتر مي گردد. (در اسلام محدوديت در تفريح نيست مگر اين که امر خلاف شرع و اخلاق در آن رخ دهد).
نکته پاياني: در اين بحث بيان داشتيم که اسلام هر تفريحي را نمي پسندد تفريحي مناسب است که با اصول تربيت و تعليم اسلامي و رشد استعدادهاي رواني و شخصيتي مغايرت نداشته باشد، باعث آزار و اذيت ديگران نشود. به ديگران و خود زيان مالي، آبرويي، جاني نرساند، جزء تفريحاتي نباشد که انسان را از دايره بندگي خدا بيرون مي کند (قمار، شراب خواري، مجالس لهو و رقص، مواد مخد، موسيقي هاي لهوي و ترانه هاي مبتذل، مسابقه هايي که برد و باخت در آن ها حرام است[16]مثل فوتبال، دو ميداني و...) البته دامنه تفريحات به موارد ياد شده خلاصه نمي شود. هر چيزي که در آن گناه صورت نگيرد و افراط نشود را مي تواند شامل گردد (رعايت ويژگي هاي تفريح اسلامي). مثل فوتبال، کشتي، شمشير بازي، دو، اسب سواري، کوهنوردي، شنا، گردش در دشت و صحرا، رفتن به پارک ها، شنيدن موسيقي هاي غير حرام، ديدن فيلم هاي سينمايي مفيد (مستند، کمدي، رزمي و....) خواندن مطالب طنز، شعر، حل جدول، مشاعره، لطيفه گويي، مسابقه علمي، مهماني رفتن، پذيرفتن مهمان، لباس نو خريدن، عطر زدن و .... لازم به ذکر است که در تفريح بايد به معني لغوي آن و اصطلاحي توجه داشته يعني دايره تفريح و شادماني خيلي وسيع است تا آنجايي که خلاف رشد و کمال و مسائل شرعي نباشد.

01فرهنگ عميد.

[2]. احمد عبدالعزيز ابو سمک، التربية الترويحية في الاسلام، دار النفائس للنشر و التوزيع، الاردن، ص 40.

[3]. همان، ص 80.

[4]. همان، ص 59.

[5]. همان.

[6]. همان.

[7]. مصباح يزدي، محمد تقي، پندهاي امام صادق، موسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني، 1381، ص 104ـ 107.

[8] صادقي اردستاني، احمد، نيازهاي جوانان، قم، نشر خرم، 1379، ص185.

. ديل کارنگي، آيين زندگي، جهانگير افخمي، ارمغان، 1376، ص 69 ـ 70.

[10]. نيازهاي جوانان، ص 185ـ 192.

[11]. همان.

[12]. همان.

[13همان.

[14]. نهج البلاغه، محمد دشتي، حکمت 39.

[15]. التربيه الترويحيه في الاسلام، ص 44.

[16]. در استفتاء از امام خميني: 1. درمسابقات علمي مثل حل جدول و پاسخ به سوالات چون قمار و برد و باخت پيدا نمي کند و چيزي به عنوان جايزه براي تشويق افراد پرداخته مي شود اشکالي ندارد؛ 2. در مسابقاتي مثل فوتبال و واليبال و اين گونه بازي ها اگر شرط بندگي در کار نباشد و شخص سومي به افراد به عنوان جايزه چيزي پرداخت کند، مانعي ندارد (مثل برگزاري مسابقه از طرف مدير مدرسه).

محمد حسين قديري - مركز مطالعات و پژوهش هاي فرهنگي حوزه علميه