آداب دعا

آداب دعا و نیایشبرای این که بهترین و کامل ترین شیوه دعا و نیایش را داشته باشیم، می بایست از آموزه های قرآنی بهره بریم؛ زیرا در آیات قرآنی آداب دعا و نیایش به طوری که ادب دعا رعایت شود و سخن و حرکتی بی ادبانه در برابر خداوند نداشته باشیم، بیان شده است. در این جا برخی از مهم ترین واصلی ترین آداب دعا و نیایش بیان می شود.

1. اخلاص: شکی نیست که اخلاص به معنای نیت و کار خالصانه برای خداوند به دور از هر گونه شرک و دوگانگی یکی از اساسی ترین اصول توحید است. از این روست که در آیات بسیاری از قرآن به این امر به عنوان اساسی ترین مولفه در آداب دعا توجه داده شده است.
2. اظهار ایمان: هر چند که مومن به پیشگاه خداوند می رود و از او درخواست می کند و نیایش و دعا دارد، ولی اظهار کردن ایمان امری مطلوب است. خداوند در آیاتی از قرآن اظهار ایمان قبل از دعا و نیایش را به عنوان یکی از آداب دعا، امرى مطلوب دانسته است.
3. اظهار توحید: از دیگر آداب دعا و نیایش، شایسته بودن اظهار توحید و گفتن لااله الاالله، همراه با دعاست که در آیاتی از جمله آیه ۸۷ سوره انبیاء به آن توجه داده شده است.
4. اظهار عبودیت و بندگی: هم چنین از دیگر آداب نیایش، اظهار عبودیت و بندگی در پیشگاه خداوند است. پس اظهار عبودیّت به درگاه خدا، ادبى مناسب براى دعا کردن است که باید آن را مراعات کرد.
5. استغفار: اصولا استغفار به معنای طلب غفران از خدا خود نوعی دعا و نیایش است، ولی از جمله دعاهای مقدماتی است؛ زیرا تا انسان اقرار به ناتوانی، خطا و گناه نکند و تخلیه خود را از هر گونه شرک و مانند آن نخواهد و به دست نیاورد نمی تواند ظرف وجودی اش را برای کمال و استفاده از برکات و نعمت های الهی آماده کند. استغفار همانند یک پاک کننده است که ظرف وجودی آدمی را برای کمال پذیری آماده می کند. از این روست که انسان می بایست استغفار را مقدم داشته و پیش از هر دعایی نخست با استغفار و توبه خود را برای دعاها و نیایش های دیگر و بهره مندی از آن ها آماده سازد. خداوند در آیاتی از جمله ۱۴۷ و ۱۹۳ و ۱۹۴ سوره آل عمران و ۱۵۱ و ۱۵۵ سوره اعراف و ۳۵ سوره ص بر مطلوب بودن آغاز به استغفار از گناه در دعا توجه داده است.
6. اقرار به گناه و خطا: این مطلب با توجه به مطالب پیش گفته نیز قابل اثبات و توجه است؛ اما به صراحت در آیاتی از قرآن چون آیه ۲۳ سوره اعراف و ۸۷ سوره انبیاء و ۱۶سوره قصص، اقرار و اعتراف به گناه و ظلم به خویش، هنگام دعا امرى پسندیده دانسته شده است.
7. التجاء به ربوبیت خدا: پناه بردن به پروردگاری خداوند در دعاها و نیایش ها بارها در آیات قرآنی مورد تاکید قرار گرفته است. این که انسان بداند خداوند همه هستی را می پروراند و در جهت کمالی هر چیزی از جمله انسان گام بر می دارد، موجب دلگرمی انسان و نیز تاثیر دعا به جهت رهایی ازهر گونه شرک است. از اینروست که در همه دعا واژه رب به اشکال گوناگون تکرار می شود.(بقره، آیات ۱۲۶ و ۱۲۷ و ۱۲۸ و ۱۲۹ و ده ها آیه دیگر)
8. تسبیح خداوند: تسبیح خداوند به معنای پاک دانستن خداوند از هر گونه نقص به ویژه جهل، عجز و بخل نقش کلیدی و تعیین کنئده ای در دعا و تاثیر آن دارد. ازاین روست که در آیات قرآنی بر شایسته بودن تسبیح و تنزیه خداوند، هنگام دعا توجه داده شده است.(انبیاء، آیات ۸۷ و ۸۸)
9. توجه به صفات کمالی خدا: انسان در دعا و نیایش به نواقص و کمبودهای خود توجه می یابد و می خواهد تا آن ها را برطرف نماید. توجه به صفات کمالی به او کمک می کند تا با توجه به هر کمالی الهی نام او را بخواند و نیازهایش را برطرف سازد. از این روست که در آیات قرآنی توجّه به صفات کمالى خداوند و حمد و ستایش او هنگام دعا، به عنوان امرى پسندیده و از آداب دعا مطرح شده است.(بقره، آیات ۱۲۸ و ۱۲۹؛ آل عمران، آیات ۸ و ۳۵ و ۳۸ و آیات دیگر) هم چنین از آداب دعا آن است که خدا به اسما و صفات حُسنا و نیکویش خوانده شود.(اعراف، آیه ۱۰۸؛ اسراء ۱۱۰)
10. توکل بر خدا: از دیگر آداب پسندیده دعا و نیایش توکل بر خداوند است. از آیات ۸۴ تا ۸۸ سوره یونس بر می آید که توکّل بر خداوند، هنگام دعا، امری مطلوب و پسندیده است.

بسمه تعالی

یکی از بزرگان می گفت (چه نکته خوبی!) ما همیشه وقتی دعا می کنیم به خدا می گوییم خدایا به ما بده، هیچ وقت دعا نمی کنیم خدایا از ما بگیر، در صورتی که ما به این دعا بیشتر احتیاج داریم؛ ما به آن چیزهایی که خدا باید از ما بگیرد بیشتر احتیاج داریم تا آن چیزهایی که بخواهد به ما بدهد. تا اینهایی که از ما باید بگیرد از ما نگیرد هیچ چیز قابل دادن نیست. ما باید بگوییم خدایا این حب جاه و مال را از ما بگیر، این حسادتها را از ما بگیر، این کینه ها و عقده ها را از ما بگیر، این کدورتهای قلبی را از ما بگیر، این پرده ها را از جلو چشم ما بردار؛ این غلها، این غشها، این حقدها، این ضغنها، این شکها، این شرکها، این کبرها، این حسدها را از ما بگیر. به این «بگیر»ها بیشتر احتیاج داریم تا به اینکه چه را به ما بده.

آخر تو چه هستی؟ اول حساب کن که چه هستی و چه داری، چه را طلب می کنی و برای کجا طلب می کنی؟ گفت: «آئینه شو، جمال پری طلعتان طلب»، اول آنچه باید از تو بگیرند آنها را بیرون بریز، آنگاه بگو بده. آن وقت است که دعای تو مستجاب می شود و «بده»ها به اجابت مقرون می شوند.

نکته دیگر که درسی است که امام علی علیه السلام می دهد این است (روحش را عوض می کنم و جمله اش را بعد ترجمه می کنم): هیچ وقت چیزی را بر خدا حتم نکنید، یعنی نگویید خدایا فلان چیز را به هر حال من می خواهم، من کار ندارم حکمت اقتضا می کند یا نه، مصلحت است یا مصلحت نیست، ادب عبودیت اقتضا می کند یا نه، مصلحت است یا مصلحت نیست.

ادب عبودیت اقتضا می کند که انسان از خدا بخواهد. آن کسی که از خدا چیز نمی خواهد او در مقابل خدا انانیت به خرج می دهد. عبودیت اقتضا می کند که انسان همیشه از خداوند چیز بخواهد و وقتی که انسان از خدا چیز می خواهد اول این را باید بخواهد: خدایا این قلب من را هدایت کن که از تو آن چیزی را بخواهد که حکمت و مصلحت است و الا من خیلی اوقات گمراه می شوم، چیزهایی برای خود می خواهم که نباید بخواهم و چه دعای بزرگی است!

در نهج البلاغه خطبه 227 می فرماید: «اللهم ان فههت عن مسألتی،او عمیت (عمهت) عن طلبتی، فدلنی علی مصالحی، و خذ بقلبی الی مراشدی، فلیس ذلک بنکر من هدایاتک، و لا ببدع من کفایاتک»؛ یعنی خدایا اگر زمانی من گنگ و لال شدم نفهمیدم از تو چه باید بخواهم، عوضی چیزی خواستم، خدایا اگر از مطلوب واقعی خودم کور شدم، چشمهایم آن مطلوبهای واقعی خودم را ندید و چیزهایی را دید که اصلا نباید من به اینها توجه کنم، خدایا اولین دعای من این است که با آن لطف و کرم خودت دست به قلب من بینداز و دل مرا هدایت کن که بفهمم چه بخواهم، مرا به مصالح خودم راهنمایی کن. این قلب من را بگیر و به سوی رشدش و آنچه که صلاح و هدایت و راهش است راهنمایی بفرما.از کرم تو و از لطف عمیم تو اینها عجیب و چیز تازه ای نیست؛ یعنی تو چقدر لطف داری که بسیاری از اوقات اصلا قلب من را خودت هدایت کرده ای که من چه از تو بخواهم، اینها هم جزء لطفهای توست.

در دعای رجب می خوانیم: «یا من ارجوه لکل خیر و آمن سخطه عند کل شر؛ ای خدایی که برای رسیدن به هر چیزی به او امیدوارم و از خشم او در برابر هر بدی در امانم» تا آنجا که می گوییم: «یا من یعطی الکثیر بالقلیل» ای خدایی که رحمت و نعمت بسیار را می دهی در مقابل عمل کم. «یا من یعطی من سئله ای» خدایی که عنایت می کنی به هر که از تو بخواهد ولو عملی هو نداشته باشد؛ معاوضه عمل هم نیست. «یا من یعطی من لم یسئله و من لم یعرفه» ای خدایی که اعطا می کنی و رحمت می کنی به بنده ای که حتی از تو نخواسته و تو را نمی شناسد. «تحننا منه و رحمة» از بس تو به بندگان خودت لطف و تحنن و رأفت و رحمت داری!

یکی از شرایط دعا – که شرایط زیاد دارد – همین ایمان به لطف عمیم پروردگار است و اینکه رحمت پروردگار بی منتهاست و اینکه انسان هر اندازه عاصی و گنهکار باشد اگر به مانند یک بنده تائب و بازگشت کننده و مقر به معصیت و بنده ای که تصمیم گرفته است دیگر نافرمانی نکند به درگاه الهی قدم بگذارد محال و ممتنع است که پروردگار او را از در خانه خودش دور کند.

منبع:
شهید مطهری/آشنایی با قرآن 9، صفحه 58-56